Ire Rir Ehu Me Kristian Kan En Dehr Ekihla!
“I kin kalap koasoi sansal ong aramas koaros. . . . I sohte mwahn nda mehkot wasa rir.”—SOHN 18:20.
1, 2. Ia kesempwalpen lokaiahn Krihko my·steʹri·on me kin kadoadoahk nan Pwuhk Sarawi?
LEPIN LOKAIAHN Krihko my·steʹri·on kin kawehwehda nan Paipelo New World Translation of the Holy Scriptures pak 25 me kin wehwehki “rir sarawi” oh pak 3 me iei “ekiek.” Ire rir ehu me sarawi ele kin uhdahn kesempwal! Mehmen me anehki ahnsou mwahu en loalokongkihla soangen ire rir wet uhdahn kin anehki pepehm en wahula, pwehki e iang warong paiekihda en Koht Lapalapie en lahng oh sampah ah ehukihong ih rir wet!
2 En Vine dikseneri Expository Dictionary of Old and New Testament Words kadehdehda me nan irair tohto “rir sarawi” me iei kawehwe pwung sang kawehweo “ekiek.” E koasoiaki my·steʹri·on: “Nan [Pali Nting en Krihk] e sohte kin wehwehki ekiek (nin duwen lokaiahn waio), ahpw iei me ekiek me emen sohte kak pein wehwehkihla, ahpw e ihte kak sansalda sang rehn Koht, oh e pahn sansalda ni ahl ehu oh ni ahnsou ehu me Koht pilada, oh ong irail kohte me marainkihla Sapwellime Ngehn. Uhdahn wehwehn ekiek kin wehwehki en ekihla oh dehr kasalehda loalokong; kesempwal en met nan Pwuhk Sarawi iei kasansaldahn padahk mehlel. Ihme kahrehda lepin lokaia ko kin keieu pidada ireo kin ‘sansalda,’ ‘kalohkada,’ ‘wehwehkihla.’
3. Iaduwen mwomwohdisohn Kristian nan senturi keieu kin weksang ekei pwihn en kaudok ekiek kan?
3 Kawehwe wet kin kasalehda wekpeseng laud ehu nanpwungen pwihn en kaudok ekiek kan me kekeirada nan tepin pahr kan en Kristian oh mwomwohdisohn Kristiano me ahpwtehn kokouda. Nin doken irail ko me kin tepin pidelong nan soangen pwihn rir pwukat kin kalap mih pahn idihd en inoun dehr kasale arail padahk kan pwehn pere ahr padahk kan, Kristian kan sohte mih pahn soangen idihd wet. E mehlel me wahnpoaron Pohl kin koasoia duwen “erpit en Koht nan rir sarawi ehu,” oh kin kahdaneki “loalokong ekiek,” me kin wehwehki rir sang “kaun akan en koasoandi wet en mehkan.” E sohte rir sang Kristian kan me met kin sansalong ki ngehnin Koht pwe ren kalohki ong aramas koaros.—1 Korint 2:7-12; kilang Lepin Padahk 1:20.
“Rir Sarawio” Sansalda
4. Ihs me “rir sarawio” kin poahsoanda powe, oh iaduwen?
4 Sapwellimen Siohwa “rir sarawi” kin poahsoanda pohn Sises Krais. Pohl ntingihdi: “[Siohwa] ketin kasalehiong kitail dahme e ketin nekinekid nan kupwure, iei kupwur rir me pid Krais, me e ketin koasoanedier sang nin tapio—kupwure me e pahn ketin kapwaiada ni ahnsou me konehng. Eri, iet kupwurehn: duwen eh pahn ketikipene soahng koaruhsie nanleng oh sampah pahn tahpwteieu, iei pahn Krais.” (Episos 1:9, 10) Pohl pil kasalehda ni oaretik duwen irair en “rir sarawio” ni ah koasoia duwen anahn en “loalokongkihla pwung en rir sarawi en Koht, me iei Krais.”—Kolose 2:2.
