Peiong Mwersuwed Ki Kedlahs en Ngehn
“Kumwail pahn onehda sapahl pein kumwail ong ni aramas kapw me wiawihda rasehng Koht, oh me kin kasalehda pein ih ni mour mehlel en pwung oh sarawi.”—Episos 4:24.
NI AHNSOU me e deila mehlel, Kaundahn Rom kin wia koasoandi en aramas me keieu lapalap nan sampah. Kosonned en Rom me inenen lipwalipw me kahrehda e kin wiahte poahsoanen kosonned kan en wehi tohto. Ahpw, mendahki en Rom deila kan, nah karis en sounpei kan sohte kak kalowehdi emen ah imwintihti: mwersuwed. Mwuri, mwersuwed kamwadangahla pwupwudi en Rom.
Wahnpoaron Pohl iei emen me mihla pahn kalokolok en kaun mwersuwed kan en Rom. Peliks, kepina en Rom me kapeidekih ih, oh wehwehki me sohte dipen Pohl. Ahpw Peliks, emen kepina me keieu mwersuwed ahnsowo, kapwandehla en Pohl kopwungo, pwe e koapworopworki me Pohl pahn kihong ih mwohni pwehn pwainda ah saledekla.—Wiewia 24:22-26.
Pohl sohte natih Peliks, ahpw e koasoiaiong ih ni inen duwen “mour mwakelekel oh aramas en powehdi pein arail ineng suwed.” Peliks sohte wekidala ele kan, oh Pohl mihmihte nan imweteng oh sohte men kauwehla kosonned ni ah pahn natih. E kin padahngki rong en padahk mehlel oh mehlel, oh kin mour pahrekiong met. “Se pepehm me nan kapehdit me uhdahn mwakelekel,” e ntingihwohng Kristian mehn Suhs akan, “pwehki at kin men wia dahme pwung ahnsou koaros.”—Ipru 13:18.
Soangen madamadau wet kin weksang tiahk en ahnsowo. Rien Peliks ohl me adaneki Pallas iei emen ohl me keieu kepwehpwe mahso, oh ah kepwe kan—me mihmi ni uwen tala rar pak 45—kin pali laud kohsang ni tiahk en natih oh mwersuwed. Ahpw, ah kepwe kan inenen tikitik ma e pahn kaparekiong tala dep me ekei kaun mwersuwed kan en senturi 20 wet kin ekihla nan ekei pank rir kan. E sansal me, aramas sawehwe kante me kak lemeleme me koperment en rahnwet kihsangehr mwersuwed.
Pwehki mwersuwed tenglahr nan mouren aramas, e konehng kitail en kihkiheng me irair wet kisehn irair en aramas? De mie mehkot me kak kihsang mwersuwed?
Iaduwen Mwersuwed Kak Kohsang?
Tepin kahk sansal en kihsang mwersuwed iei en pohnese me mwersuwed kin kauwehla aramas oh sapwung, pwehki me mwersuwed kan kin paikihda met oh e kin kauwehla mouren meteikan. Ekei ni mehlel kin wia soahng wet. James Foley, U.S. deputy secretary en state, kosoia: “Kitail koaros pohnese duwen uwen pweilaud en tiahk en natih. Natih kin kauwehla mwekid mwahu en koperment, kauwehla mwekimwekid mwahu oh kekeirada mwahu en pali en paien wehi, kauwehla pisnes kan nanpwungen wehin sampah, oh kin kalokehla tohn wehin sampah.” Me tohto pwungki dahme ohl menet koasoia. Ni December 17, 1997, sahpw laud 34 sainihla ehu inou en “bribery convention” (kapokon me pidada natih) me wiawihda pwehn “sewese wehi koaros nan sampah ren peiong tiahk en mwersuwed.” Kapokono wiahda kosonned me “e wia tiahk en kauwehla kosonned ehu en kihda, de inoukihda de natih me lapalap en ehu sahpw tohrohr pwehn alehdi de kolokol wiewiahn pisnes kan me kin wiawi nanpwungen wehi kan.”
Ahpw, natih me kin wiawi pwehn wihnkihda contract en pisines kan nan ekei sahpw kin wiahte ekis kisehn mwersuwed. Kihsang mwersuwed kin anahne keriau en kahk me apwal: mohngiong anahne en wekidekla de mohngiong tohto anahne en wekidekla. Aramas wasa koaros anahne en sukuhlki en tateki natih oh mwersuwed. Ihte ma met pahn wiawi, eri mwersuwed pahn sohla. Pwe met en pweida, makasihn en Newsweek koasoia me ekei kin lemeleme me koperment kan anahne en “kangoangehki tohn arail wehi ren tiahk mwahu.” Ehu pwihn me adaneki Transparency International, pwihn ehu me kin uhwong mwersuwed, ni ahlohte pil kangoange me irail kan me kin utung arail pwihn “en kapedolong ‘wahr en lelepek’” nan wasahn doadoahk.
