A geborte foe Jesus — A troe tori
PRAKSERI foe wan pôpi sani di ben feni presi na ini a historia foe joe kondre. Foeroe boeweisi de foe en, di moro leki wán historia skrifiman ben skrifi. Fa joe ben o feni en te wan sma ben sa taigi joe taki a sani disi noiti ben feni presi, taki a ben de wan anansitori? Noso prakseri foe wan moro persoonlijk sani, efoe wan sma ben froeklari taki foeroe foe den sani di joe famiri ben taigi joe foe a geborte foe joe eigi granpapa èn en libi, ben falsi? Na ini ala toe kefal, a prakseri wawan kan meki joe atibron. Seiker joe no sa bribi den froeklari disi soso foe di a gersi taki den troe!
Tokoe foeroe sabiman di e kroetoe sani tide no e erken den Evangelie tori di e taki foe a geborte foe Jesus, di Markus nanga Lukas skrifi. Den e taki dati den tori disi de kontrari makandra srefisrefi èn den no man agri nanga makandra èn taki ala toe abi langalanga falsi tori èn bigi fowtoe di sma ben meki na ini a historia. Dati ben sa kan troe? Na presi foe bribi den kragi disi, meki wi ondrosoekoe den Evangelie tori wisrefi. Te wi e ondrosoekoe den, meki wi go si san den e leri wi na ini a ten disi.
Foe san ede den skrifi
Foe bigin, a e jepi foe prakseri foe san ede den bijbel tori disi skrifi. Den a no tori di skrifi foe a libi foe wan sma; den na Evangelie. A de prenspari foe si a difrenti. Na ini wan tori di skrifi foe a libi foe wan sma, a skrifiman kan skrifi hondrohondro bladzijde, ala di a e doe moeiti foe sori fa a tori foe en abi foe doe nanga a sma di de so pôpi. Foe dati ede, wan toe tori di skrifi foe a libi foe son sma, e gebroiki foeroe bladzijde foe taki finifini foe den bigisma foe den sma dati, a geborte foe den, èn a pikin-nengreten foe den. A de tra fasi nanga den Evangelie. Mateus nanga Lukas na den wan-enkri toe skrifiman foe den fo Evangelie di e taki foe a geborte foe Jesus èn foe en pikin-nengreten. Ma a marki foe den no ben de foe sori fa Jesus ben gro kon tron a man di a ben kon de. Prakseri, den bakaman foe Jesus ben froestan taki a ben bèsta kaba leki wan jeje kriatoeroe bifo a ben kon na grontapoe (Johanes 8:23, 58). So boen, Mateus nanga Lukas no ben gebroiki a pikin-nengreten foe Jesus foe tjari kon na krin sortoe man a ben tron. Na presi foe dati, den ben froeteri foe sani di pasa akroederi a reide foe san ede den ben skrifi na Evangelie foe den.
Èn foe san ede den ben skrifi den? A wortoe „Evangelie” wani taki „boen njoensoe”. Ala toe man ben abi a srefi boskopoe — taki Jesus na a Mesias noso Krestes di Gado ben pramisi; taki a dede gi den sondoe foe a libisma famiri; èn taki Gado ben opo en baka go na hemel. Ma den toe skrifiman ben abi difrenti background srefisrefi èn den ben skrifi gi difrenti leisiman. Mateus, wan belastingman, ben skrifi en verslag moro foeroe gi djoe leisiman. Lukas, wan datra, ben skrifi gi a „moro hei Theofilus” — di kande ben abi wan hei posisi — èn, boiti gi en, gi wan moro bigi groepoe djoe nanga heiden leisiman (Lukas 1:1-3). Ibriwan foe den skrifiman ben gebroiki sani di ben pasa èn di ben abi foe doe nanga a tori èn di ben sa kan overtoigi den leisiman foe en. Dati meki a tori foe Mateus e poti krakti na tapoe den profeititori foe den Hebrew Boekoe foe bijbel di ben kon troe èn ben abi foe doe nanga Jesus. Lukas, na a tra sei, ben skrifi na wan fasi akroederi a moro owroe historia èn di den leisiman foe en di no ben de djoe, ben sa kan sabi.