5. Dahme kin pidada nan “rir sarawio”?
5 Ahpw, mie mehkot laud sang met pil pidada, pwehki “rir sarawi” kin wia rir ehu me pidada ire tohto. E sohte kin pidete kasalehda me Sises iei Kadaudok de Mesaia inoudao; e kin pil pid pwukoaho me e ale pwehn doadoahk nan kupwuren Koht. E kin pidada koperment ehu nanleng, Sapwellimen Koht Wehin Mesaia, nin duwen me Sises kawehwehda sansal ni ah padahkiong sapwellime tohnpadahk kan: “Pwehki e mweimweiong kumwail en ese soahng rir kan en Wehin Koht, a ong irail, soh.”—Madiu 13:11.
6. (a) Dahme kahrehda e pwung en nda me “rir sarawio” “wie ekiek sang nin tepin kawa”? (b) Iaduwen e ekis ekis kasansalda?
6 Mwurin ahnsou reirei ehu pahn dauli nanpwungen ahnsouwo me tepin koasoipen kupwuren Koht en ketikihda poahsoanen Wehin Mesaia oh wisikdohn “rir sarawi . . . pahn kaneknekla.” (Kaudiahl 10:7; Senesis 3:15) Ah imwisekla pahn pweida ni ahnsou me Wehin Koht pahn kokouda, duwen me Kaudiahl 10:7 oh 11:15 kadehdehda. Ni mehlel, pohnangin sounpahr 4,000 sang ni tepin inoun Wehio nan Ihden lau lel pwaradahn Nanmwarki Idihdao nan pahr 29 C.E. Wehio kokouda nanleng nan 1914 mwurin sounpahr 1,885. Ihme kahrehda “rir sarawi” kin ekis ekis sansalda erein mpen sounpahr 6,000. (Kilang pali 30.) Pohl ni mehlel kin pwung ni ah koasoia duwen “kasansaldahn mehlel rir me wie ekiek sang ni tepin kawa. . . . mehlel wet pil kasansalohngehr tohn wehi koaros.”—Rom 16:25-27; Episos 3:4-11.
7. Dahme kahrehda kitail kak koapwoaroapwoarki pwihn en ladu lelepek oh loalokong?
7 Me weksang aramas, me anehki mour mwotomwot, Siohwa sohte kin anehki pepehm me sapwellime ahnsou mwotomwotlahr oh eri kasalehda sapwellime ire rir kan mwohn ansoun eh pahn sansalda. Ire mehlel wet en pere kitail sang en sohla kasalehda kanengamah ni ahnsou me ekei peidek kan en Paipel sohte kin kawehwehda nin duwen me kitail kin lemeleme. Pwehki pwihn en ladu lelepek oh loalokong kin karakarahk, oh pil ale kehkehlik en kihdahng pwihn en Kristian mwenge ni ahnsou me konehng, met kin pere ihr sang en aklapalapla tiengla mwowe oh pein wiahda ahr kawehwe kan ong padahk kan me saik dehde mwahu. Pwihn en laduwo kin nantiong en dehr wiahda pein ahr kawehwe kan. E sohte nohn aklapalap en pein wehkada me ahnsouwet e sohte kak sapengla peidek koaros, oh kin tamatamante Lepin Padahk 4:18. Ahpw ia uwen kaperen en ese me Siohwa, ni pein sapwellime ahnsou oh ni pein wiepe, pahn kaukaulehte kasalehda sapwellime ire rir kan me pid kupwure kan! Kitail en dehr soh kanengamah ong koasoandi en Siohwa, oh ni saloalokong nantiong en tiengla mwohn Sounkasalehda ire rir kan. Ia uwen e wia mehn likilik laud en ese me pwihno me Siohwa kn doadoahngki rahnwet sohte kin wia met! Pwihn wet me lelepek oh loalokong.—Madiu 24:45; 1 Korint 4:6.
Ire Riro me Sansaldaiehr Anahne Kalohkada!
