A Kenki Di Sma E Kenki „Krestendom”—Gado E Feni Dati Bun?
KON meki wi taki, dati yu e aksi wan sma di e meki skedrei fu meki wan prenki fu yu. Te a kaba, yu e prisiri; a prenki gersi yu srefisrefi. Yu e denki fa den pikin fu yu, den granpikin fu yu, nanga den granpikin fu yu granpikin, o luku a prenki nanga furu satisfaksi.
Ma wan tu yarihondro baka dati, wan fu den bakapikin fu yu e feni taki a prenki fu yu ben musu abi pikinso moro wiwiri na tapu na ede, bika a no sori so moi. So bun, a e meki wan sma poti pikinso moro wiwiri na a ede. Wan tra bakapikin fu yu no lobi a fasi fa a noso fu yu de na tapu a prenki, so bun a e meki wan sma kenki dati. Tra geslakti di e kon baka dati e tyari moro „kenki” kon „di e meki a prenki luku moro bun”, so taki te fu kaba a prenki no gersi yu moro srefisrefi. Efu yu ben sa sabi taki disi ben o pasa, fa yu ben o firi? A no de fu taki dati yu ben o kisi atibron.
A de wan sari sani fu di, te yu e luku en bun, a tori fu a prenki na a tori fu a so-kari Kresten kerki. Historia e sori wi taki, heri esi baka a dede fu den apostel fu Krestes, a fasi fa „Krestendom” ben de fosi ben bigin kenki, neleki fa Bijbel ben taki na fesi.—Mateus 13:24-30, 37-43; Tori fu den Apostel 20:30.a
A no de fu taki, dati a yoisti srefisrefi fu gebroiki Bijbel gronprakseri na ini difrenti kulturu èn na ini difrenti pisi ten. A de wan heri tra sani fu kenki den leri fu Bijbel so taki den fiti a pôpi denki fu sma. Ma toku dati na soifri san pasa. Luku fu eksempre, den kenki di sma tyari kon na ini wan tu prenspari tori.
A Kerki E Tron Wan Nanga Lanti
Yesus ben leri sma taki en tirimakti noso Kownukondre, na wan di de na hemel èn na a yoisti ten a tirimakti dati ben o pori ala den tirimakti fu libisma. A Kownukondre srefi ben sa tiri heri grontapu (Danièl 2:44; Mateus 6:9, 10). A no ben sa tiri nanga yepi fu politiek sistema fu libisma. Yesus ben taki: „Mi kownukondre no de wan pisi fu a grontapu disi” (Yohanes 17:16; 18:36). So bun, ala di den disipel fu Yesus ben e gi yesi na a wet, toku den ben tan farawe fu politiek.
Ma na a ten fu Constantijn, a Kèiser fu Rome na ini a di fu fo yarihondro, furu sma di ben taki dati den na Kresten ben kon weri fu wakti a ten te Krestes ben o kon baka èn taki Gado ben o seti en Kownukondre baka. A fasi fa den ben si politiek ben kon kenki safrisafri. „Bifo Constantijn”, na so a buku Europe—A History e taki, „Kresten no ben gebroiki [politiek] makti fu meki a marki di den ben abi nanga a bribi fu den go na fesi. Baka Constantijn, dan Krestendom nanga den moro prenspari politiek man ben abi krosibei demakandra.”A Krestendom di ben kon kenki srefisrefi ben tron a trutru „bribi di ala sma ben abi” noso „katolik” bribi fu a Gran Kownukondre Rome.
Na encyclopedia Great Ages of Man e taki fu wan krosibei matifasi di ben de na mindri Kerki nanga Lanti. Fu a matifasi disi ede, meki „a Kerki srefi ben bigin kiri sma di ben hari densrefi puru fu a bribi noso kerkileri di ala sma ben teki, èn den kerki tiriman ben gebroiki makti di pikinmoro ben de a srefi neleki a makti di den kèiser ben abi. Disi ben pasa na ini A.D. 385, soso 80 yari baka a lasti bigi frufolgu fu den Kresten.” So bun wan pisi ten ben bigin pe kerki tiriman ben gebroiki a feti-owru, na presi taki den ben pruberi fu overtoigi sma fu teki wan tra bribi. Den kerki tiriman di ben abi furu nen èn di ben wani furu makti, ben kon ini a presi fu den preikiman fu a fosi yarihondro di ben abi sakafasi (Mateus 23:9, 10; 28:19, 20). Historia skrifiman H. G. Wells ben skrifi fu „den bigi difrenti” na mindri Krestendom fu a di fu fo yarihondro „nanga a leri fu Yesus fu Nasaret”. Den „bigi difrenti” disi ben abi krakti srefi tapu den moro prenspari leri fu Gado nanga Krestes.
