“Pelianda Tepil”
“Pelianda Tepil, e ahpw pahn tangasang kumwail.”—SEIMS 4:7.
1. Dahme kitail kak kawehwehda duwen irairen sampah en ni ahnsou wet, oh dahme kahrehda irail me keidi kan oh iengarail kan anahne en mwasamwasahn?
“KOHT sohlahr mie, ahpw Tepil momourete lel ni ahnsou wet.” Emen sounnting, ohlen Frans me ede André Malraux, nda met oh e kasalehda pepehm en aramas tohto rahnwet. Wiewia kan en aramas akan kin mwomwen utungada widing en Tepil kaidehn kupwuren Koht. Sehdan kin pitih aramas akan ki “soangen manaman koaros oh soangen widing koaros oh kilel likamw oh kapwuriamwei kei.” (2 Deselonika 2:9, 10) Nan “imwin rahn akan,” Sehdan kin wia uwen me e kak en kaluwetala sapwellimen Koht ladu kan me inoukihong Koht arail mour, oh e kin uhwong irail Kristian me keidi kan, “me kin kapwaiada kosonned en Koht kan, oh me loalopwoatohng padahk me Sises ketin kadehdehier.” (2 Timoty 3:1; Kaudiahl 12:9, 17) Sounkadehde pwukat oh iengarail kan me kin ahneki koapworopwor en memour nan sampah kapwo anahne en mwasamwasahn.
2. Iaduwen Sehdan pitih Ihp, oh dahme wahnpoaron Pohl kin perkihda?
2 E sansal me Sehdan uhdahn emen oh e kin kalap pitih aramas akan. E doadoahngki mahn sineik emen pwehn pitihdi Ihp en lemeleme me e kak diarada peren laud sang dahme e alehdier ni eh pahn uhtohrada sang Koht. (Senesis 3:1-6) Sounpar pahkid samwa mwurin met, wahnpoaron Pohl kasalehda eh pepehm me e kin perki me Kristian me keidi kan nan Korint ele mwein pahn kakete lohdiong pahn widing kan en Sehdan. Pohl ntingihdi: “I perki ma amwail lamalam akan pahn sapwungala oh kumwail pahn kesehla amwail loalenohng Krais—duwehte Ihp eh lohdiong pahn widing en sineiko.” (2 Korint 11:3) Sehdan kin kasaminehla madamadau en aramas akan oh kapingada arail madamadau kan. Duwehte dahme e wia pwehn pitih Ihp, e pil kak kahrehong Kristian akan en ahneki madamadau sapwung kan oh medewehla me arail peren pahn poahsonkihda mehkot me Siohwa oh sapwellime Ohl sohte kin kupwurki.
3. Soangen mehn pere Tepil dah Siohwa kin ketkihda?
3 Sehdan kin kak rasehng sounparokedi menpihr me kin wiahda lidip kan pwen koledi aramas akan me sohte kin wehwehki me mie lidip kan limwahn irail. Pwen liksang lidip kan en Sehdan, kitail anahne mih nan ‘wasahn ruk rehn Kauno,’ iei ehu wasahn ruk ni karasaras me Siohwa ketikihong aramas akan me kin pohnese oh uhpaiong sapwellime kaunda ki arail wiewia kan. (Melkahka 91:1-3) Kitail anahne mehn perepe kan me Koht ketikihda sang sapwellime Mahsen, ngehn sarawi, oh sapwellime pwihn pwe kitail koaros kak “pelianda kehlail en Tepil eh widing suwed kan.” (Episos 6:11) Lepin lokaiahn wai “machinations” ni lokaian Krihk pil kak wehwehki “wiewia widing kan.” Sohte peikidpe, Tepil kin doadoahngki soangsoangen widing tohto pwehn kalidipe sapwellimen Siohwa ladu kan.
