Pwopwoud Kak Pweida Nan Sampah Wet
“Kumwail kapatahiong soahng pwukat limpoak, pwe ih me kin kapatapene oh oarepene mehkoaros pwe en wiahla ehu ni mehlel.”—KOLOSE 3:14.
1, 2. (a) Ire mehlel dahieu kin kangoange kitail me kin pid mwomwohdisohn Kristian? (b) Ia wehwehn pwopwoud kan me kin pweida?
NI AHNSOU me kitail kin kilang tohnmwomwohdisohn Kristian kan, e soh kin kaperen en kilang pwopwoud tohto me kin lelepek ong arail pwoud erein sounpar 10, 20, 30, de sounpar tohto sang met? Irail kin lelepek ong arail pwoud edetehn irail kin lelong kahpwal akan.—Senesis 2:24.
2 Pali moron en aramas kin kasalehda me irail kin ahneki kahpwal akan nan arail mour en pwopwoud. Emen lih ntingihdi met: “Pwopwoud peren kan sohte kin wehwehki me sohte arail pwunod de kahpwal akan. Mie ahnsoun peren oh pil mie ahnsoun kahpwal . . . Ahpw, . . . pwopwoud peren pwukat kin kolokolete arail peren mendahki kahpwal akan en nan atail ahnsou.” Pwopwoud kan me kin pweida kin powehdi kahpwal akan oh pwunod kan me kin kohsang kahpwal kan en mour ni ehu ehu rahn, keieu ma irail kin naineki seri kan. Pwopwoud pwukat kin sukuhliki sang dahme irail kin pein lelong, me limpoak mehlel “me poatopoat, sohte imwi.”—1 Korint 13:8.
3. Dahme roporop kan kin kawehwehda duwen pwopwoud oh mweipeseng, oh peidek dah kei kin kohda?
3 Weksang met, pwopwoud rar kei kin ohla. Ehu ripoht koasoia: “Rahnwet, elep en pwopwoud kan nan United States kin imwikihla mweipeseng. Oh elep en mweipeseng pwukat kin wiawi ni erein sounpar 7.8 en arail pwopwoud . . . Oh nanpwungen persent 75 en aramas akan me kin pwurehng pwopwoudida, persent 60 pahn pwurehng mweipeseng.” Pil nan wehi kan me pwopwoud kan sohte kin kalapw mweipeseng, met mweipeseng en pwopwoud kan wie tohtohla. Karasepe, nan Japan, pwopwoud kan me mweipeseng tohtohkihla pak riau. Ia ekei kahpwal akan me kin kahrehong pwopwoud kan en mweipeseng, oh met pil kin wiawi nan mwomwohdisohn Kristian akan ekei ahnsou? Dahme anahn pwe pwopwoud kan en kak pweida edetehn Sehdan kin nantihong kauwehla koasoandi wet?
Keper kan me Kitail en Kanahieng
4. Ia ekei irair akan me pahn kak kauwehla pwopwoud ieu?
4 Sapwellimen Koht Mahsen kak sewese kitail en wehwehki duwen irair akan me pahn kakete kauwehla mour en pwopwoud. Eri, medemedewe duwen mahsen en wahnpoaron Pohl me kasalehda duwen irair akan me pahn wiawi ni imwin rahn akan: “Eri, tamataman mepwukat. Uhdahn pahn mie ahnsou apwal ekei ni imwin rahn akan. Aramas pahn roporop ong pein irail, mehwo, aksuwei oh pohnmwahso; re pahn kamwakara, re sohte pahn peikiong ar pahpa oh nohno kan, oh re sohte pahn kin kasapahlkalahnganki mehkot. Re sohte pahn poadidi ong pelien lamalam; irail pahn sempoak, soh mahk, karaun likamw oh pehmara, lemei, oh re pahn kailongki me mwahu; re pahn pangala iangarail kan, re pahn loaumwohmw oh kalahwasa, oh re pahn inengieng pein arail peren laudsang kupwur en Koht. Re pahn kin liksansalamwahuki mwomwen atail pelien lamalam, ahpw re kin kahmahmki katepe. Kalekeiukasang aramas pwukat.”—2 Timoty 3:1-5.