A no e froewondroe foe dati ede taki den verslag foe den e difrenti. Ma den toe tori no e taki sani kontrari makandra, soleki fa sabiman di e kroetoe sani e froeklari. Den e horibaka gi makandra, den e fiti na makandra na wan moi fasi foe gi wan moro krin idea.
A geborte foe Jesus na ini Betlehem
Mateus nanga Lukas skrifi wan kefalek moi wondroe di ben abi foe doe nanga a geborte foe Jesus — a ben gebore na wan njoenwenke. Mateus e sori taki a wondroe disi ben de wan kontroe foe wan profeititori di ben taki foeroe jarihondro bifo, nanga jepi foe Jesaja (Jesaja 7:14; Mateus 1:22, 23). Lukas e froeklari taki Jesus ben gebore na ini Betlehem, bika Caesar ben gi sma a komando foe go skrifi den nen na lanti èn Josef nanga Maria ben moesoe rèis go drape. (Loekoe a boksoe tapoe bladzijde 7.) A ben de prenspari taki Jesus ben gebore na ini Betlehem. Foeroe jarihondro bifo, a profeiti Mika ben taki na fesi dati a Mesias ben sa kon foe a pikin foto disi di no gersi foe de prenspari èn di de krosibei Jerusalem. — Mika 5:2.
A neti di Jesus gebore kon pôpi leki a moro prenspari sani di sma gebroiki foe meki sani foe prenki a Geborte foe Jesus. Ma a troe tori de heri tra fasi leki a sani di foeroetron sma e meki foe prenki dati. A historia skrifiman Lukas, di e taigi wi foe a teri di lanti ben teri sma èn di ben tjari Josef nanga Maria go na Betlehem, e froeteri wi toe foe den skapoeman di ben tan a prenspari neti dati na dorosei nanga den ipi meti foe den. Den toe situwâsi disi meki foeroe ondrosoekoeman foe bijbel e bribi taki Jesus no ben man gebore na ini a moen december. Den e sori taki a no kan taki Caesar ben sa dwengi den djoe, di ben span kaba foe meki oproeroe, foe hari gowe na a foto pe den ben gebore na ini a kowroe alen ten, èn taki dati ben sa meki a pipel di ben opo ensrefi kaba, kon moro ogri. Sabiman e taki toe, dati a no kan toe taki den skapoeman ben sa tan na dorosei nanga den ipi meti foe den na ini so wan takroe weer. — Lukas 2:8-14.
Loekoe taki Jehovah ben teki a bosroiti foe meki a geborte foe en Manpikin bekènti na den tranga wrokoman di ben e libi na dorosei, ma no na den relisi fesiman foe a ten dati di ben kisi foeroe leri èn di ben abi makti. Den leriman foe Wet nanga den Fariseiman kande no ben abi foeroe kontakti nanga skapoeman di no ben abi wan fasti wroko schema èn di ben tapoe den foe hori wan toe finifini tori foe a wet di ben gi abra nanga mofo. Ma Gado ben gi den getrow man disi di ben abi sakafasi wan bigi grani — wan toe engel ben taigi den taki a Mesias, di Gado pipel ben froewakti doesoendoesoen jari kaba, didjonsro ben gebore na ini Betlehem. A no ben de den „dri kownoe” di sma e poti foeroetron te den e meki sani foe prenki a Geborte foe Jesus, ma a ben de den man disi di ben fisiti Maria nanga Josef èn di ben si a beibi disi di no ben abi fowtoe e didon na ini wan njanjanbaki. — Lukas 2:15-20.
Jehovah e doe boen gi sma di abi sakafasi èn di e soekoe waarheid
Gado e doe boen gi sma di abi sakafasi èn di lobi en èn di abi troetroe belangstelling foe si den prakseri foe en kon troe. Disi na a thema di e kon ibritron baka na ini den sani di pasa èn di abi foe doe nanga a geborte foe Jesus. Di, pikinmoro wán moen baka di a pikin ben gebore, Josef nanga Maria ben tjari en go na a tempel soleki fa a Wet foe Moses ben komanderi, dan den ben òfer „toe stondoifi noso toe osodoifi” (Lukas 2:22-24). Akroederi a Wet den ben moesoe òfer wan manskapoe, ma te den sma ben pôti, dan a Wet ben gi na okasi foe òfer a sani disi di no ben diri so (Lefitikus 12:1-8). Prakseri foe a tori. Jehovah Gado, a Soeverein foe na universum, no teki wan goedoe famiri, ma wan pôti wan pe en lobi Manpikin, en wan-enkri geborewan ben o kweki. Efoe joe na wan papa noso wan mama, dan disi moesoe memre joe krinkrin taki a moro boen presenti di joe kan gi den pikin foe joe — di moro boen leki materia goedoe noso wan hei skoroleri — na wan osofamiri di e poti jeje sani na a fosi presi.