Den Kenki a Fasi fa Gado De
Krestes nanga den disipel fu en ben leri sma taki soso „wán Gado, a Tata” de. A de fu si krin na mindri ala tra gado fu di a abi a nen Yehovah. A nen disi de fu feni so wan 7000 tron na ini den moro fruku buku fu Bijbel di sma skrifi nanga anu (1 Korentesma 8:6; Psalm 83:18). Gado ben meki Yesus. A Catholic Douay Version fu Bijbel e taki na ini Kolosesma 1:15 taki Yesus na a „fosi geborewan fu ibri mekisani”. So bun, leki wan mekisani di Gado meki, Yesus ben taki na wan fri fasi: „A Tata bigi moro mi.”—Yohanes 14:28.
Ma na a di fu dri yarihondro, wan tu kerki tiriman bigin kenki a fasi fa Gado de. Den du dati so taki Gado ben kan fiti ini a leri fu a Dri-wánfasi. Den man disi ben abi furu makti èn den ben kon lobi a leri fu a dri-wánfasi di ben kon fu a heiden Griki filosofiaman Plato. Na ini den yarihondro baka dati, dan a leri disi di no de fu feni ini Bijbel, ben hei Yesus na so wan fasi taki a ben kon tron a srefi leki Yehovah. A leri disi ben meki tu taki a santa yeye fu Gado, noso en wroko krakti, kon tron wan sma.
Ini a tori fu a teki di kerki teki a heiden leri fu a Dri-wánfasi abra, a New Catholic Encyclopedia e taki: „Bifo a kaba fu a di fu fo yarihondro, dan den wortu ’wan Gado na ini Dri Sma’ no ben poti steifi ete, èn seiker den wortu disi no ben de wan trutru pisi fu a Kresten libi èn fu a fasi fa den Kresten ben sori a bribi fu den. Ma na soifri den wortu disi e sori wi san na a trutru leri fu a Dri-wánfasi. Na mindri den Apostolis Tata noti ben de di ben kon krosibei fu so wan denki noso fu so wan fruwakti.”
The Encyclopedia Americana e taki na a srefi fasi: „A leri fu a Dri-wánfasi na ini a di fu fo yarihondro no ben sori soifri san a leri fu den fosi Kresten ben de di abi fu du nanga fa Gado de. Kontrari fu dati, a ben de heri tra fasi leki a leri disi.” The Oxford Companion to the Bible e kari a Dri-wànfasi wan fu den furu „sani di sma taki baka ten fu a bribi”. Ma toku a Dri-wánfasi no ben de a wan-enkri leri di den ben teki na ini a kerki.
Den Kenki a Fasi fa a Sili De
Na ini a ten disi, furu sma e bribi taki libisma abi wan sili di no man dede èn di e tan na libi baka te a skin dede. Ma yu ben sabi taki a leri disi fu kerki na wan sani di sma poti tu na ini a Kresten bribi baka ten? Yesus ben sori a tru fu Bijbel di e taki dati den dedewan „no sabi notinoti”, èn dati, fu taki en so, den e sribi (Preikiman 9:5; Yohanes 11:11-13). Sma ben o kisi libi baka fu di den sa kisi wan opobaka — ’den sa opo baka’ fu a sribi di den e sribi na ini dede (Yohanes 5:28, 29). Efu wan sma abi wan sili di no man dede, dan a sili dati no ben sa abi wan opobaka fanowdu.
Yesus ben sori srefi san Bijbel e leri fu na opobaka fu di a ben opo sma baka na dede. Teki na eksempre fu Lasarus, di ben dede fo dei kaba. Di Yesus ben gi en wan opobaka, dan Lasarus ben komoto fu a grebi leki wan sma di ben de na libi, wan sma di ben e bro. Di Lasarus ben wiki fu dede dan no wan sili di no ben man dede ben komoto fu hemel pe a ben de trutru koloku, fu go baka na ini a skin fu Lasarus. Efu dati ben de so, dan Yesus no ben du en wan bun srefi fu di a ben gi en wan opobaka!—Yohanes 11:39, 43, 44.