5. Dahme kahrehda emen me kin ‘poakohng pein ih’ kin wia keper ieu ong ah pwopwoud, oh ia kaweid en Pwuhk Sarawi duwen met?
5 Ni ahnsou me kitail kin medemedewe duwen mahsen kan en Pohl, kitail kak kilang me irair akan me e ntingihdi pahn kak kahrehong ohlahn pwopwoud kan. Karasepe, irail akan me kin “poakohng pein irail” kin roporop ong pein irail oh sohte kin medemedewe aramas teikan. Ohl oh lih pwopwoud kan me kin roporop ong pein irail kin mwahuki pein nsenarail en pweida. Irail sohte men tounmeteikihla pein ahr pepehm de pilipil kan. Soangen madamadau wet pahn sewese ara mour en pwopwoud en peren? Soh. Wahnpoaron Pohl kihong kaweid ong Kristian akan oh pil irail pwopwoud kan: “[Kumwail] dehr wia mehkot sang ni amwail ineng en roporop ong pein kumwail de suwei mwahl; ahpw kumwail mpahipene nanpwungamwail, oh dehr wiahki me kumwail mwahusang aramas teikan.”—Pilipai 2:3, 4.
6. Iaduwen limpoak ong mwohni kakete kauwehla pwopwoud ehu?
6 Limpoak ong mwohni pahn kak kadohwanpeseng nanpwungen ohl oh lih pwopwoud. Pohl kihda kaweid wet: “Irail kan me men kepwehpwehla kin pwupwudiong nan songosong oh lohdiong nan lidip en ineng pweipwei oh keper tohto, me kin kauweirailla. Pwe limpoak ong mwohni, iei tepin soangen suwed koaros. Mie ekei me kin inenen kasikasik en naineki mwohni, eri, re ahpw salongalahsang pwoson oh kauwehkihla mohngiongirail soangen kapahtou tohtohie.” (1 Timoty 6:9, 10) Meid kapahtou pwe kamedek pwukat me Pohl kalekehkin kitail kin pwarada nanpwungen pwopwoud tohto nan rahnwet. Ni arail kin ngoangki oh raparapahki kepwehpwehla, pwopwoud tohto kin pohnsewehla anahn akan en emen emen me duwehte utuhtpenehn pepehm oh kalap ehupene.
7. Nan ekei ahnsou, soangen wiewia dah kei kin kahrehong ekei en salelepek ong ahr pwopwoud?
7 Pohl pil kasalehda me ni imwin rahn akan aramas akan “sohte pahn lelepek, re pahn sempoak, soh mahk.” Inou en pwopwoud iei inou tengeteng ehu me pahn wia mehn kolokolpene erein mour, ahpw kaidehn mehkot me pahn ohla. (Malakai 2:14-16) Ekei ohl oh lih pwopwoud kan kin pwerkihla aramas tohrohr likin arail pwoud. Emen lih pwopwoud me mahki sounpar 30 samwa kawehwehda me mwohn ah pwoud ohl tangasang ih, e kin nohn karanih oh kasalehda me e poakpoake lih teikan. E mwomwen pohnsehse me ah wiewia kan sohte konehng ong ohl pwopwoud men. Lih menet inenen nsensuwedki dahme ah pwoud kin wiewia oh ni ahl kadek e song en sewese ah pwoud en kilangada ah wiewia sapwung kan. Ahpw, ohlo doulahte oh wiahda dipen kamwahl. Edetehn kaweid ni kadek kohwong ih, ohlo sohte men rong kaweid oh kapwaiada. Ihme kahrehda, e pwupwudiong nan lidip wet.—Lepin Padahk 6:27-29.