Lidip kan me Sehdan Wiahda ong Tepin Kristian akan
4. Irail tepin Kristian akan kin mih nan soangen sampah dahieu?
4 Kristian akan nan keieu oh keriaun senturi C.E. kin momour ni ahnsou me Wehin Rom kin wia keieu kehlail. Pax Romana (Ahnsoun Popohl Ong Mehn Rom akan) kin kahrehong arail wehi en kapwehpwehla. Pai wet kin kahrehong kaun akan en mie laud arail ahnsoun mweimweit, oh irail kin pil tehk mwahu pwe aramas teikan pahn pil kak ale ahnsou laud ong mehn kamweit akan pwe met pahn kahrehong irail en dehr uhwong kaun akan. Ekei ahnsou, uwen tohto en arail rahn en holiday duwehte arail rahn en doadoahk. Kaun akan kin doadoahngki mwohni sang wehi pokon pwehn kamwenge aramas akan oh koasoanehdi mehn kamweit kan duwehte “circus kan” pwe ren med oh sohte pahn pwunod.
5, 6. (a) Dahme kahrehda e sohte konehng ong Kristian akan en iang towehda wasahn sipai kan oh wasahn mwadong laud kan en mehn Rom akan? (b) Mehnia lidip me Sehdan kin doadoahngki, oh iaduwen Kristian akan kak liksang lidip wet?
5 Irair wet kin wia mehkot keper ong irail tepin Kristian akan? Poahsoankihda pohn kaweid en irail soun nting kan mwurin ahnsoun wahnpoaron kan, duwehte Tertullian, pali laud en arail mehn kamweit akan kin pid keper kan ong Kristian mehlel akan ong ni pali ngehn oh tiahk kan. Ehu, pwehki pali laud en kamadipw ong wehi pokon oh mwadong kan kin wiawi pwehn kawahuwih arail koht pakan akan. (2 Korint 6:14-18) Nan arail wasahn sipai kan, sipai tohto me kin pid duwen arail tiahk kan me dene mwahu, kin pil pid duwen dipen nenek de kamaramas. Ni ahnsou dower powe, aramas akan sohlahr kin perenki sipai kan me kin pid arail tiahk kan, ahpw irail uhd wiahda sipai kan me inenen tiahk suwed. Nan nah pwuhk me oaralape Daily Life in Ancient Rome, soupoad Jérôme Carcopino nda: “Nan sipai pwukat lih akan kin ale mweimwei en kihsang arail likou kan . . . Kakerehdi nta kin wiawi ni mwuledek. . . . [Sipai] kin mwomwen utungada tiahk suwed ieu me kin koledi aramas tohto en ni ahnsowo. Irail sohte kin pwuriamweikihla wiewia suwed pwukat pwehki wasahn kamweit akan kin direkihla kakerehdi nta sangete mahs, oh met kin kahrehong irail en sohlahr ahneki limpoak.”—Madiu 5:27, 28.
6 Nan wasahn mwadong laud kan, aramas kin peipene lao lel aramas teio pahn mehla de irail kin pei ong mahn lawalo kan, oh irail pahn kemehla mahn akan de mahn akan kin kemehla irail. Aramas kin kesehla irail me loallap akan, oh pil ni ahnsou mwuhr kan, irail pil kin kesehla Kristian tohto rehn mahn lawalo kan. Pil sangete ahnsowo, Sehdan kin song en kaluwetala pepehm akan en aramas akan pwe irail sohte pahn suwedki dipen nenek oh pei kahrehda pali laud en aramas akan kin ahnla oh perenki wiewia suwed pwukat. Ihte ahl me aramas akan pahn kak liksang tiahk pwukat iei ma irail sohte pahn kohla kilang mehn kamweit pwukat nan wasahn sipai kan oh wasahn mwadong laud kan.—1 Korint 15:32, 33.
7, 8. (a) Dahme kahrehda e sohte wia elen loalokong ieu ong emen Kristian en iang kilang weiren kuruma kan? (b) Iaduwen Sehdan ele mwein kak doadoahngki en mehn Rom arail wasahn duhdu kan en laidih Kristian akan?
7 Weiren kuruma kan me kin wiawi nan wasahn mwadong kan me kin pwonopwon kin adaneki circus, me inenen kaperen, ahpw e sohte pwung ong Kristian akan pwe aramas akan me kin kilang mwadong pwukat kin kalap men pei. Soun nting emen nan kasiluhn senturi nda me ekei aramas me kin kilang mwadong pwukat kin peipene nanpwungarail, oh Carcopino koasoia me “aramas akan me kin kasawih mwekid en usu kan oh kawehwe iaduwen mwekid pwukat kin pid ahn aramas mour oh pil lih kan me kin netiki paliwararail kan kin wiahda arail wasahn pisnes kan” pahnangin imwen wasahn mwadong kan. Ni mehlel, ahn mehn Rom circus kaidehn wasa ieu me Kristian akan pahn mwemweitla ie.—1 Korint 6:9, 10.