8. Iaduwen atail ese me “rir sarawio” pahn kasansalda?
8 Siohwa sohte kasalehong Kristian kan sapwellime ire “rir sarawi” kan pwe ren koledi oh ekihla! Met anahne kasansalda, pwehn parekiong mouren kosonnedo me Sises pwilikihdi ong sapwellime werek koaros—kaidehn ongete ekei kaun en lamalam kan: “Kumwail me kamarainpen sampah. Kahnimw ehu me mi pohn dohl ehu sohte kak rirla. Aramas pil sohte kin isikada lamp oh kihdiong pahn kohpwa, pwe pohn dewe pwe en kamarainihada koaros me mih nan ihmwo. Ih pil duwen kumwail, amwail marain en sansal mwohn aramas akan pwe re en kilang amwail wiewia mwahu kan oh kapikapingahki Samamwail me ketiket nanleng.—Madiu 5:14-16; 28:19, 20.
9. Dahme kadehdehda me Sises kaidehn emen me kin song en kawekila koasoandi en ahnsouwo nin duwen ekei kin nda?
9 Sises sohte kupwurki wiahda wekdekla kan ni ah wiahda ehu pwihn en werek kan me pahn nannantiong doadoahk rir kan. Nan pwuhko me adaneki Early Christianity and Society, Robert M. Grant ntingihdi me pid repenpwung en Kristian kan en mahs sang rehn Justin Martyr en senturi keieu: “Ma Kristian kan kin wia sounwekid koasoandi en ahnsouwo re pahn wie rukrukseli pwehn kak wiahda arail mehn akadeio.” Ahpw iaduwen Kristian kan kak “wie rukuruk” oh ni ahnsouwohte duwehte “kahnimw ehu . . . me mih pohn nahna ehu”? Re sohte pahn ekihla arail marain pahn kohpwa! Ihme kahrehda koperment sohte pahn masak arail doadoahk kan. Souninting menet pil pousehla oh kasalehda me irail duwehte “en nanmwarkio pirien me keieu keren ni arail kin nsenohki popohl oh soandi mwahu.”
10. Dahme kahrehda Kristian kan en dehr ekihla ihs irail?
10 Sises sohte kupwurki sapwellime werek kan ekihla oh karirla ihs irail duwehte me tohnkaudok teikan kin wia. (Wiewia 24:14; 28:22) Ma irail sohte mweidong arail marain en sansalda rahnwet e pahn kansensuwedih Krais oh Semeo, Sounkasalehda ire rir kan, oh kitail sohte pahn perenki met.
11, 12. (a) Dahme kahrehda Siohwa kupwurki pelien lamalam en Kristian en sansalda? (b) Iaduwen Sises kihda mehn kalimeng pwung?
11 Siohwa “sohte kupwurki emen en lekdekla ahpw e kupwurki koaros en wiliakapwala.” (2 Piter 3:9; Esekiel 18:23; 33:11; Wiewia 17:30) Poahsoan en mahkpen dihp en aramas kan me koluhla iei pwoson meirong tomw en Sises Krais, me kihda pein ih nin duwen tomw ehu ong koaros—kaidehn ong ekeite—pwe “koaros me pwoson ih en dehr salongala ahpw en anehki mour soutuk.” (Sohn 3:16) E kesempwal aramas en ale sawas en wiahda kahk kan me konehng pwe ren warohng kadeikada nin duwen sihpw kan, ahpw kaidehn kuht kan, erein kadeiko me kohkohdo.—Madiu 25:31-46.
12 Kristian mehlel sohte pahn ekiekla; e anahne sansalda ni ahl koaros. Pein Sises ketikihda mehn kalimeng pwungo. Ni ahnsou me kaun en samworo lapalapo peidengki duwen sapwellime tohnpadahk kan oh ah padahk, e mahsanih: “I kin kalap koasoi sansal ong aramas koaros. Ei padahk koaros wiawiher nan sinakoke kan oh pil nan Tehnpas Sarawio, wasa me mehn Suhs akan koaros kin pokonpene ie. I sohte mwahn nda mehkot wasa rir.” (Sohn 18:19, 20) Pwehki mehn kalimeng wet, ihs aramaso me kin masak Koht me pahn pein lemehda en ekihla dahme Koht kupwurki en sansal ong wehi pokon? Ihs me anehki eimah en ekihla “kih en loalokong” me pahn kahluwahlahng mour soutuk? Ma emen wia met, e pahn karehong ih en duwehla sounkaudok mwalaun kan nan senturi keieu.—Luk 11:52; Sohn 17:3.