8. Dahme pahn kak kahrehong emen en wia dipen kamwahl?
8 Pwuhk Sarawi kin kihda kaweid kehlail oh inen me pid en dehr wia dipen kamwahl! “E pahn sohla wauwi oh e pahn kamakam; e pahn namenekla kohkohlahte.” (Lepin Padahk 6:32) Pali laud en ahnsou, dipen kamwahl sohte kin depweilahte wiawi. Nin duwen soun nting en Pwuhk Sarawi, Seims, kawehwe me dihp laud kan duwehte dipen kamwahl kin kalapw wiawi mwurin aramas pahn pwurpwurehng medemedewe en wia dihp wet. (Seims 1:14, 15) Ekis ekis ohl de lih pwopwoud me kin wia met solahr kin lelepek ong ah pwoud edetehn e inoukihong ah pwoud me e pahn lelelpek ong ih erein ah mour. Sises mahsanih: “Kumwail rongehr padahk pwoatet: ‘Ke dehr kamwahl.’ A ngehi I ndaiong kumwail met: mehmen me pahn kilikilang lih emen oh men dihpki, nahn e wiadahr dipen kamwahl nan kapehde.”—Madiu 5:27, 28.
9. Kaweid dahieu kin dierekda nan Lepin Padahk 5:18-20?
9 Kahrehda, pwuhken Lepin Padahk kin kangoange kitail en kapwaiada kaweid loalokong oh loalopwoat wet: “Eri, ke en pereperenki omw pwoud oh rapahki omw peren rehn serepein me ke pwoudiki, me masamwahu oh kaselel rasehng tie men. Eh kaselel en kansenamwahuwihiuk; en kapilkinuhkpene eh limpoak. Samwa, dahme ke pahn kihongki emen lih tohrohr omw limpoak? Dahme ke anahnehki linganen en emen ohl eh pwoud?”—Lepin Padahk 5:18-20.
Dehr Karuwaru en Pwopwoud
10. Dahme kahrehda e kin wia elen loalokong ken alehda ahnsou laud en esehla mwahu aramas emen me ke pilahn en pwoudiki?
10 Ele mwein kahpwal akan nan pwopwoud kak pwarada ma ira riemen nohn karuwaru en pwopwoud. Ira mwein nohn pwulopwul oh soh koahiek. De mwein ira sohte kihong ahnsou itar en esehla emenemen—ong soang kan me ira mwahuki de sapwungki, ara mehn akadei kan, oh soangen mour en peneinei me ira kohsang ie. E wia elen loalokong aramas emen en ahneki kanengamah, alehda ahnsou laud pwehn esehla mehlel ih me e men pwoudki. Medemedewe duwen Seikop, nein Aisek. E anahne doadoahk sounpar isuh ong ahn Resel pahpa ma e men ale mweimwei en pwoudki Resel. E perenki wia met pwehki ah pepehm kan kin poahsonda pohn limpoak mehlel, kaidehn pwehki e kin lelekihte ih.—Senesis 29:20-30.
11. (a) Dahme koasoandi en pwopwoud kihpene? (b) Dahme kahrehda e kesempwal en doadoahngki lokaia kadek ong ahmw pwoud?
11 Pwopwoud kaidehn ihte en mwahukihda emen emen. Pwopwoud kin kihpene aramas riemen sang nan mour en peneinei, wiewia oh pepehm me wekpeseng, oh pali laud en ahnsou uwen ara sukuhl pil kin wekpeseng. Ekei pak, pwopwoud kin wia kapatpatpenehn tiahk riau de pil lokaia riau. Oh pil, e kin kihpene soangen irair en madamadau riau me wekpeseng ong ni ara koasoandi kan. Soangen madamadau riau pwukat iei me kin wia kisehn kapatpenehn pwopwoud ehu. Ira pahn kak uhpene de ira pahn kak wia kangoang ong emen emen. Ei, atail lokaia kan kak wia mehkot kamedek de e kak wia mehn kameleilei kapehden atail pwoud. Lokaia salamalam kak inenen kahpwalahla mour en pwopwoud ehu.—Lepin Padahk 12:18; 15:1, 2; 16:24; 21:9; 31:26.