8 Iaduwen wasahn duhdu ndand kan en mehn Rom akan? Ni mehlel, sohte sapwung en duhdu pwen mwakelekel. Ahpw, pali laud en wasahn duhdu en mehn Rom akan kin wia wasahn pisnes laud kan me mie wasahn eliel kan, wasahn mwadong kan nan ihmw, wasahn pilein mwohni kan, oh wasahn mwenge oh nim sakau. Edetehn mie koasoandi en ahnsou me ohl akan en duhdu oh ahnsoun lih akan en duhdu, irail kin mweidong ohl oh lih akan en duhduhpene nan ehute wasa. Clement en Alexandria ntingihdi: “Sohte kosonned kehlail, pwe wasahn duhdu kin ritingida ong ohl oh lih koaros; oh irail kin kihsang arail likou kan koaros oh wia dihp.” Eri, irail kin wiahda mwomwen wasahn pisnes ieu ong wehi pokon, oh Sehdan kin doadoahngki soangen wasa pwukat en wiahda lidip ieu ong Kristian akan. Ma kitail wia aramas loalokong kan, kitail sohte pahn kohla nan wasa pwukat.
9. Soangen lidip dah kei me irail tepin Kristian akan anahne en liksang?
9 Ni ahnsou me wehin Rom kin kehlail, aramas akan kin perenki pilein mwohni. Tepin Kristian akan kak liksang pet kan me kin wiawi ahnsoun weiren kuruma kan kin wiawi, ihte ma irail sohte pahn iang circus kan. Pilein mwohni kin pil wiawi ni rir nan pere kan en wasahn pweidi kan. Aramas akan me kin pilein mwohni kin pet nempe depe en takai kan me aramas teio kin koledi nan peh. Pilein mwohni kin mwomwen kaperenda mouren aramas akan, pwe e kihong koapworopwor ong aramas pwukat me irail pahn kak ni mengei alehdi mwohni kan. (Episos 5:5) Oh pil, irail lih akan me kin doadoahk nan wasahn sakau pwukat kin pali laud en ahnsou wiahla soangen lih akan me kin netiki paliwar arail, met pahn wia keper ieu en wiahda dipen nenek. Eri, met iei ekei lidip me Sehdan wiaiong Kristian akan me kin memour nan kahnimw akan en Wehin Rom. Lidip pwukat kin weksang dahme kin wiawi nan atail ahnsou?
Lidip kan en Sehdan Nan Rahnwet
10. Ni ahl dah kei me irairen sampah nan rahnwet kin rasehng irair akan me kin wiawi ni Wehin Rom?
10 Ahn Sehdan widing kan pil duwehtehte widing kan me e kin wia mahs. Wahnpoaron Pohl kihong Kristian akan me kin mihmi nan kahnimw suwed en Korint kaweid kehlail pwen sewese irail en dehr mweidong “Sehdan en powehiraildi.” E mahsanih: “Pwe kitail eseier duwen eh koasoandi kan.” (2 Korint 2:11) Nan wehi tohto me kin kekeirada ni paien mwohni kan, irair en ahnsou wet kin duwehte irair me kin wiawi nan Wehin Rom ni ahnsou me irail kin kepwehpwehla. Aramas tohto kin ahneki ahnsou laud ong mwadong oh kommoal. Wehi kan kin wiahda pilein mwohni me adaneki lottery pwen kihong aramas semwehmwe kan arail koapworopwor. Mehn kamweit tohto kin pweitikitik pwen kedirepwki madamadau en aramas akan. Wasahn mwadong kan kin dirkihla aramas akan, aramas akan kin pilein mwohni, pokon kan en nan wasahn mwadong kan kin ekei ahnsou peipene, oh sounmwadong kan kin kalap men pei. Aramas akan kin rong koul suwed akan, oh mehn kamweit suwed akan me kin wiawi nan wasahn sipai kan, kasdo oh TV. Nan ekei wehi, ohl oh lih akan kin perenki duhdu ni ehute wasa, nan “sauna” kan oh “hot springs,” oh pil ekei aramas kin mweimweitla ni oaroahr kan oh pampap kilisou. Duwehte ni ahnsoun tepin Kristian akan, Sehdan kin song en laidih sapwellimen Koht ladu kan ki wiewia kaperen kan en sampah wet.