Ma pe a denki komoto, di e taki fu a sili di no man dede? The Westminster Dictionary of Christian Theology e taki dati na idea „e kon moro furu fu Griki filosofia leki fu san Bijbel e tyari kon na krin”. The Jewish Encyclopedia e fruklari: „A bribi taki a sili e tan libi baka te a skin dede, na moro furu wan afersi fu filosofia noso theologia denki na presi taki a de wan sani di wi kan bribi makriki. Fu dati ede den Santa Buku fu Bijbel no e leri dati kwetikweti na no wan presi.”
Furutron, wan lei e tyari wan tra lei kon, èn dati de so nanga a leri fu a sili di no man dede. A ben opo a pasi gi a heiden fasi fu denki taki wan sma sa kisi têgo skin-ati na ini wan faya hel.b Ma toku Bijbel e taki krin, dati „a pai fu sondu na dede” — no têgo skin-ati (Romesma 6:23). So bun, te a King James Version e fruteri fu na opobaka, dan a e taki: „Na se ben gi den dedewan di ben de na ini en; èn dede nanga hel ben gi den dedewan di ben de na ini den.” Na so a Douay Bijbel e taki tu dati „a se . . . nanga dede nanga hel ben gi den dedewan di ben de na ini den”. Iya, fu taki en na wan makriki fasi, dan den wan di de na ini hel dede, den e ’sribi’, soleki fa Yesus ben taki.—Openbaring 20:13.
Yu e bribi trutru taki a leri fu têgo strafu na ini hel e hari sma kon na Gado? Kwetikweti. Na ini a prakseri fu sma di lobi retidu èn di abi lobi, dan a sani disi na wan tegu denki. Na a tra sei, Bijbel e leri taki „Gado na lobi”, èn taki sma di e handri na wan ogri-ati fasi, srefi nanga meti, na wan tegu sani gi en.—1 Yohanes 4:8; Odo 12:10; Yeremia 7:31; Yona 4:11.
Den Kenki a „Prenki” na ini a Ten Disi
A kenki di sma e kenki Gado nanga Krestendom e go doro na ini a ten disi. No so langa pasa wan professor fu kerkitori ben taki fu a feti na ini a Protestant kerki fu en. A ben taki, dati a ben de wan feti fu „a makti di Bijbel nanga kerkileri abi kontrari a makti fu freimde denki noso libisma denki. A feti disi ben de na mindri a getrowfasi fu kerki na a tiri fu Krestes nanga a meki di sma e meki Krestendom kon moro makriki, èn a kenki di den e kenki en so taki a kan fiti a fasi fa sma ben denki na ini a yarihondro disi. A tori fu san wi e taki na disi: Suma e taki sortu pasi kerki musu teki . . . Den Santa Buku fu Bijbel noso a fasi fa moro furu sma e denki na ini a ten disi?”
A de wan sari sani, taki a sori leki „a fasi fa moro furu sma e denki na ini a ten disi” e wini ete. Fu eksempre, furu sma sabi taki furu kerki kenki a fasi fa den ben denki fu difrenti tori, so taki a kan gersi leki den kerki e go na fesi èn leki den wani arki difrenti idea. Spesrutu na ini tori di abi fu du nanga bun gwenti nanga gronprakseri, den kerki kon kisi wan fri fasi fu denki srefisrefi, soleki fa wi ben taki kaba na ini a fosi artikel. Toku Bijbel e sori krinkrin taki hurudu, sutadu, nanga homo-sekslibi na seryusu sondu na ini na ai fu Gado, èn taki den sma di e du den sortu sondu disi „no sa kisi a kownukondre fu Gado”.—1 Korentesma 6:9, 10; Mateus 5:27-32; Romesma 1:26, 27.
Di na apostel Paulus ben skrifi den wortu di kari na tapusei, dan a Griki-Rome grontapu di ben de na en lontu ben furu nanga ala sortu ogridu. Paulus ben sa kan prakseri: ’A tru taki Gado ben meki Sodom nanga Gomora tron asisi fu den seryusu sondu fu den na seks sei, ma dati ben de 2000 yari pasa kaba! Wi no kan gebroiki disi kwetikweti na ini a yarihondro disi pe wi kon kisi so furu sabi.’ Ma a no ben regtfardiki a situwâsi; a ben weigri fu pori Bijbel waarheid.—Galasiasma 5:19-23.