12, 13. Soangen madamadau pwung oh konehng dah me kesempwal en ahneki me pid duwen mour en pwopwoud?
12 Kahrehda, e kesempwal en alehda ahnsou laud en esehla mehlel aramas emen me ke men pwoudiki. Emen Kristian lih mah koahiek koasoia: “Ni ahnsou me ke kilangada aramas emen me ke men pwoudki, ele ke men medemedewe mahs irair eisek me ke men kilang reh. Ma irair isuhte me ke kak diar reh, eri pein idek rehmw, ‘I kak mendahkihla irair siluh me e sohte ahneki? Ni rahn koaros, I kak kanengamahiong luwet pwukat? Ma mie omw peikasal, uhdi oh pwurehng medemedewe.” Ahpw, ke anahne ahneki madamadau mehlel nan irair wet. Ma ke men pwopwoud, ke anahne ese me ke sohte kak diar aramas emen me unsek. Ahpw, aramas menet me ke pahn pwoudiki pil sohte kak diar aramas emen me unsek!—Luk 6:41.
13 Pwopwoud kin pid tohnmetei. Pohl kawehwehda met: “Ihme, I men kumwail en dehr kin pwunodki kedirepw kan en sampah wet. Pwe aramas me sohte eh pwoud, kin ngoangki apwalih mehkan me sapwellimen Kauno; pwe e kin nantihong kaparanih Kauno. Ahpw aramas pwopwoud kin kedirepwki mehkan me kisehn sampah, duwen eh pahn kansenamwahu eh pwoud. Iei me nsenen nan kapehde kin pwalpeseng oh uhlahng wasa riau. Lih kiripw de meipwon kin ngoangki mehlel apwalih mehkan me sapwellimen Kauno. Ihme e kin ngoangkihki kasarawihong Kauno paliwere oh pali ngene. A lih pwopwoud kin kedirepwki mehkan me kisehn sampah wet, pwehki eh kin men kansenamwahwih eh pwoud.”—1 Korint 7:32-34.
Dahme Kahrehda Ekei Pwopwoud kan Sohte kin Pweida
14, 15. Dahme pahn kak kaluwetala mour en pwopwoud?
14 Ahnsou kerendo ieu, emen lih Kristian lelohng kamedek laud ni ahnsou me ah pwoud ohl mweisang ih, mwurin ara pwopwoudkihier erein sounpar 12, oh ohlo iangada emen lih tohrohr. Ahpw, iaduwen—sister menet kak kilang ekei kilel akan me ohlo pilahn en mweisang ih? Sistero kawehwehda: “Ahi pwoud solahr kin kapakap. E doadoahngki kahrepe soh katepe kan pwehn dehr iang towehda mihding kan oh kalohk. E kose me dene e nohn kedirepw oh e nohn pwang oh sohte ah ahnsou ong ie. E sohte kin koasoiong ie. E pil solahr koasoiong ie mehkan me pid pali ngehn. Meid kapahtou ah wialahr ehu soangen aramas. Kaidehn ih ohlo met me I pwoudkihdahro.”
15 Pil ekei aramas kin kasawihada soangen kilel kohte, me duwehte solahr wia pein ah onop en Pwuhk Sarawi, solahr kapakap, de solahr iang towehda mihding en Kristian kan. Met wehwehki me aramas akan me imwikihla mweisang ahr pwoud kin mweidong ahr nanpwungmwahu rehn Siohwa en luwetala. Met imwikihla ahr solahr kin nsenohki mehkan en pali ngehn. Likamwete irail solahr kamehlele me Siohwa iei Koht ieias. Irail pil solahr kin kamehlele sampah kapw me pahn direkihla aramas pwung kan me Koht ketin inoukihong kitail. Ekei pak, ohl de lih pwopwoud kin tepida luwetala ni pali ngehn mwohn e pahn rapahki emen tohrohr.—Ipru 10:38, 39; 11:6; 2 Piter 3:13, 14.