11. Soangen lidip dah kei pahn kak pwarada ni atail men rapahki ahnsoun kommoal?
11 Pwehki aramas akan nan sampah wet kin kalap lelong pwunod, kitail men rapahki ahnsoun kommoal de iang wiewia kaperen kan me weksang dahme kitail kin wia ni ehu ehu rahn. Ahpw, duwehte wasahn duhdu kan en mehn Rom kin wia kasongosong ong tepin Kristian akan, ekei wasahn mwemweit akan de wasahn pweidi nan rahnwet kin wia lidip kan me Sehdan kin doadoahngki pwehn kahrehong Kristian akan nan rahnwet en luwetla ni pali ngehn oh wiahda dipen nenek de sakaula. Pohl ntingwong Kristian akan nan Korint: “Kaleke kumwail pitida pahn meteikan! Pwe werekiong aramas suwed kan e kin kauwehla tiahk mwahu. Kumwail pwurodohng nan amwail lamalam pwung kan oh katokihedi amwail wiewia sapwung kan. Pwe mie ekei rehmwail me sehse Koht; I ndawohng kumwail mepwukat pwe kumwail en namenengkihda.”—1 Korint 15:33, 34.
12. Ia ekei lidip kan en Sehdan pwen laidih sapwellimen Siohwa ladu kan en rahnwet?
12 Kitail kilang iaduwen Sehdan doadoahngki eh widing en kasaminehla madamadau kan en Ihp. (2 Korint 11:3) Rahnwet, ehu lidip me Tepil kin doadoahngki iei en kahrehong Kristian akan en lemeleme ma kitail kak iang ekei wiewia kan en sampah wet oh ni ahl wet kitail pahn kak kasalehda me Sounkadehdehn Siohwa kan kin duwehte aramas teikan, oh met pahn kahrehong aramas teikan en pedolong nan padahk mehlel en Kristian. Ekei ahnsou, ekei Sounkadehde kan kin nohn daulihla ni arail kin iang wiewiahn sampah, oh irail kin pwupwudi. (Akkai 2:12-14) Pil ehu lidip en Sehdan iei en kamwekid Kristian akan me inoukihong Koht arail mour, me pwulopwul kan oh pil me laud kan, en mourki mour riau oh ‘kansensuwedihada ngehn sarawi.’ (Episos 4:30) Ekei aramas kin lohdi nan lidip wet ki arail doadoahngki Internet.
13. Tepil kin doadoahngki mehnia lidip me sohte nohn sansal, oh kaweid konehng dahieu me Lepin Padahk kihda?
13 Pil ehu lidip en Sehdan iei en kahrehong aramas akan en sohte nohn wehwehki uwen keper wunahni. Sohte emen Kristian mehlel pahn kak iang wia kaudok ong Sehdan de wunahni. Ahpw, ekei kin sohte wehwehki me re kin mweidong arail kehl en mehn perepe kan en luwetala ni ahnsou me irail kin kilang kasdo kan, kilang TV, kilang mwadong kan en video, oh pil wadek pwuhk kan oh comics me aramas wiahda ong seri kan me kin kasalehda pei de wunahni. Edetehn ma mie ekis wunahni nan soahng pwukat, kitail anahne en liksang. Lepin padahk ieu mahsanih: “Ma ke kesempwalki omw mour, dehr karanih lidip kan limwahn ahl akan me kin lidipihedi me suwed kan.” (Lepin Padahk 22:5) Pwehki Sehdan kin wia “koht en koasoandi wet,” mehkot me aramas kin perenki wia ele mwein pahn kak kahrehong ehu lidip en sohte sansal ong aramas akan.—2 Korint 4:4; 1 Sohn 2:15, 16.