Peio me kin wiawi pwehn kihsang mwersuwed kin pidada tiahk mwakelekel me kosonned en wehi kelehpw sohte kak kihsang de “kedlahs” en kalokepen kauwehla kosonned sohte kak kihsang. (Rom 13:4, 5) Weren tiahk mwahu oh lelepek anahne en kamwerimwerdiohng nan mohngiong en aramas. Met kak keieu pweida sang ni kadoadoahkpen dahme wahnpoaron Pohl kasalehda me iei “kedlahs en ngehn,” Mahsan en Koht, Paipel.—Episos 6:17.
Paipel kin Sapwungki Mwersuwed
Dahme kahrehda Pohl sohte kin pwungki mwersuwed? Pwehki e men wia kupwuren Koht, “me sohte kin ketin lipilipilki aramas oh e sohte kin ketin uhpalihki me sapwung.” (Deuderonomi 10:17) Me pil laud sang met, Pohl ni mehlel kin tamataman kaweid oaritik me dierek nan Kosonned en Moses: “Re sohte pahn wia kopwung ni sapahrek en lamalam de kasalehda ar peupali, oh re sohte pahn ale mwohni de mehkot pwehn pwainda arail pahn uhpaliki emen, pwe kisakis kan kin karotongehla mesen me loalokong oh me mehlel kan, oh kin kahrehda ar pahn wia tenekpen ar kopwung ni sapwung.” (Deuderonomi 16:19) Nanmwarki Depit pil kin wehwehki me Siohwa kin ketin kalahdeki mwersuwed, oh e pekih me Koht en dehr wadek ong ih nanpwung me dipan akan, “soangen aramas akan me kin wia me suwed ahnsou koaros oh kin onohnop en widinge meteikan ahnsou koaros.”—Melkahka 26:10.
Irail ko me ni mehlel kin kaudok ong Koht pil kin ahneki kahrepe teikan en liksang mwersuwed. Solomon mahsanih: “Ma nanmwarki ketin kupwurohki pwuhng, sapwellime wehi pahn kehlail, ahpw ma e ketin kupwurohkihte mwohni, e pahn kauwehla sapwellime wehi.” (Lepin Padahk 29:4) Ma koaros nan wehi ehu kin wia dahme pwung—iangahki irail kaun akan—met pahn kahrehda wehio pahn kehlail, ahpw ni pali teio, ma kaun en wehi kin mwersuwed, wehio pahn ohkihla. Newsweek kasalehda: “Nan koasoandi ehu me aramas koaros men mwersuwed, oh ese iaduwen ren wia met, palien paien wehio kin ohla.”
Mendahki ma palien paien wehio sohte kin uhdahn ohla, irail kan me kin poakohng me pwung kin nsensuwedla ma mwersuwed kin kekeirada oh kalokpe sohte kin kohwong. (Melkahka 73:3, 13) Sapwung kin pil wiawihong Sounkapikpatail, pwe Ih me ketikihong kitail atail ineng en kopwungpwung. Mahso, Siohwa ketikihsang mwersuwed. Karasepe ehu, ni inen, e padahkiong tohnwehin Serusalem kahrepen e pahn keseirailla ong arail imwintihti kan.
Ki sapwellime soukohp Maika, Koht ketin mahsanih: “Kumwail kaunen mehn Israel kan, kumwail rong ie, kumwail me kin kailongki pwuhng oh kasapwungehla me mehlel. Kaun akan en kahnimwo kin koasoanehdi pwunglahn kopwung kan sang ni ar kin ale pweipwei sapwung. Samworo kan kin ale pweinen ar kin kawehwe Kosonnedo. Soukohp kan kin wia kokohp pwe re en ale pweine . . . Eri, pwehki kumwail, kahnimw Saion pahn deipwelda oh patapatala duwehte sahpw patapat ehu, oh Serusalem pahn wiahla koasoakoasoak en mohn ihmw ehu.” Mwersuwed kauwehla koasoandi en Israel, duwehte ah kauwehla Rom sounpahr epwiki kei mwuri. Me pwung ong dahme Koht mahsanih me pahn wiawi, mpen sounpahr epwiki mwurin en Maika ntingihdi mahsen pwuko, Serusalem ohla oh Koht kesehla.—Maika 3:9, 11, 12.
