Peneinei—Mehkot Me Aramas Anahne!
ARAMAS KIN kose me koasoandi en aramas kin pweida mwahu ma peneinei kan km pweida mwahu. Poadoapoad kasalehda me ni ahnsou me koasoandi en peneinei kin ohla, kehl en kousapw kan oh wehi kan kin pil luwetla. Ni ahnsou me tiahk samin kauwehla peneinei ken nan Krihs en mahsie, ah koasoandio pil ohla, me karehong en mengeiong en lohdi pahn mehn Rom kan. Kaundahn Rom kin kehlailte ma peneinei kin kehlail. Ahpw erein sounpar epwiki kei me dower powe, mouren peneinei kin luwetla, oh kehl en ah wehio kin pil luwetla. Charles W. Eliot, ohl me win president en Harvard University mahso koasoia: “Dahme koasoandi en aramas kin keieu nsenohki iei irair en tengeteng oh irair en ile en peneinei oh mouren peneinei oh ihme paien wehi kin keieu nannantiong.”
Ehi, aramas anahne peneinei. Lipwen peneinei kin karehda tengeteng en koasoandi en aramas oh kin kamwahu ong seri kan oh ong dih kan en mwuhr. Ni sohpeikidpe, mie nohno kiripw tohto me kin doadoahk laud pwehn kekeirada seri kan me peik, oh lih pwukat en ale kaping pwehki arail doadoahk laud. Ahpw, roporop kan kasalehda me seri kan pahn kalap kekeirada mwahu ma re kousoan nan arail peneinei rehn arail pahpa oh nohno.
Ehu onop nan Australia me wiawihong me pwulopwul pohnangin meh 2,100 diarada me “me pwulopwul kan me kohsang peneinei kan me ohla kin ahneki kahpwal en pali en roson tohto, oh re kin ahneki kahpwal en pelien pepehm, oh kin kalapw iang wia tiahk en nenek laudsang seri kan me kohsang peneinei me tengeteng.” Ehu roporop me U.S. National Institutes en Health Statistics wiahiong seri 17,000 kasalehda me seri kan me kohsang peneinei kan me ohla kin mengeiong lellohng aksident me mihmi ni uwen persent 20-30, oh persent 40-75 en irail kin pwurehng kapwurehiong arail sukuhl me re sohte pweida loale, oh persent 70 en irail kin lekdeksang nan sukuhl.“ Oh emen sounkeseu ripohtki me “seri kan me kohsang peneinei kan me nohno kelehpw kin kalapw iang pidada nan tiahk en mwersuwed laudsang irail ko me tikida nan peneinei me audaudki pahpa, nohno, oh seri kan.”
Imwen Peneinei Wia Wasahn Ruk
Koasoandi en peneinei kin kihda wasahn kousoan ehu me kaperen, kakehlail, oh kansenamwahu ong koaros. Emen me loalokong en Sweden koasoaia: “Utupen nsenamwahu oh loalemwahu me keieu kesempwal kaidehn doadoahk en mwohni, de kepwe kan, de mehn kamweit kan, de kompoakepah kan ahpw peneinei.”
Paipel kasalehda me peneinei koaros pohn sampah pweipwandki ederail ong Sounkapikada Lapalap en peneinei, Siohwa Koht, pwehki ih me tepiada koasoandi en peneinei. (Senesis 1:27, 28; 2:23, 24; Episos 3:14, 15) Ahpw, nan Pwuhk Sarawi, wahnpoaron Pohl kohpada duwen uhwong kehlail me pahn wiawihong mouren peneinei, me pahn imwikihla ohlahn tiahk mwakelekel oh ohlahn koasoandi en aramas likin mwomwohdisohn Kristian. E mahsanih me “imwin rahn” pahn sansalkihda salelepek, “sempoak,” oh sapeik ong pahpa oh nohno, oh met pahn pil wiawi nanpwungen irail ko me kin “liksansalamwahuki mwomwen atail pelien lamalam.” E kangoangehki Kristian akan en kalekekin irail soahngen aramas pwukat. Sises kohpada me uhwong padahk mehlel en Koht pahn katohrepeseng peneinei kan.—2 Timoty 3:1-5; Madiu 10:32—37.
Ahpw, Koht sohte ketin meliehla kitail oh sohte ketikihda sawas. Kaweid tohto kin kileledi nan sapwellime Mahsan me pid nanpwungen peneinei kan. E padahkihong kitail iaduwen kitail kak wiahiong atail peneinei en pweida mwahu oh imwetail en wia wasa kaperen ehu me emenemen tohnpeneinei ahneki pwukoah en kapwaiada ong meteikan.a—Episos 5:33; 6:1-4.