13. Dahme kahrehda kitail en kalohk ni ehu ehu ahnsou mwahu oh pil iangahki ahnsou mwahu koaros?
13 Aramas en dehr nda me kitail nin duwen Sounkadehdehn Siohwa kin ekihla rongen Wehin Koht! Mendahki ma re pwungki de soh, aramas kan anahne ese me e kalohkadaier. (Kilang Esekiel 2:5; 33:33.) Ihme kitail en isaneki ehu ehu ahnsou mwahu oh ahnsou mwahu koaros en koasoia rohngen padahk mehlel ong koaros, ni wasa soh lipilipil koaros kitail tuhwong irail.
Kihong Kehs ni Ewen Sehdan
14. Dahme kahrehda kitail en dehr pweieki kasalehda ni sansal atail kaudok?
14 Nan wasa tohto Sounkadehdehn Siohwa kan kin pak tohto mihla nan rohng kan. Me parekiong dahme wiawi ong Kristian kan en mahs, re kin kalap mihla pahn lemelemehk sapwung kan oh me tohto kin leme me re duwehte pwihn en kaudok kan me kin idawehn padahk en aramas de arail pwihn me ekiek. (Wiewia 28:22) Atail kalohk sansal kin kahrehong kitail en lelohng kalokolok kan? E uhdahn pahn saloalokong, oh sohte parekiong kaweid en Sises, en pein kihong kitail nan pingiping kan me sohte anahn. (Lepin Padahk 26:17; Madiu 10:16) Ahpw, doadoahk kesempwal en kalohki Wehio oh sewese aramas kan en kamwahuwiala arail mour en dehr rirla. E kin kalinganada Siohwa, kahndandla ih, oh karehong aramas en pohnese ih oh sapwellime Wehi kohkohdo. Aramas kan me ahpwtehn mwekidki padahk mehlel en Paipel ni Pali Mesehn Iurop oh ekei wasa kan nan Aperika kin ekei pak kohsang ni kalohk en padahk mehlel kin ahnsou wet kak wiawi ni sansal wasao.
15, 16. (a) Atail kalohk sansal oh paiamwahu ni pali ngehn pahn kahrehda dah, ahpw met en wia iren kapwunod ehu? (b) Dahme kahrehda Siohwa kihong ni ewen Sehdan kehs?
15 E mehlel me ahn Sounkadehdehn Siohwa kan ahr kalohk sansal oh arail paradais en pali ngehn me re kin paiekihda, oh arail mour pweida mwahu—sang ni kehl en aramas oh kepwe kan—sohte kin rirla. Nin doken met kin kahrehdo me mongiong mehlel kan, sounuhwong kan kin soikala ire pwukat. (2 Korint 2:14-17) Ni mehlel, met ele kak ekis ekis kamwekid pwihn en Sehdan kan en mahweniong sapwellimen Koht aramas kan.
16 Met pahn wia iren kapwunod ehu? Nin duwen sapwellimen Siohwa kokohp me diarek nan Esekiel irelaud 38, soh. E kohpada me Kok en Makok, me iei Sehdan me Tepil sangete ahnsou me e seldiong pohn sampah mwurin kokoudahn Wehin Koht nan 1914, pahn kahre nah kan pwehn kaloke sapwellimen Koht aramas kan. (Kaudiahl 12:7-9) Siohwa padahkiong Kok: “Ke pahn koasoanehdi ke en mahweniong sahpw ehu me sohte sawaspe, me towe kan meleilei oh onepek mwahu, me kisin kahnimw kan sohte kehl oh poadoarepe. Ke pahn kulih oh adihasang en aramas akan ar dipwisou kan, aramas akan me kin koukousoan nan kahnimw kan me mahs wia mohn kahnimw kei. Re kohpene sang nan wehi kan, oh met re naineki pelinmen oh sapwasapw oh mihmi nanweregen sahpw koaros en sampah. (Esekiel 38:11, 12) Ahpw, iretikitik 4 kasalehda me sapwellimen Koht aramas kan sohte anahne masak pelian wet, pwehki met kohsang ni kupwuren Siohwa. Ahpw, dahme kahrehda Koht pahn mweidong—ehi, pil kamwekidada—mahwen wet ong sapwellime aramas kan? Nan iretikitik 23 kitail wadek en Siohwa pasepeng: “Ih duwen met ei pahn kasalehiong wehi koaros me I me manaman oh sarawi. Irail pahn esehla me ngehi iei Kauno [Siohwa].”