Ahpw, ni mehlel, aramas akan oh wehi kan sohte anahne en mwersuwed. Koht kin ketin kangoangehki me suwed kan en kesehla elen arail mour oh wekidala elen arail lamalam. (Aiseia 55:7) E kupwurki emenemen kitail koaros en wiliankihdi noahrok sohroporop oh mwersuwed ki pwung. Siohwa katamankihong kitail mahsen pwukat: “Ma ke pahn kahpwalihala aramas semwehmwe, ke mwamwahliki Koht, me ketin wiairailda, ahpw tiahk en kadek ong me semwehmwe kan iei kaudok ehu.”—Lepin Padahk 14:31.
Pweida Mwahu Ni Omw Peiong Mwersuwed ki Padahk Mehlel en Paipel
Dahme kak kamwekid aramas men en wiahda wekidekla wet? Met iei kehlohte me kamwekid Pohl en kesehla mouren Parisi men oh wiahla emen sounidawehn Sises Krais pwerisek. E ntingihdi: “Mahsen en Koht wie momour oh manaman.” (Ipru 4:12) Rahnwet, padahk mehlel en Pwuhk Sarawi kin kahrehda tiahk mehlel, pil nanpwungen irail kan me mahso uhdahn kin tengala nan mwersuwed. Tehk karasepe wet:
Sohte pwand mwurin ah kanekehla a sounpei, Alexander, me kohsang ni Palimesen Iurop, iangala pwihn ehu (gang) me kin wia tiahk en mwersuwed oh natih.a E kawehwe: “Ahi pwukoah iei en doadoahngki elen kamasak pwehn ale mwohni sang rehn sounpisnis kepwehpwe kan pwehn pere irail. Ni ahnsou me emen sounpisnis kin likihiela, tohn aht pwihn teikan kin kamasakin ih tiahk en mwersuwed. Ngehi eri kin nda me ih pahn nek apwaliala kahpwalo—ahpw sounpisniso en pwain—uwen mwohni ehu me inenen laud. Sounpisniso kin kalahngankihong ie ahi sewesehkin irail arail kahpwalo, ahpw ni mehlel, ngehi me kahrehda arail apwalo. E inenen kapwuriamwei, pwe ih soangen doadoahk wet me I kin perenki wia.
“I kin pil perenki mwohni oh mour kaperen me soangen mour wet kihda. I kin dake sidohsa me pweilaud, oh kousoan nan ihmw me kaselel, oh I naineki mwohni tohto me I kak pwain soahng koaros me I mwahuki. Aramas kin masak ie, oh met kin kihong ie pepehm me I ahneki manaman en kaunda meteikan. I kin pehm me sohte me kak lidere ie oh pelien kosonned sohte kak saliehdi. Ma kin mie ahi kahpwal ehu rehn polis kan, met kin kak kopwungpwungkihla sounpoadoandoar saman men, me kin samanih palien kosonned de natih aramas men pwehn kapitiehla sang kahpwal kan me pid kosonned en sahpw.
“Ahpw, loalopwoatpene sohte kin kalap mih nanpwungen irail kan me arail mour kin poahsoanda pohn mwersuwed. Emen tohn ahi pwihn kailongkin ie, oh I sohla keniken pahrail. Mwadangete, sohla werei sidohsa kaselelo, sohla nei mwohni, sohla kompoakepai serepein. Re pil keme ie. Wekideklahn mour wet kahrehong ie en medemedewe ni keneinei duwen kahrepen ahi mour.
“Sounpwong kei mwowe, ahi nohno wialahr emen Sounkadehdehn Siohwa, oh I tepiada wadek neirail pwuhk kan. Iren Paipelo nan Lepin Padahk 4:14, 15 uhdahn kamwekid ie en medemedewe duwen met: ‘Ke dehr kohla wasa aramas suwed kan kin kohla ie. Dehr idawehn karasepen aramas suwed kan. Dehr wia! Sohpeisang me suwed! Soikala oh wenewohng nan elomw.’ Soangen iren Paipel pwukat kamehleleiong ie me irail akan me men ahneki mouren aramas mwersuwed—sohte arail mour ong ahnsou kohkohdo. I tepiada kapakap ong Siohwa oh pekih reh en kahluwa ie ni ahl me pwung. I tepiada onop Paipel rehn Sounkadehdehn Siohwa kan oh mwuri, I inoukihong Siohwa ahi mour. Sangete ahnsowo kohdo, I kin mour ni ahl me mehlel.