Soahngen nanpwung kaperen pwukat en peneinei kak mie nan rahnpwukat ni en mouren peneinei milahr nan keper? Ehi, uhdahn! Komw kak pweida ni omw pahn winhiong mouren ahmw peneinei en wia wasahn ruk ehu me kaperen, oh kansenamwahu nan sampah wet me lemei, oh rasehng sapwtehn. Ahpw pwe met en kak wiawi, tohnpeneinei koaros anahne wia mehkot. Iren sawas kei kin pwarada pah.
Sewese Ahmw Peneinei en Pitla
Ehu ahl me keieu mwahu me kak kaminiminpene ehu peneinei iei arail pahn ahneki ahnsou ong arail tohnpeneinei. Tohnpeneinei koaros anahne ehukihpene arail ahnsou kan ni ahnsou me re kin pisek. Met kin wehwehki me re anahne tohnmeteikihla ekei arail ahnsoun kommoal kan. Karasepe ehu, kumwail me pwulopwul kan, ele kumwail pahn anahne tohnmeteikihla ekei prokram en T.V. kan me kumwail kin keieu perenki, de mwadong ehu, de amwail pahn iang kompoakepahmwail kan mwemweit. Kumwail pahpa kan, me kin keieu wahdo nein peneinei sent, dehr doadoahngki ahnsoun amwail kommoal ongete mehkan me kumwail kelehpw pahn wia. Pilahnih dahme kumwail pahn wia rehn amwail peneinei, ele mwein dahme kumwail tohnpeneinei pwon pahn wiapene ni imwin wihk kan de ni omw kommoal sang doadoahk de seri kan pahn kommoal sang sukuhl. Ni mehlel, pilahnih mehkot me tohnpeneinei pwon pahn kin kasikasik oh paiekihda.
Seri kan anahne en pahpa oh nohno ahnsou me laud sang elep en awa de awa ehu ahnsou kan. Pahpa oh nohno anahne ehukihong neirail seri kan ahnsou laud. Emen sounnting nan nuhspehpa en Sweden ehu ntingihdi: “Erein sounpar 15 me ih wia emen sounnuhs, I kin tuhwong seri ketihwo tohto . . . Mehkot me irail koaros kin duwepeneki iei me re tikida sohte kalap ehuong arail pahpa oh nohno. Sen ko kin nda: ‘Sohte en ahi pahpa oh nohno ahnsou ong ie.’ ‘Re Sohte kin rong ie.’ ‘Ahi pahpa kalap seiloak.’ . . . Nin duwen pahpa oh nohno men, kumwail kak ahnsou koaros pilada ia uwen laud en amwail ahnsou me kumwail pahn kihong noumwail seri kan. Amwail pilipil palm sansalda sounpar 15 mwuri sang rehn seri sounpar 15 ketihwo men.”
Lamalam Pwung ong Mwohni
Tohnpeneinei pwon anahne kekeirada arail lamalam pwung ong mwohni. Re pahn men ehukihpene dahme re kakohng pwehn pwainda anahn en peneinei. Lih tohto kin anahne doadoahk en mwohni pwehn sewese mouren peneinei, ahpw kumwail lih pwopwoud kan anahne pohnese keper kan oh kasongosong kan me kumwail kakete lellohng. Sampah wet kin kangoangehki kumwail en “kaitarala” pein amwail koahiek oh en “wia dahme kumwail pein men wia.” Met kak karehong kumwail en men pein uhtohrda oh sohla nsenamwahuki amwail pwukoahn nohno oh sounepwelpen nan ihmw me kohsang rehn Koht.—Taitus 2:4, 5.
Ma kumwail nohno kan kin mih nan ihmw oh kin wia sounkaweid oh kompoakepahn noumwail seri kan, e uhdahn pahn karehda selen limpoak en peneinei en kehlailla me pahn sewese kolpene peneinei mendahki kahpwal akan me pahn pwarada. Lih pwopwoud men kak karehong imwen penenei en kansenamwahu, meleilei, oh doadoahk mwahu. Emen sounpolitik nan senturi 19 koasoia: “Anahne ohl epwiki en wiahda ehu kahnimwpwal, ahpw lih mente me anahn pwehn wiahda imwen peneinei en soanamwahu.”
Ma koaros nan peneinei kin miniminpene pwehn murkihte sohte daulihla nein peneinei mwohni, e pahn irehdi sang peneinei kahpwal tohto. Pwopwoud kan anahne pwungkihpene en mour itarkihte dahme re almekier oh en mwohneki mahs soahng ngehnin kan. Seri kan anahne sukuhlki en nsenamwahu, oh dehr inengieng mehkan me nein peneinei mwohni sohte kak pwainda. Ren kaleke ineng en mahs oko! Kasongosong en pwainda soahng kan me kumwail sohte kak pwain, oh pweipwandla, kin karehong peneinei tohto nan apwal. E pahn mwahu ong minimin en peneinei ma tohnpeneinei pwon pahn ehukihpene neirail mwohni ong pwain mehkot me irail koaros pahn wiapene—ehu seiloak, de dipwisou ehu me pahn katapan oh kaperen ong nan imwarail, de sawas en mwohni pwehn utung mwomwohdisohn Kristian.