17. Iaduwen atail en kilangwong mahwen en Kok me kerekerendohr?
17 Ihme kahrehda, sapwellimen Siohwa aramas kan sohte kin masak mahwen en Kok, ahpw kin kasikasik oh kilikilangwong pouspen pweidahn kokohp en Paipel wet. Ia uwen kaperen en ese me ah kin ketin kapai sapwellime pwihn sansal, e rasehng Siohwa kin kihong ni ewen Sehdan kehs oh wurahdekih oh nah pwihn pwehn lohdi!—Esekiel 38:4.
Met Laud Sang Mahs!
18. (a) Dahme aramas tohto kin ahnsouwet wehwehkihla, oh dahme kahrehda? (b) Iaduwen ahn aramas mwekidki kalohkpen Wehio kin wia mehn kangoang manaman ehu?
18 Nan ahnsou pwukat Sounkadehde kan en Siohwa kin kasale sansal arail lamalam akan me kin poahsoanda pohn Paipel, mendahki me tohto sohte kin pwungki met. Erein sounpahr eisek samwa re kin kihda peneu kan me pid duwen keper en simok oh doadoahngki wini suwed, oh sapwung en mweidala nsenen seri me pid kaiahn, oh duwen lipwalipw suwed en mehn kamweit kan me kin dirkihla nenek oh mwersuwed, oh pid duwen keper kan en doken nta. Re kin pil kasalehda duwen sapwung en padahk en evolution (padahko me dene aramas tepisang mahn). Aramas tohto ahnsou wet kin koasoia, “Sounkadehde kan en Siohwa sohte sapwung.” Ma kitail sohte kasalehong wehi pokon atail padahk kan, re sohte pahn mwekid ni ahl wet. Oh en dehr pohnsowehla ire mehlelo me ni arail wia soangen koasoi wet, re kin kohkohwong ni ahlo me re pahn nda, “Sehdan, kowe emen sounlikamw; Siohwa me pwung.” Ia uwen met wia mehn kangoang ehu ong kitail en kaukaule idawehn mehn kalimeng en Sises, ni atail koasoiong wehi pokon mahsen en padahk mehlel!—Lepin Padahk 27:11.
19, 20. (a) Dahme sapwellimen Siohwa aramas kan kasalehda me re pahn wia nan 1922, oh mahsen pwukat kin wie kadoadoahkte? (b) Iaduwen atail en kilangwong sapwellimen Siohwa “rir sarawio”?
19 Erein sounpahr tohto sapwellimen Siohwa aramas kan kin wehwehki arail pwukoah nan irair wet. Ni ehu kapokon ndand me wiawi nan 1922, J. F. Rutherford, me wia president en Watch Tower Society nan ahnsouwo, kaparanda irail kan me wie rongorong ah padahk oh mahsanih: “En pepehd, en mwasamwasahn, en pwerisek, en eimah. En wia sounkadehde lelepek oh mehlel ong Kauno. En kohwei nan peio lau lipwen koasoandi en Papilon koaros pahn ohla. En kalohngki rohngo wasa keren oh doh kan. Sampah anahne ese me Siohwa iei Koht oh me Sises Krais iei Nanmwarki en nanmwarki kan oh Kaun en kaun kan. Rahnwet iei ih rahno. Kilang, Nanmwarkio kaundahier! Kumwail me wia sapwellime sounkair kan. Ihme kahrehda en pakairki, pakairki, pakairki Nanmwarkio oh sapwellime wehi.”
20 Duwen kesempwal en mahsen pwukat nan 1922, ih duwen e pil wia kesempwalte mwurin sounpahr 75, ni ahnsou me kasansaldahn Krais nin duwen Sounkopwung men oh Sounikih men kerekerendohr! Rongen Wehin Siohwao me kokouda oh paradais en ngehn me sapwellimen Koht aramas kan kin paiekihda kin wia “rir sarawi” ehu me nohn kesempwal en rirla. Nin duwen me pein Sises kasalehda sansal, me sapwellime werek kan anahne, ki sawas en ngehn sarawi, wia sounkadehdepen ah pwukoah nan sapwellimen Siohwa kupwur poatopoat “lelohng ni irepen sampah.” (Wiewia 1:8; Episos 3:8-12) Ni mehlel, nin duwen ladu kan en Siohwa, Kohto me kin kasalehda ire rir kan, kitail en dehpa kolokolte ire rir wet ong pein kitail oh soh kasalehda!