Na a tempel, Jehovah e doe boen gi toe tra getrow anbegiman foe en di abi sakafasi. Wán foe den na Ana, wan weduwe di abi 84 jari èn di „noiti ben misi ini a tempel” (Lukas 2:36, 37). Wan trawan na wan getrow owroe man di nen Simeon. Den ala toe ben prisiri srefisrefi nanga a grani di Gado gi den — foe man si a sma di ben sa de a pramisi Mesias bifo den dede. Simeon e taki wan profeititori foe a pikin. A de wan profeititori di e gi foeroe howpoe ma di abi pikinso sari na ini. A e taki na fesi taki wan dei a jongoe mama disi, Maria, ben sa sari srefisrefi foe en lobi manpikin. — Lukas 2:25-35.
Wan pikin de na ini kefar
A profeititori foe Simeon e memre wi na a sari sani taki a pikin disi di no abi fowtoe, sa tron wan sma di trawan no wani si na ai. Srefi di a ben de wan beibi ete, a si di den no ben wani si en na ai ben bigin kaba. A tori foe Mateus e taki finifini fa a ben de. Wan toe moen ben pasa èn Josef, Maria, nanga Jesus e libi now na ini wan oso na ini Betlehem. Den e kisi fisiti foe wan toe doroseikondre sma, sondro foe froewakti dati. Ala di foeroe foe den sani di sma meki foe prenki a Geborte foe Jesus e sori wan tra sani, tokoe Mateus no e taki soifri o foeroe foe den man disi ben kon, èn a no e kari den „koni man”, èn kwetikweti „dri kownoe”. A e gebroiki a Griki wortoe maʹgoi, di wani taki „astroloog”. Disi wawan moesoe sori sma di e leisi, taki wan ogri sani e wroko djaso, bika astrologie a de wan wroko di Gado Wortoe e kroetoe èn na wan sani di getrow djoe no ben doe kwetikweti. — Deuteronomium 18:10-12; Jesaja 47:13, 14.
Den astroloog disi ben waka baka wan stari di ben komoto na a owstoesei èn e tjari presenti gi „a sma di gebore foe tron kownoe foe den djoe” (Mateus 2:2). Ma a stari no e tjari den go na Betlehem. A e hari den go na Jerusalem èn go na Herodus a Bigiwan. No wan man na grontapoe abi so foeroe jepisani èn so srefi reide foe doe jongoe Jesus ogri. A man disi di gridi gi makti èn di e kiri sma ben kiri difrenti foe en eigi krosibei famiriman di a ben si leki kefar gi en.a A ben broeja di a ben jere taki wan sma di ben o tron „kownoe foe den djoe” ben gebore, èn foe dati ede a ben seni den astroloog foe feni a Sma dati di de na ini Betlehem. Di den ben e go, dan wan freimde sani ben e pasa. A ben gersi taki a „stari” di ben tjari den go na Jerusalem ben e boeweigi! — Mateus 2:1-9.
We, wi no sabi efoe a sani disi ben de wan troetroe leti na loktoe noso soso wan fisjoen. Ma wi sabi taki a „stari” disi no ben kon foe Gado. Na wan ogri-ati èn soifri fasi a e tjari den heiden anbegiman disi leti go na Jesus — wan pikin di swaki èn di no abi kibri, di soso wan pôti temreman nanga en wefi e kibri. Den astroloog, den wrokoman foe Herodus di no sabi moro betre, kande ben sa kon froeteri sani baka na a kownoe disi di wani teki refensi, èn dati ben sa abi a dede foe a pikin leki bakapisi. Ma Gado kon na ini a tori nanga jepi foe wan dren èn a e seni den man disi go na oso baka na tapoe wan tra pasi. So boen, a „stari” ben moesoe de wan wrokosani foe a feanti foe Gado, Satan, di ben sa doe ala sani di a man, foe doe a Mesias ogri. A de wan troetroe spotoe taki den sma e sori a „stari” nanga den astroloog na ini den sani di sma e meki foe prenki a Geborte foe Jesus, leki boskopoeman foe Gado! — Mateus 2:9-12.