“Mehlel, mourki mour mehlel kin wehwehki me nei mwohni tikitikla. Ahpw, ahnsou wet I pehm me mie ahi mour ong ahnsou kohkohdo, oh me mie wehwehn ahi mour. I wehwehkidahr me ahi mour en mahso me iangahki kepwe pweilaud kan kin rasehng ihmw ehu me wiawihkihda kisin doaropwe kan me kakete pwupwudi mwadang. Mahso, kadeikpen loalei kin konsla. Ahnsouwet, pwehki kalahngan en ahi onop Paipel, ma kasongosong en wia mehkot sohte mehlel kin lelohng ie iangahki soahng kan me tikitik—e kin kak lidere ahi nsen mwakelekel. I kin songosong en mour pahrekiong Mehkahka 37:3 me mahsanih: ‘Likih Kauno [“Siohwa,” New World Translation] oh wiahda tiahk mwahu, ke ahpw pahn koukousoan nan sampah oh sohte perki mehkot.’”
“Dehr Ale Pweipwei Sapwung, Ke Ahpw Pahn Mour Werei”
Nin duwen me Alexander diarada, padahk mehlel en Paipel kin kak kamwekid aramas men en powehdi tiahk en mwersuwed. E wiahda wekidekla kan me pahrekiong dahme wahnpoaron Pohl mahsanih nan sapwellime kisinlikou ong mehn Episos kan: “Eri, kumwail kesehla amwail mouren mahs, me kahrehiongkumwailehr nan mour suwedo—amwail mour me kin ohkihla ineng widingan kan. Mohngiongimwail oh amwail lamalam uhdahn pahn onohnsapahlda. Eri, kumwail pahn onehda sapahl pein kumwail ong ni aramas kapw me wiawihda rasehng Koht, oh me kin kasalehda pein ih ni mour mehlel en pwung oh sarawi. Eri, kumwail kesehla amwail likamw akan, oh emenemen kumwail en kin lokaia mehlel ong rie souleng, pwe kitail koaros wia kisehn paliwarteieu rehn Krais. Aramas me kin epwehnki pirap, en tokedihsang eh pirap, oh en tapihada wia ehu soangen doadoahk me e kak momourki oh kak sewesehki me semwehmwe kan.” (Episos 4:22-25, 28) En tohnsampah mour en ahnsou kohkohdo kin poahsoanda pohn soangen wekidekla pwukat.
Ma irail me kin noahrok oh mwersuwed sohte kin ale kalokparail, re kak kauwehla sampah, duwehte ahr kauwehla wehin Rom. Ahpw, e kaperen pwe Sounkapikpen tohnsampah sohte kupwurki mweidala soahng pwukat en pein wiawi. E kupwurki en “kauwehla irail kan me kin kauwehla sampah.” (Kaudiahl 11:18) Oh Siohwa ketin inoukihong irail ko me inengieng sampah ehu me saledek sang mwersuwed me ahnsou keren pahn mie “lahng kapw ehu oh sampah kapw ehu . . . oh me pwung kan pahn kousoan loale.”—2 Piter 3:13, NW.
Mehlel, ele e sohte pahn mengei en mour ni tiahk mehlel rahnwet. Mendahki met, Siohwa kamehleleiong kitail me ahnsou reirei mwurin met “ma ke pahn song en kalaudehla omw pai ni widing, ke pahn kahrehiong omw peneinei nan apwal. Dehr ale pweipwei sapwung, ke pahn pahn mour werei.”b (Lepin Padahk 15:27, NIV) Ni atail kesehla mouren mwersuwed ahnsouwet, kitail kin kasalehda atail mehlel ni atail kin kapakap ong Koht: “Mweimwi en pweida wasa koaros, kupwuromwi en kin wiawi nin sampah duwen eh kin wiawi nanleng.”—Madiu 6:10.
Nin doken atail awiawih pwe Wehio en wia met, emenemen kitail kak ‘kamwerehdi waren me pwung’ ni atail sohte pahn pwung de wia tiahk en mwersuwed. (Oseia 10:12) Ma kitail wia met, atail mour pahn pil kadehdehda manaman en Mahsen sarawi en Koht. Kedlahs en ngehn kak powehdi mwersuwed.
[Nting tikitik me mi pahs]
a Uhdahn eden ohlo wiksang edeo me re kihong ih nan artikel wet.
b Ni mehlel, mie wekpeseng en natih oh pwainen sahpis (tip). Nin doken natihat kin wiawi pwehn doadoahngki sapwung kopwungpwung de ong wiewia likamw teikan, pwainen sahpis kin wiawi pwehn kasalehda omw kalahnganki sahpis me re wiahiong uhk. Nan The Watchtower en October 1, 1986, pahnangin oaralap me koasoia “Questions From Readers” kin kawehwehda ire wet.
[Kilel nan Pali 7]
Kitail kak wiliakapwala oh mourki “mour kapw” oh liksang tiahk en mwersuwed ma kitail ale sawas sang nan Pwuhk Sarawi