16. Dahme kin kakehlailihala mour en pwopwoud?
16 Weksang met, pwopwoud peren ehu diarada me ara pwopwoud kin pweida pwehki ira koaros kin kehlail ni pali ngehn. Ira kin ehupene ahnsoun kapakap oh pil onop. Ohl pwopwoud koasoia: “Se kin wiahki ehu oh wadek Pwuhk Sarawi. Se kin wiahki ehu kalohk. Se kin perenki ehupene.” Mehn kasukuhl mwahu inenen sansal wasaht: Ma kitail kin ahneki nanpwungmwahu rehn Siohwa, met pahn sewese atail mour en pwopwoud kan en miniminpene, limpoakpene oh nsenamwahu.
Ahneki Madamadau Mehlel oh Koasoipene Nanpwungamwa
17. (a) Irair riau dah kei pahn kak sewese pwopwoud kan en pweida? (b) Iaduwen Pohl kin kawehwehda duwen limpoak en Kristian?
17 Sawas riau pwukat pahn pil kak sewese pwopwoud en pweida: Limpoak en Kristian oh koasoipene. Ni ahnsou me aramas riemen kin limpoakpene, e mengei ong ira en pohnsehsehla sapwung en mehteio. Aramas riemen mwein kak pwopwoud ahpw ira kin kasikasik me mehkan inenen mwahu en wiawi, mwein ara madamadau wet kin poahsonada pohn pwuhk en limpoak kan de mehkan me ira kin kilang nan kasdo. Ahpw, ehu rahn, pwopwoudo pahn kilang dahme uhdahn mehlel. Ni ahnsowo, sapwung tikitik kan pahn kakete wiahla kahpwal laud ong ira. Ma met pahn wiawi, Kristian akan anahne kasalehda wahn ngehn akan, iangahki irair en limpoak. (Kalesia 5:22, 23) Limpoak iei irair ehu me inenen kehlail—kaidehn limpoak nanpwungen ohl oh lih ahpw limpoak en Kristian. Pohl kin kawehwehda limpoak en Kristian ni ahl wet: “Limpoak me kanengamah oh kadek. . . . [E] sohte kin roporop, de kin mwadang lingeringerda; limpoak sohte kin inaptihnmwomw. . . . Limpoak kin sewese kitail en loalenohng apwal akan koaros, e kin sewese kitail en likih Koht, oh en pil kanengamah ni mehkoaros.” (1 Korint 13:4-7) E sansal me limpoak mehlel kin kak kanengamah edetehn sapwung en mehteikan. E sohte kin kasik aramas teikan en unsek.—Lepin Padahk 10:12.
18. Iaduwen koasoakoasoipene pahn kakete kakehlahda pwopwoud ehu?
18 Koasoakoasoaipene kin wia mehkot kesempwal. Sohte lipilipil sounpar depe pwopwoud ehu mihpene, ira anahne koasoakoasoaipene oh rong kanahieng. Ohl pwopwoud emen koasoia: “Se kin, ni saledek, kasalehda aht pepehm kan ahpw se kin wia met ni ahl kadek.” Mwurin sounpar kei, ohl pwopwoud de lih pwopwoud koahiek kan sukuhliki en rong kanahieng dahme arail pwoud kin ndinda, oh pil song en dehdehkihla duwen dahme arail pwoud sohte nda. Met kin wehwehki, me ni ahnsou sounpar kan pahn dower powe, pwopwoud peren kan kin wehwehki madamadau oh pepehm kan en ahr pwoud edetehn irail sohte kin koasoia. Ekei lih pwopwoud kan koasoiada me arail pwoud kan sohte kin rong dahme irail kin ndinda. Ekei ohl pwopwoud kan kin komplein me arail pwoud kan kin perenki koasoipene ni ahnsou me irail kin keieu kedirepw. Koasoakoasoaipene kin pid kadek oh wehwe mwahu. Koasoakoasoipene ni ahl me konehng oh pwung pahn kak mwahu ong ohl oh lih pwopwoud.—Seims 1:19.