Tokoe Satan no e gi abra. Na anoe foe en na ini na afersi disi, Kownoe Herodus, e gi komando taki ala den beibi di no doro toe jari ete na ini Betlehem, moesoe kiri. Ma Satan no man wini wan feti teige Jehovah. Mateus e froeteri taki langa ten kaba Gado ben si taki sma ben o kiri den pikin di no abi fowtoe, na wan ogri-ati fasi. Jehovah ben doe wan sani teige Satan baka, di a ben warskow Josef nanga jepi foe wan engel foe lowe go na Egipti foe kisi kibri. Mateus e froeteri taki wan pisi ten na baka, dan ete wan leisi Josef ben froisi nanga en pikin osofamiri èn te foe kaba a ben seti ensrefi na ini Nasaret, pe Jesus ben gro nanga den jongoe brada nanga sisa foe en. — Mateus 2:13-23; 13:55, 56.
A geborte foe Krestes — San a wani taki gi joe
Joe e froewondroe pikinso di joe leisi a sjatoe tori disi foe den sani di ben feni presi na a ten di Jesus ben gebore èn a pikin-nengre ten foe en? Foeroe sma e froewondroe. Den e froewondroe foe si taki den tori de troetroe na ini wánfasi èn soifri, ala di son sma e froeklari tranga taki a no de so. Den e froewondroe foe jere taki son wan foe den sani di ben feni presi, ben taki na fesi hondrohondro jari kaba. Èn den e froewondroe taki wan toe prenspari afersi na ini den evangelie e difrenti srefisrefi foe den tori di sma gwenti foe froeteri foe a Geborte foe Jesus èn den sani di sma e meki foe prenki dati.
Ma kande a sani di e froewondroe sma moro foeroe na taki foeroe foe den sokari kresneti fesa no e taki foe den prenspari penti na ini den Evangelie. Foe eksempre, den no e taki foeroe foe a Tata foe Jesus — no Josef, ma Jehovah Gado. Prakseri fa a ben moesoe firi di a ben gi en lobi Manpikin na Josef nanga Maria foe kweki en èn foe sorgoe gi en. Prakseri a pen di a hemel Tata ben moesoe firi di a ben meki en Manpikin gro na ini wan grontapoe pe wan kownoe di no wani si en na ai ben sa meki plan foe kiri en, srefi di a ben de wan pikin ete! A ben de dipi lobi gi a libisma famiri di ben boeweigi Jehovah foe tjari na òfer disi. — Johanes 3:16.
A troetroe Jesus no de nofotron na ini den kresneti fesa. Ija, no wan tori skrifi taki a ben taigi den disipel foe en a dei di a ben gebore; èn na no wan presi a e sori taki den disipel foe en ben hori wan fesa foe a dei di a ben gebore.
Jesus no ben komanderi den bakaman foe en foe memre a dei di a gebore, ma a dede foe en, di ben de wan prenspari sani di ben abi krakti na tapoe a historia foe grontapoe (Lukas 22:19, 20). Nôno, Jesus no ben wani taki den moesoe memre en leki wan soso beibi na ini wan njanjanbaki, bika a no de wan beibi kwetikweti now. Moro leki 60 jari baka di den ben kiri en, Jesus ben sori ensrefi na ini wan fisjoen na a apostel Johanes leki wan makti Kownoe di e rèi go na feti (Openbaring 19:11-16). Na ini a posisi dati, leki Tiriman foe Gado en hemel Kownoekondre, wi moesoe kon sabi Jesus na ini a ten disi, bika a de wan Kownoe di sa kenki grontapoe.
[Foetoewortoe]
a A ben de so, taki Caesar Augustus ben taki dati a ben moro boen foe de wan agoe foe Herodus, leki foe de Herodus manpikin.