Luku go na a „Prenki” Di Ben De Fosi
Di Yesus ben taki nanga den Dyu kerki fesiman na ini a ten fu en, dan a ben taki dati na anbegi fu den ben de ’fu soso fu di den ben leri komando fu libisma leki fondamenti leri’ (Mateus 15:9). Den kerki tiriman dati ben du a srefi sani nanga a Wet fu Yehovah di a ben gi den nanga yepi fu Moses. Den kerki tiriman fu Krestenhèit ben du a srefi sani nanga a leri fu Krestes, èn den e du en ete — den ben tapu a waarheid fu Gado nanga gwenti fu libisma. Ma Yesus ben puru ala leitori so taki opregti sma kan kisi wini (Markus 7:7-13). Yesus ben taki a waarheid, efu sma ben lobi en efu no. Ala ten den sani di Yesus ben taki ben kon fu a Wortu fu Gado.—Yohanes 17:17.
Fa Yesus de heri tra fasi leki moro furu sma di e taki dati den na Kresten! Iya, Bijbel ben taki na fesi: „Sma sa wani yere den moro nyun sani srefisrefi èn den sa tyari leriman kon na makandra . . . di densrefi lobi; èn baka dati, na presi taki den e arki a waarheid, den sa arki anansitori” (2 Timoteus 4:3, 4, The Jerusalem Bible). Den „anansitori” disi, di wi taki fu wan tu fu den kaba, na sani di e pori a yeyefasi fu wan sma, ala di a waarheid fu a Wortu fu Gado e bow wan sma, èn a e tyari en go na têgo libi. Den Kotoigi fu Yehovah e gi yu a deki-ati fu ondrosuku a waarheid disi.—Yohanes 4:24; 8:32; 17:3.
[Futuwortu]
a Soleki fa Yesus ben sori na ini na agersitori fu a tarwe nanga a takru wiwiri èn na ini na eksempre di a ben gi fu a bradi nanga a smara pasi (Mateus 7:13, 14), dan na ini den yarihondro di pasa wan tu sma ben sa tan hori densrefi ete na a tru Krestendom. Ma wan bigi grupu di ben de leki takru wiwiri ben sa tapu den tru Kresten. A grupu disi ben sa taki fu densrefi èn fu a leri fu den taki dati na a fasi fa a trutru Krestendom ben musu de. Disi na a kenki di na artikel fu wi e taki fu en.
b A wortu „hel” na wan vertaling fu a Hebrew wortu Syeol nanga a Griki wortu Hades, èn ala den tu wortu disi wani taki a srefi sani, namku „a grebi”. So bun, ala di den Ingrisi vertaler ben vertaal a wortu Syeol 31 leisi nanga „hel”, den ben vertaal en 31 leisi nanga „grebi” tu èn 3 leisi nanga „peti”, èn nanga dati den ben sori taki den wortu disi, te yu e luku en bun, wani taki a srefi sani.
[Faki/Prenki na tapu bladzijde 7]
Fa a Nen Kresten Du Kon
No moro mendri leki tin yari baka a dede fu Yesus, sma ben sabi den bakaman fu en leki sma di ben de fu „A Pasi” (Tori fu den Apostel 9:2; 19:9, 23; 22:4). Fu san ede? Fu di a fasi fu libi fu den ben bow lontu a bribi di den ben abi na ini Yesus Krestes, di de „a pasi nanga a waarheid nanga a libi” (Yohanes 14:6). Ne wan pisi ten baka 44 G.T., na ini Siria Antiokia, dan „nanga a tiri fu Gado den ben kari den disipel” fu Yesus „Kresten” (Tori fu den Apostel 11:26). Sma ben teki a nen disi esi-esi, so srefi tiriman ben du dati (Tori fu den Apostel 26:28). A nyun nen no ben kenki a Kresten fasi fu libi. A fasi disi fu libi ben tan de a srefi leki a libi fu Krestes.—1 Petrus 2:21.
[Prenki na tapu bladzijde 7]
Nanga yepi fu a publiki diniwroko di den Kotoigi fu Yehovah e du, den e sori sma go na a Wortu fu Gado, Bijbel
[Sma di abi a reti fu a prenki na tapu bladzijde 4]
Di fu dri fu kruktu-anusei: United Nations/Saw Lwin meki a fowtow