Iaduwen Komw Pahn Sapeng?
◻ Dahkot “rir sarawio”?
◻ Iaduwen atail ese me e anahne lohkseli?
◻ Dahme kahrehda Kok en mahweniong sapwellimen Siohwa aramas kan, oh iaduwen kitail en kilangwong met?
◻ Dahme emen emen kitail en nantiong wia?
[Koakon nan pali 30]
“Rir Sarawio” Ehu Me Ekis Ekis Kasansalda
◻ Mwurin 4026 B.C.E.: Koht inoukihda en ketikihda emen kadaudok me pahn kasorala Sehdan.—Senesis 3:15
◻ 1943 B.C.E.: Inouen Eipraamo kamanamanla, oh inoukihda me kadaudoko pahn kohsang Eipraam.—Senesis 12:1-7
◻ 1918 B.C.E.: Ipwidien Aisak iei en sohsohki inouwo.—Senesis 17:19; 21:1-5
◻ c. 1761 B.C.E.: Siohwa kadehdehda me Kadaudok pahn kohsang nein Aisak pwutako Seikop.—Senesis 28:10-15
◻ 1711 B.C.E.: Seikop kasalehda me Kadaudoko pahn kohsang nah pwutako Suda.—Senesis 49:10
◻ 1070-1038 B.C.E.: Nanmwarki Depit esehda me Kadaudoko pahn kohsang reh oh pahn kaunda nin duwen Nanmwarki men kohkohlahte.—2 Samuel 7:13-16; Melkahka 89:35, 36
◻ 29-33 C.E.: Sises sansalda me iei ih Kadaudoko, Mesaia, sounkopwung en ahnsou kohkohdo, oh Nanmwarki Idihdao.—Sohn 1:17; 4:25, 26; Wiewia 10:42, 43; 2 Korint 1:20; 1 Timoty 3:16
◻ Sises kasalehda me pahn mie ienge kaun akan oh sounkopwung kan, oh me Wehin nanleng pahn towehki aramas kan me pahn mih pahn Wehio, oh me sapwellime werek kan koaros pahn wia sounkalohkpen Wehio.—Madiu 5:3-5; 6:10; 28:19, 20; Luk 10:1-9; 12:32; 22:29, 30; Sohn 10:16; 14:2, 3
◻ Sises kasalehda me Wehio pahn kakouda ni ahnsou ehu me kileleiong, nin duwen wiewiahn sampah kan kasalehda.—Madiu 24:3-22; Luk 21:24
◻ 36 C.E.: Piter sukuhlkihdi me irail kan me kaidehn mehn Suhs pahn iang sohsohki Wehio.—Wiewia 10:30-48
◻ 55 C.E.: Pohl kawehwehda me irail ko me pahn sohsohkihda Wehin nanleng pahn iasadahng mour me sohte kak mehla oh mwerpeseng erein ketier en Krais.—1 Korint 15:51-54
◻ 96 C.E.: Sises, ni ah tepiada kakaun sapwellime werek keidi kan, kasalehda me uwen tohtohn irail pahn me 144,000.—Episos 5:32; Kolose 1:13-20; Kaudiahl 1:1; 14:1-3
◻ 1879 C.E.: Zion’s Watch Tower idialahng 1914 me iei pahr kesempwalo me pahn kapwaiada sapwellimen Koht “rir sarawio”
◻ 1925 C.E.: The Watch Tower kawehwehda me Wehio ipwidi nan 1914; “rir sarawio” duwen Wehio anahne lohkseli.—Kaudiahl 12:1-5, 10, 17
[Kilel kan nan pali 29]
Duwehte arail Kaun, Sises, Sounkadehde kan en Siohwa kin padahkiong wehi pokon Wehin Siohwa