[Faki/Prenki na tapoe bladzijde 7]
Lukas ben fowtoe?
FA JESUS, di ben gro na ini Nasaret èn di ala sma ben sabi leki a Sma foe Nasaret, ben kan gebore na ini Betlehem, pikinmoro 150 kilometer moro fara? Lukas e froeklari: „Now na ini den dei dati [bifo Jesus gebore], wan wet ben go na doro foe Caesar Augustus, taki ala sma di ben libi na heri grontapoe ben moesoe meki den skrifi den nen poti na lantiboekoe; (a fosi leisi disi di den ben go skrifi den nen poti na lantiboekoe ben de di Quirinius ben de tiriman foe Siria;) èn ala sma ben waka go foe skrifi den nen poti na lantiboekoe, ibriwan na en eigi foto.” — Lukas 1:1; 2:1-3.
Sma di e kroetoe sani, foeroetron e kari a tori disi wan bigi fowtoe, noso moro takroe srefi, wan lei. Den e bribi nanga overtoigi taki a teri di lanti ben teri sma èn a tirimanwroko foe Quirinius ben feni presi na ini a jari 6 noso 7 G.T. Efoe den abi leti, dan disi ben sa meki sma tweifri srefisrefi na a tori foe Lukas, bika den boeweisi e sori taki Jesus ben gebore na ini a jari 2 b.G.T. Ma den sma disi di e kroetoe sani e frigiti toe prenspari penti. A fosiwan, Lukas e erken taki moro leki wán teri ben de — loekoe taki a e taki foe „a fosi leisi di sma ben go skrifi den nen poti na lantiboekoe”. A ben sabi heri boen taki baka ten sma ben go skrifi den nen poti ete wan leisi na lantiboekoe (Tori foe den Apostel 5:37). A teri disi di ben feni presi baka ten ben de a srefi wan di a historia skrifiman Josephus ben taki foe en èn di ben feni presi na ini a jari 6 G.T. A di foe toe, a tirimanwroko foe Quirinius no e dwengi wi foe taki dati Jesus ben gebore moro lati na a ten dati. Foe san ede? Bika den boeweisi e sori taki Quirinius ben abi a posisi dati toe tron. Foeroe sabiman e erken taki a fosi leisi ben de na ini a jari 2 b.G.T.
Wan toe sma di e kroetoe sani, e taki dati Lukas ben meki na idea foe a teri di den ben teri sma foe man feni wan reide taki Jesus gebore na ini Betlehem, èn foe meki a profeititori na Mika 5:2 kon troe na a fasi dati. Na idea disi foe den e meki Lukas de wan man di e lei foe espresi, èn no wan foe den man di e kroetoe sani kan kroetoe na opregti historiaman disi di ben skrifi na Evangelie nanga den Tori foe den Apostel na wan soifri fasi.
Ete wan sani de di no wan sma di e kroetoe sani, man froeklari: Srefi a teri di den ben teri sma ben de wan sani di ben meki wan profeititori kon troe! Na ini a di foe siksi jarihondro b.G.T., Danièl ben taki na fesi foe wan tiriman di ben sa „meki wan sma di e kwinsi trawan pasa na ini a toemoesi moi kownoekondre”. Disi e taki foe Augustus nanga a komando di a ben gi foe teri na ini Israèl? We, a profeititori e taki moro fara na fesi taki na ini a ten foe a tiri foe a man di ben o waka na a tiriman disi baka, dan a Mesias, noso „Fesiman foe a froebontoe”, ben sa „broko”. Jesus ben „broko” troetroe, den ben kiri en, na ini a ten foe a tiri foe a man di ben waka na Augustus baka, Tiberius. — Danièl 11:20-22.
[Prenki]
Caesar Augustus (27 b.G.T.–14 G.T.)
Tiberius Caesar (14-37 G.T.)
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Musée de Normandie, Caen, France
A fowtow meki nanga a primisi foe a British Museum
[Prenki na tapoe bladzijde 8]
Na engel foe Jehovah ben doe boen gi skapoeman di abi sakafasi, di a ben froeteri den a boen njoensoe foe Krestes en geborte