Sises kin Pelianda Tepilo
14. Iaduwen Sises kin pelianda kasongosong keieu me Tepil wiaiong ih?
14 Sises kin wia mehn kahlemeng mwahu en pelianda Tepil oh met kahrehda e tang sang ih. Mwurin e papidaisla oh kaisihsol erein rahn 40, Sises ale kasongosong kan sang rehn Sehdan. (Madiu 4:1-11) Mwurin Sises kaisihsol, e men mwengedahr, kahrehda keieun kasongosong me Sehdan wia pid duwen met. Sehdan kangoange Sises en wiahda tepin manaman ong kaitarala anahn ieu en paliwar. Sises doadoahngki pwuhken Deuderonomi 8:3, oh e kahng doadoahngki ah manaman kan ong pein ih oh e kin kesempwaliki mwengehn ngehn laudsang mwengehn war.
15. (a) Ineng en aramas dahieu Sehdan doadoahngki pwen kasonge Sises? (b) Ia widing keieu kehlail Tepil kin doadoahngki ong sapwellimen Koht ladu kan nan rahnwet, oh iaduwen kitail pahn kak pelianda ih?
15 Mie mehkot kapwuriamwei ni atail pahn medemedewe duwen kasongosong wet, pwe Tepil sohte kasonge Sises en wia dipen nenek. Duhpek kin kahrehong aramas en men mwengedahr, oh ahnsowo, met kin wia kasongosong me keieu mwahu en kasonge Sises. Mehnia kasongosong kan Tepilo kin doadoahngki en pahnehkihdi sapwellimen Koht aramas akan nan rahnwet? Mehlel, mie soangsoangen kasongosong kan, ahpw Sehdan kin doadoahngki kasongosong kan me kin pid dipen nenek nin duwen ehu widing me keieu kehlail en kauwehla pwoson en sapwellimen Siohwa aramas akan. Ni atail kin kahlemengih Sises, kitail kak pelianda Tepil oh sohte lohdi pahn kasongosong kan. Nin duwen me Sises kin powehdi kasongosong en Sehdan ni eh kin tamanda iren Paipel konehng kan, ni ahnsou me kitail kin lelohng kasongosong kan, kitail pil kak tamanda iren Paipel kan duwehte Senesis 39:9 oh 1 Korint 6:18.
16. (a) Iaduwen Sehdan kasonge Sises ni pak kariau? (b) Ni ahl dah kei mwein Sehdan pahn song en kahrehong kitail en kasonge Siohwa?
16 Mwurin mwo, Tepilo kin kasonge Sises en luhs sang kehlen Tehnpas Sarawio oh kasonge sapwellimen Koht kehl en pere ih ki sapwellime tohnleng kan. Sises doadoahngki Deuderonomi 6:16, kahng en kasonge Seme. Sehdan ele mwein sohte pahn kasonge kitail en luhs sang kehlen Tehnpas Sarawio, ahpw e kak kasonge kitail en kasonge Siohwa. Kitail kin men kilang uwen laud kitail kak alasang tiahk en sampah wet me pid atail likou kan oh mwomwatail kan mwohn kitail pahn ale kaweid? Kitail kin perenki iang mehn kamweit kan me sohte nohn mwahu? Kitail mwein kin kasonge Siohwa. Ma kitail kin ahneki soangen ineng pwukat, Sehdan mwein pahn paipaiankitailselite, e sohte pahn keiweisang kitail, ahpw e pahn nannantihong pwehn pahnekitaildohng reh.
17. (a) Iaduwen Tepil kasonge Sises ni pak kasilu? (b) Iaduwen pwuhken Seims 4:7 pahn kak pweida ong kitail?