Ehu mwomwen “sawas” ong ngehnin mouren peneinei nsenamwahu me tohnpeneinei koaros anahne ehukihpene iei ren sawaskihpene doadoahk en kamwakel oh onohn sapahl—apwalih ihmw, mwetuwel, sidohsa, oh pil soahng teikan. Emen emen tohnpeneinei, pil iangahki seri kan, kak wia ekei pwukoah kan. Kumwail seri kan, kumwail endehr doadoahngkihla mwahl amwail ahnsou. Ahpw, kekeirada ngehnin sawas oh minimin; met palm imwikihla kompoakepah oh werek mehlel, me kin wiahda minimin en peneinei.
Kesempwalpen Kasukuhl en Paipel
Nan peneinei en Kristian ehu me kin miniminpene, kesempwalpen onop en Paipel kaukaule kin pil sansalda. Koasoiapene iren Paipel kan rahn koaros oh onopki Pwuhk Sarawi nan ehu ehu wihk kin wiahda poahsoan en peneinei minimim ehu. Anahne koasoiapene padahk mehlel mengei kan en Paipel oh iangahki mouren kosonned kan ni ahl ehu me pahn kamwekidada mohngiong koaros nan peneinei.
Soahngen koasoi en peneinei pwukat anahne en wia mehn kasukuhl ahpw ni ahnsouwohte kaperen oh wia mehn kangoang. Ehu peneinei ni paliepeng en Sweden kin mweidong seri ko en ntingihdi peidek kan me kin pwarada erein wihko. Irail eri kin koasoia peidek pwukat nan arail onop en Paipel nan wihko. Peidek kan kin kalap loal oh kamwekid lamalam oh kin kasalehda en seri kan koahiek en lamalam oh arail kalahnganki padahk kan en Paipel. Ekei peidek kan iei: “Siohwa kin karehong soahng koaros en wosada ahnsou koaros, de e wia pak teieu?” “Dahme karehda Paipel mahsanih me Koht kapikada aramas ‘ni mwomwe’ pwehki Koht kaidehn aramas men?” “Adam oh Ihp kin lemwlemwurla erein ahnsoun kopou nan Paradais pwehki sohte are likou?” “Dahme karehda kitail anahne maramo ni pwong pwehki ni pwong anahne en rotorot?” Seri ko laudlahr ahnsouwet oh kin papah Koht nin duwen sounkalohk kaukaule kei.
Ni amwail kin apwaliala kahpwal kan en peneinei, kumwail pahpa oh nohno kan anahne en ahneki lamalam en ehi oh peren. Ni ahnsou me seri kan anahne peikiong mouren kosonned kesempwal kan, pahpa oh nohno anahne medemedewe pepehm en seri kan oh materek, oh ni ahnsouwohte tengidiong dahme kumwail koasoanehdi. Mweidong seri kan en kilang me amwail limpoak ong Koht oh sapwellime kosonned pwung kan kin ahnsou koaros kaweidih amwail koasoandi kan. Wasahn sukuhl kin kalap inenen kapwunod oh kansensuwed, oh seri kan anahne mehn kangoang kan nan ihmw pwehn pelianki soahngen irair pwukat.
Pahpa oh nohno kan, dehr mwomwehda me kumwa unsek. Wehkada amwa sapwung kan oh pek mahk rehn noumwa seri kan ni ahnsou me konehng. Me pwulopwul kan, ni ahnsou me nohno oh pahpa wehkada sapwung ehu, kekeirada amwail poakohng ira.—Eklesiasdes 7:16.
Ehi, peneinei minimin ehu kin kihda wasahn kousoan ehu me audaudki popohl, meleilei, oh nsenamwahu. Emen ohl loalokong en Semen me adaneki Goethe nda: “Ih me keieu nsenamwahu, mehnda ma ih emen nanmwarki de emen me semwehmwe, me kin diar nsenamwahu nan imwe.” Ong pahpa oh nohno oh seri kan me kin kalahnganki met, sohte wasa kis me duwehte imwerail.
Mehlel, peneinei rahnwet kin inenen mihla nan keper sang ni kapwunod kan en sampah me kitail koukousoan loale. Ahpw pwehki koasoandi en peneinei kohsang rehn Koht, e pahn pitsang keper pwukat. Amw peneinei pahn pitla, oh pil iangahki kowe ma ke idawenla sapwellimen Koht kaweid pwung kan ong mouren peneinei nsenamwahu.
[Nting tikitik me mi pah]
a Ong kalaudpen ire wet, kilang pwuhko me mih ni teh 192 The Secret of Family Happiness, me Watchtower Bible oh Tract Society en New York, ntingihda.