19. (a) Dahme kahrehda e kin apwal ong kitail en pek mahk? (b) Dahme pahn kak kamwekid kitail en pek mahk?
19 Koasoakoasoaipene ekei pak kin pidada pek mahk. E sohte mengei pwe emen anahne wehkada pein ah sapwung kan. Ahpw, met pahn kak kakehlailihala mour en pwopwoud! Ma emen pahn pek mahk ni mehlel, met pahn kak kihsang kahpwal akan me pahn kakete pwarada ni ahnsou kohkohdo oh kaunopada ahl ieu en kapwungala kahpwalo oh mahk en wiawi ni mehlel. Pohl mahsanih: “Kumwail en sawaspene oh mahkpene nanpwungamwail, ni emen rehmwail eh pahn kin kaulime emen. Kumwail uhdahn pahn mahkpene nanpwungamwail, nin duwen Kauno eh ketin mahkohngkumwailehr. Eri, kumwail kapatahiong soahng pwukat limpoak, pwe ih me kin kapatapene oh oarepene mehkoaros pwe en wiahla ehu ni mehlel.”—Kolose 3:13, 14.
20. Iaduwen Kristian emen pahn koasoiong ah pwoud ni ahnsou me ira kelepw oh pil mwohn mehteikan?
20 Pil ehu me kesempwal nan pwopwoud iei sawaspene. Kristian ohl oh lih pwopwoud akan anahne en likilikpene oh kehliki emen emen. Emen emen en dehpa kauwe meteio, de kihsang soare oh madamadau en koapworopwor me meteio ahneki. Nin duwen atail wia pwopwoud Kristian akan, kitail en sansaliki atail kin kapinga atail pwoud akan oh kitail sohte kin kauwe irail. (Lepin Padahk 31:28b) Kitail sohte men wiahiong irail kamwan suwed akan me pahn kamwamwahlih irail. (Kolose 4:6) Soangen utuhtpene wet pahn kehlailla ma kitail kin kaukaule kasalehda lokaia limpoak kan. Sair de pil doadoahngki lokaia kan me kin kasalehda limpoak kin kasalehiong emen emen: “I poakong uhk. I perenki mih rehmw.” Met iei ekei irair akan me pahn kak sewese pwopwoud kan en pweida nan rahnwet. Oh pil mie sawas teikan, ahpw artikel en mwurin met pahn kihda pil ekei kaweid kan me kohsang Pwuhk Sarawi ong iaduwen pwopwoud kan pahn kak pweida.a
[Nting tikitik me mi pahs]
a Ma ke men kalaudehla ahmw wehwehki duwen ire wet, ke kak wadek pwuhken “The Secret of Family Happiness,” me Sounkadehdehn Siohwa kan wiahda.
Ke Kak Kawehwe?
• Ia ekei irair akan me pahn kak kauwehla pwopwoud?
• Dahme kahrehda e sohte loalokong en karuwaru en pwopwoud?
• Iaduwen uwen kehlail en pali ngehn kin kak kahrehong pwopwoud en pweida de soh?
• Dahme pahn kak sewese pwopwoud en miniminpene oh nsenamwahu?
[Kilel nan Pali 22]
Pwopwoud kaidehn ihte en mwahukihda emenemen
[Kilel nan Pali 24]
Karanih Siohwa pahn kak sewese pwopwoud kan en pweida