17 Ni ahnsou me Sehdan padahkiong Sises me e pahn kihong ih wehi kan koaros nin sampah wet ma e pahn kaudokiong ih, Sises pwurehng pelianda ih ni e doadoahngki iren Paipel kan, oh kin kasalehda me e men kaudokiong Semeo kelepw. (Deuderonomi 5:9; 6:13; 10:20) Sehdan mwein sohte pahn kihong kitail wehi kan nin sampah wet, ahpw e kin ahnsou koaros kasonge kitail dipwisou en sampah akan, oh nantihong kihong kitail madamadau me kitail kak ahneki pein atail kisin wehi. Kitail kin kahlemengih Sises, kihong Siohwa kelepw atail lelepek unsek? Ma iei, dahme wiawiong Sises pil pahn kak wiawiong kitail. Pwuhk Madiu mahsanih: “Tepil eri kohkohlahsang Sises.” (Madiu 4:11) Sehdan pahn kohkohlahsang kitail ma kitail pahn ni kehlail pelianda ih sang atail pahn tamataman mouren kaweid konehng kan en Paipel oh kapwaiada. Tohnpadahk Seims ntingihdi: “Eri, kumwail peikiong Koht, oh pelianda Tepil, e ahpw pahn tangasang kumwail.” (Seims 4:7) Emen Kristian nting ong Branch Ohpis en Sounkadehdehn Siohwa kan nan France: “Sehdan me inenen widing. Edetehn I men wia dahme mwahu, I kin apwaliki en powehdi ai pepehm oh ineng kan. Ahpw, ki eimah, kanengamah, oh keieu kesempwal, sapwellimen Siohwa sawas, I kin kolokolete teng padahk mehlel.”
Kaunopada Ni Unsek en Pelianda Tepilo
18. Mehnia tehtehn mahwen ni pali ngehn kitail kak doadoahngki pwehn pelianda Tepil?
18 Siohwa ketikihong kitail tehtehn mahwen unsek ieu ni pali ngehn pwen sewese kitail en “pelianda kehlail en Tepil eh widing suwed kan.” (Episos 6:11-18) Atail limpoak ong padahk mehlel pahn katengehki lukepatail kan kateng en me mehlel en wia doadoahk en Kristian. Atail kin ngoangki en kolokolte sapwellimen Siohwa koasoandi en dahme pwung pahn rasehng mehn perepe mohngiongatail kan. Ma kitail kin suhtihada kupwur en ngoang en waseli rongamwahu en popohl, kitail pahn kaukaule iang doadoahk en kalohk, oh met pahn kakehlahda oh perehla kitail ni pali ngehn. Atail pwoson kehlail pahn rasehng mehn sansar, perehla kitail sang “ketieu kisiniei kan,” eh widing suwed kan oh kasongosong kan. Atail koapworopwor kehlail ong pweidahn sapwellimen Siohwa inou kan pahn rasehng lisoarop ieu me pahn perehla atail kehlen madamadau kan oh met pahn kahrehong kitail en ahneki popohl. (Pilipai 4:7) Ma kitail kin wiahla emen me kin koahiek en doadoahngki Mahsen en Koht, e pahn rasehng kedlas ieu me kitail kak doadoahngki ong kamaiouda aramas akan me kin ni pali ngehn selidi rehn Sehdan. Kitail pil kak doadoahngki kedlas wet en pere pein kitail, nin duwen Sises wia ni ahnsou me e lelohng kasongosong kan.
19. Likin atail kin ‘pelianda Tepil,’ dahme pil kesempwal kitail en wia?
19 Ni atail pahn kaukaule doadoahngki “tehtehn mahwen unsek wet me kin kohsang rehn Koht” oh poadidiong kapakap, kitail kak likih me Siohwa pahn pere kitail ni ahnsou me Sehdan kin kasonge kitail. (Sohn 17:15; 1 Korint 10:13) Ahpw, Seims kasalehda me e sohte itar en ihte ‘pelianda Tepilo.’ Kitail pil anahne, oh keieu kesempwal, ‘peikiong Koht,’ me kin kesempwaliki kitail. (Seims 4:7, 8) Iaduwen kitail kak wia met pahn sansal nan artikel en mwurin met.
Iaduwen Ke Pahn Sapeng?
• Soangen lidip dah kei me kin kohsang rehn Sehdan me irail tepin Kristian akan anahne en liksang?
• Mehnia widing suwed akan me Sehdan kin doadoahngki nan rahnwet pwen song en pahnehdo sapwellimen Siohwa ladu kan?
• Iaduwen Sises kin pelianda kasongosong kan me kohsang rehn Tepil?
• Mehnia tehtehn mahwen me kin sewese kitail en pelianda Tepil?
[Kilel nan Pali 8, 9]
Sises kin kehlail ni e kin pelianda Tepil
[Kilels nan Pali 10]
Kristian akan nan keieun senturi kin soikala mehn kamweit akan me kin pid pei oh dipen nenek
[Credit Line]
The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck