Na Christus die hanga na wan oedoe, „na koni foe Gado”
„Pe na koni wan de? Pe na sabi man foe wet? Pe na streeman nanga woortoe foe na seti foe sani disi? Gado no meki na koni foe na grontapoe kon tron wan dong sani?” — 1 Kor. 1:20.
1. (a) Fa Jezus ben tjari wan bigi sekseki na ini na kerki grontapoe foe dem Djoe? (b) Soortoe kenki ben kom leki wan baka pisi foe na preeki foe hem foetoeboi?
NA DJOE nati ben de moro leki 1500 jari na ondro na Verbontoe foe na Wet foe Mozes. Den koni man foe wet foe dem ben meki wan heri hipi gwenti di no ben skrivi, pe den ben e verklaar na wet disi en na fasi fa a ben moesoe foe tjari kom na ini na ala dei libi. Disi ben habi leki marki foe hori dem Djoe aparti foe den heiden sodati dem kerki no ben sa vlaka nanga den heiden leri. Now na man Jezus ben kom a ben taki taki hem de na Messias, a ben kroetoe dem mofo gwenti foe dem koni man nanga sabi man foe dem, a ben taki dati a bo tjari wan kaba kom na a Wet foe Mozes foe di a bo doe ala sani di na wet ben e aksi en te foe kaba a ben dede leki wan kosiman foe Gado na wan oedoe. Baka dati dem foetoe-boi foe hem, di dem ben e kari christen, ben preeki na opo-baka foe hem en panja na leri foe hem na heri Palestina en na Romein grontapoe. No Djoe wawan ma heiden toe ben e moksi demsrefi doezoen doezoen nanga dem, dan ala pe christen gemeente ben e opo. Na Verbontoe foe na Wet ben kom na wan kaba. A ben doe na wroko di a ben moesoe doe foe tjari libisoema na a Christus en a ben spikri na a oedoe foe Christus. Now den aanbegi man foe Jehovah ben kom na ini wan njoen Verbontoe. Wet no ben skrivi moro langa tapoe ston tafra, ma tapoe libisoema ati. — Gal. 3:10-25; Hebr. 10:15-18.
2. Nanga san den Djoe di ben tron christen ben habi bigi problema en nanga soortoe argument Paulus ben waka miti na tjalansi disi?
2 Dem prinspari sani disi ben seki grontapoe na kerki fasi. Wan toe Farizeeman nanga tra Djoe toe di ben tron christen, ben feni hem hebi foe teki na troe dati Jezus ben vervul na Wet foe Mozes en nanga dati ben tjari wan kaba kom na a fanoodoe foe hori hem. Dem ben e proberi foe tjari wan toe foe dem eis foe na wet na ini na christen gemeente (Hand. 15:1-19). Paulus, na apostel gi den heiden, ben tjari krakti punt kom na fesi tegen dem proberi disi: „We, tan faste dan na ini na fri, di Christus ben meki wi kom fri, no meki dem kisi oen baka, poti oenoe na ondro dwingi leki knegti. Loekoe! Mi, Paulus, e taki gi oenoe taki efoe oen meki dem besnijde oen, dan Christus no helpi oen noti. En mi e taki wantron moro gi ibriwan soema, di e teki na besnijdenis taki hem verpligti foe doe alasani di na heri wet e taki. Efoe nanga na Wet oen wani kom rechtvaardiki, dan oen no habi Christus fanoodoe moro, ma oen fadon baka komoto foe na lobi- boen-ati-fasi foe Hem (Gal. 5:1-4; 3:10-14). Djoe di ben draai dem libi ben e meki na pina-oedoe foe Christus tron wan soso sani foe di dem ben e hori na tapoe dem wroko foe na Wet prefoe dem ben verstan dati dem ben habi na „Christus di ben hanga na wan oedoe” fanoodoe. Wan toe foe dem Djoe di ben draai dem libi ben e hori dem srefi na pisi foe na Wet, nanga dati dem ben e saka dem srefi na ondro na heri Wet en nanga dati dem ben e meki „na Christus di hanga na wan oedoe” wan soso sani.
PAULUS NANGA DEM GRIEKI FILOSOOF
3. (a) Fa Paulus ben reageer tapoe dem Grieki filosoof? (b) Fa dem filosoof ben reageer tapoe Paulus?
3 Paulus ben e waarskow toe foe moeiti di sowan ben e meki foe waka baka dem pasi foe dem Grieki filosoof. Ala di Rome ben teki na presi foe Grieki kondre leki wan grontapoe makti, tokoe na Romein fasi foe libi ben teki dem marki foe na Grieki koeltoeroe nanga filosofie. Dem Djoe soleki dem Grieki foe na seti foe sani dati ben habi dem koni man, dem sabi man foe wet of sabi man foe skrivi boekoe nanga dem man foe stree nanga mofo. Paulus ben aksi: „Pe na koni wan de? Pe na sabi man foe wet? Pe na soema di wani stree nanga mofo foe na seti foe sani disi de? A no Gado ben meki na koni foe na grontapoe disi kon tron wan law sani?” Ala soema ben sabi den Grieki filosoof nanga Djoe-rabbijn leki man di ben lobi stree nanga mofo en Paulus e taki foe ala toe groepoe na ini wan blo te ai taki: „Bikasi dem Djoe e aksi foe si marki en dem Grieki e soekoe koni, ma wi e preeki wan Christus di hanga na wan oedoe, gi Djoe wan sani foe naki foetoe, ma gi den naatsi wan lawsani” (1 Kor. 1:20, 22, 23). Na ervaring di Paulus ben habi nanga Grieki filosoof na ini Athene ben meki dati a ben sabi heri boen nanga soema a ben habi foe doe en a ben de na fosi wan foe sabi den lobi foe stree nanga mofo taki. Tori foe den Apostel 17:16-21 e sori disi:
„We di Paulus tan wakti den na Athene, hem ati kon seki foe troe di a si fa na foto ben foeroe nanga afkodré sani. Foe dati ede a go na ini djoe kerki foe taki nanga den Djoe en nanga ala dem di ben e frede Gado, so srefi na wowojo toe a ben e taki aladee nanga dem soema di ben e miti drape. Ma wan toe foe den Epikuri nanga Stoiki filosoof kon stree toe nanga hem. Trawan taki: ’San na taktaki man disi habi foe taki?’ Trawan taki: ’A tan leki a wani meki wi kon sabi njoen Gado.’ Bikasi a ben e preeki na Boen Njoensoe foe Jezus gi dem en foe na hopo baka foe dede. En dem teki hem, tjari hem go na Areopagus, dem taki: ’Joe kan meki wi kon sabi san na njoen leri di foe san joe e taki? Bikasi joe e tjari wan toe tori kom na wi jesi di njoen gi wi. Dat meki wi gridi foe kom sabi san dem sani disi wani foe taki.’ Now a ben de so dati ala soema foe Athene en nanga vreemde soema di ben drape foe wan pisi tem, no ben e gebroiki dem tem foe wan tra sani leki nanga na verteri of na harki foe wan njoen sani.”
4. Fa wan toe foe dem filosoof ben e si Paulus en san Paulus ben e preeki gi dem?
4 Den filosoof ben e kari Paulus wan Taktaki man, dem ben poeroe na woortoe disi foe na Grieki woortoe spermológos, san wani foe taki „piki siri efoe karoe”. A ben habi foe doe nanga wan tingi fowroe ofoe tra fowroe di ben e piki siri en a ben tjari kom tapoe wan soema di ben e waka lontoe tapoe strati nanga tapoe wowojo en di ben e piki piki sani di ben e fadon foe den lai, nanga tra woortoe wan man di no ben waarti noti en di ben e libi tapoe na saka foe trawan. Ma ini na fasi fa dem Athene soema ben e taki na woortoe disi ben habi te make nanga wan soema di ben jere wan toe sani dja en drape en di ben gebroiki den sani disi foe meki indruk tapoe trawan, ma na ini na troe foe na tori a ben e soso wan man di no sabi noti foe hem srefi ma di e taki nomo san a jere foe trawan. Ma Paulus no ben de wan taktaki man di ben e taki law-law tori. A ben preeki gi dem foe „Gado di meki na grontapoe nanga alasani di de na ini” dati „hemsrefi gi alamala libi en blo en ai gi alasani” en dati „foe wan libisoema a meki ala naatsi libisoema”. Foe Jezus Paulus ben taki „Gado wiki hem poeroe foe dede”. Disi ben meki son wan bigin foe spotoe, ma trawan poti bribi na ini dem woortoe foe Paulus en dem ben moksi dem srefi nanga hem. — Hand. 17:24-26, 31-34.
FILOSOOF SOEMA BEN E LERI DATI NA SIELI NO BEN MANG FOE OGRI
5. (a) Soortoe leri foe dem filosoof ben e meki dati na opo baka sori dati a ben de wan lawsani? (b) Soortoe leri foe na orfisch fasi foe aanbegi Gado ben owroe moro leki dem kerki leri foe disi tem foe na hel faja nanga aflaat?
5 Foe sainde na onderwerp foe hopo baka ben meki son wan foe dem bigin spotoe? A ben e kontrari foe dem filosoof koni, di ben meki dati dem si na hopo baka leki wan lawsani? Foe na see foe na bijbel na hopo baka habi waarde. Efoe libisoema, soleki na bijbel e taki, e dede soleki wan meti e pori, te a no habi prakseri moro, e draai go baka na doti en e de wan dede sieli, dan na hopo baka de na wan enkri hopoe foe libi baka (Ps. 146:4; Pred. 3:18-20; 9:5, 10; Ezech. 18:4). Gi dem Grieki filosoof na hopo baka no ben habi no wan enkri waarde! A ben de wan lawsani! Foeroe Grieki filosoof ben e leri dati libisoema ben habi wan sieli di no ben e dede en dat meki a no ben habi wan opo baka fanoodoe. Den Stoika na mindri foe dem harki man foe Paulus ben e bribi dati ben tan na libi baka na dede foe na skin. Langa tem na fosi disi na Grieki filosoof Thales (seebi hondro jari fosi wi teri) ben leri dati isri, bong, meti nanga libisoema ben habi wan sieli di no e dede. Soleki fa a ben e taki, dan na libi krakti e kenki foe vorm, ma nooiti ai dede. Ma ini na di foe sieksi hondro jari bifo wi teri na barinem wiskunde sabiman Pythágoras ben taki dati baka dede dan na sieli e go na Hades foe kom zuiver en dan ai draai kom baka foe kom na ini wan njoen skin en dati na alatem gebore kom baka disi e tan go doro te leki na sieli ben doro so hee dati a kom helemaal boen. „A krin dati na sieli no kan dede”, so Plato e taki dati Sócrates e taki (di foe 5 hondro jari fosi wi gewoon teri). Orpheus na toemsi bigi barinem opo man foe na mistiek fasi foe aanbegi na ini na di foe seebi hondro jari bifo wi gewoon teri ben meki na Orfisch fasi foe aanbegi Gado. A fasi disi ben leri dati baka na dede na sieli bè go na Hades foe kisi kroetoe. Na skrivi verslag foe Will Durant, na ini Deel II foe The Story of Civilization, den bladzijde 190 nanga 191 e taki moro fara:
„Efoe dem ben feni foutoe na a soema, dan wan hebi strafoe bè kon. Leki fa wan prakseri foe na leri ben de dem ben e si na strafoe disi leki wan teego strafoe, dati meki na prakseri foe wan hel faja ben kom na ini na fasi disi foe aanbegi Gado. Wan tra prakseri ben teki na prakseri foe transmigratie: dat wan taki na sieli ben e kom gebore alatem agen na wan libi, di pe efoe na fosi libi ben krin of no krin ben sa bepaal ofoe na njoen libi bò de moro kolokoe efoe moro bita leki bifo, en dati na sili disi foe kom gebore baka ben sa tan draai teleki a ben krin helemaal en dati na sieli ben mag foe go tapoe den Eilanti foe dem Blesiwan. Wan tra variatie tapoe na leri ben e gi na hoopoe dati efoe wan soema ben sa pai boetoe fosi a dede of efoe hem mati ben sa pai boetoe baka hem dede, dan na strafoe na ini Hades ben kan kom na wan kaba. A so na leri foe vagevuur en aflaat ben bigin”.
GRIEKI FILOSOOF BEN E LERI EVOLUTIE
6. Foe sainde na leri foe Paulus dati Jehovah de na Mekiman foe ala libi, ben meki si na taki foe hem leki wan lawsani?
6 Di Paulus ben e taki nanga den filosoof foe Athene, a ben verklaar dati Jehovah Gado ben de na meki man foe na grontapoe en ala sani di ben de na ini, foe taki bong, meti nanga na libisoema famiri. Nanga dem woortoe disi a no ben e agri agen nanga den Grieki filosoof. Den Epikurisch filosoof na ondro hem harkiman ben e bribi na libi ben kom zomaar foe hem srefi en dati na libi pikinso pikinso ben kom moro hee nanga jepi foe seleksie foe na natuur en te den moro tranga wan ben e tan na libi (The Story of Civilization, Deel II, blz. 647, foe na boekoe foe Durant). Dem Stoika no ben e bribi na ini wan mekiman leki wan persoon. Na prakseri dati wan mekiman ben meki ala libi, meki sani tapoe grontapoe ben de wan dong sani na ini dem ai. Hondro hondro jari dem Grieki filosoof ben leri dati na libi ben kom foe hemsrefi en dati nanga na jepi foe heri hipi toevalligheid en dati baka boen langa a ben gro kom moro hee nanga jepi foe seleksie foe na natuur en nanga na tan na libi foe na moro tranga wan. The Encyclopedia Americana, Deel 10, blz. 606, e taki:
„Efoe joe ben loekoe hem fini dan na heri leri foe dem Grieki ben habi na prakseri dati safri safri ala libi sani kom foe de. Dati nanga na meki foe tra pikien foetoe ben e piki poeroe en dati tja na prakseri foe na tan na libi foe dem moro tranga wan, na prakseri dati dem moro boen pisi ofoe boen struktuur ben fiti foe doro wan moro hee marki. Na prakseri dati wan koni prakseri ben e wroko alatem na ini na natuur en na prakseri toe dati na natuur ben wroko nanga oorzaak foe na natuur di na ini na bigin ben komoto foe wet di ben kom zomaar foe dem srefi”.
7. Foe soortoe leri foe (a) Anaximánder (b) Anaxagóras (c) Empédocles nanga (d) Aristóteles joe kan si dati evolutie no de wan njoen leri?
7 Na Grieki filosoof Anaximànder, foe na di foe 6 hondro jari bifo wi gewoon teri, ben taki hem moro fini en ben e leri disi:
„Libi sani ben kom foe de pikienso pikienso foe na watra watra foe na bigin. Meti foe gron ben de visi fosi en na pas di na grontapoe kom dree dem kisi dem form di dem habi now. Wan tem ben de dati libisoema srefi ben de wan visi, na a fosi verschijning foe hem a no ben gebore leki fa a de now, bika a no bò man foe jepi hem srefi foe feni hem njanjam, en a bò dede.”
Foe Anaxágoras hem leri wi e lesi (di foe 5 hondro jari bifo wi gewoon teri):
„Na ini na bigin ala libi sani komoto foe doti, watra watra, nanga warang en baka dati dem komoto foe dem srefi. Libisoema libi ala tra meti na hem baka na ini na gro foe hem, bikasi foe di a ben e waka lit-opo hem hanoe ben kom fri foe graboe sani”.
Foe Empédocles wi e leesi:
„Na so Empédoclos (493-435 fosi Christus), di dem kari toe na papa foe na prakseri foe evolutie, ben e bribi taki na libi ben kom foe hemsrefi te ai verklaar na bigin foe libi en a no ben e bribi dati ala dem soortoe libi ben meki na wan tem. Na bong libi ben kom fosi en na meti libi ben kom nomo baka wan heri hipi seti proberi, ma na bigin foe libisani ben kom safri safri nomo. (Baka disi ai taki foe dem foeroe gedrocht di ben meki). Dem produkt di no ben kroederi nanga na natuur ben e dede esi esi baka, bika de no ben mang foe meki pikin. Baka di dem monster disi ben dede gwe, tra soortoe kom di ben kan hori dem srefi na libi en di ben man meki pikin. Efoe wan soema wani, dan, na ini dem prakseri foe Empédocles joe kan si na siri-bigin foe na tori foe na tan na libi foe dem moro tranga wan ofoe seleksie foe na natuur”.
Na barinem filosoof Aristóteles ben skrivi (384-322 bifo wi teri):
„Na natuur e sori so wan safri safri kenki foe na sani di no de na libi na a meti libi, dati joe no mang bepaal precies pé dem toe prati. Direkt baka na sani di no de na libi go na loktoe joe habi na bong libi. Ma ini bong joe kan si wan lijn di e go na tapoe na ini na richting foe meti . . . En so na ini na heri lijn foe meti joe e si wan verschil di alatem e kom moro hee. Na nangra e kom overeen nanga wan klauw, wan hanoe nanga na sesee foe wan kraboe, wan fowroe wiwiri nanga wan visi boeba.”
BRENI NANGA DEM EGI KONI
8. Soortoe koni foe dem Djoe nanga dem Grieki ben breni dem foe si na koni foe Gado?
8 Na koni foe dem Djoe sabiman foe wet nanga dem Grieki filosoof ben breni dem gi na koni foe Gado, wan Christus di ben hanga na wan oedoe. Paulus ben skrivi: „Bikasi di dem grontapoe soema nanga ala dem koni no ben kom sabi Gado na ini na bigi koni foe hem, foe dati ede Gado ben feni foe boen, foe meki na lawsani di e preeki e gi libi na dem, di e bribi.” Na preeki disi ben de wan lawsani gi dem Djoe. Dem koni ben leri dem dati den ben sa feni libi nanga jepi foe na doe foe dem wroko foe wet, na gi foe moni na potiwan en nanga jepi foe dem boen di dem fosi papa ben doe, spesroetoe Abraham. Moro fara den no ben habi belangstelling gi wan zwakki Messias, di ben meki dem spikri hem na wan oedoe! Gi dem Grieki na preeki ben de wan lawsani toe. Foe kibri dem libi dem no ben habi wan Djoe fanoodoe, di ben dede srefi leki wan hogri man, den ben habi wan libi di nooiti bó dede! — 1 Kor. 1:21.
9. (a) San Paulus no ben doe foe meki na preeki foe hem moro makliki gi dem foe teki? (b) San Paulus nanga Petrus ben si na fesi, en san dem ben doe foe dati ede?
9 Dat meki Paulus ben waarskow na christen gemeente di ben de na Korinthe na ini hem brivi. Efoe dem ben sa meki libisoema koni kori dem, efoe na koni disi ben de foe den Djoe sabiman foe wet, nanga den koni foe wet tapoe na kontren foe mofo wet, of di foe den Grieki filosoof, nanga den debat foe mooi woortoe nanga sofisterij — ala disi ben sa meki na pina-oedoe foe Christus wan soso sani gi dem. Paulus no ben wani foe falsi na woortoe foe Gado sodati dem Djoe nanga Grieki christen, di ben wani foe tjari dem fositem prakseri foe aanbegi gado na ini na gemeente, ben kan swari hem moro boen. A no ben wani foe swaki hem nanga someni sani di no ben krin foe meki wan grontapoe, di hem koni ben de lawsani na ini na ai foe Gado, ben kan teki hem moro boen (2 Kor. 2:17; 4:2; 11:13). Na apostel Paulus nanga na apostel Petrus ben si na fesi dati na tem ben sa kom dati na falsi leri foe Djoe soleki foe heiden ben sa pori na troe foe na Christus di ben hanga na wan oedoe, en dem ben gi dem warskow disi:
Hand. 20:29, 30: „Bikasi mi sabi taki te mi no sa de moro, dan krasi tigri sa kom na oen mindri, di sa pori na hipi. Na oen mindri srefi soema sa hopo, disi sa leri soema verkeerti sani, foe hari dem disipel kom na dem see.”
2 Tim. 2:3, 4: „Bikasi wan tem sa kom dati dem no sa wani verdrage na gezontoe leri moro, ma soleki fa dem hatti wani, dem srefi sa poti leriman gi dem srefi, di sa preeki so leki a boen na dem jesi foe jere. Dem sa poeroe dem jesi na a waarheid, draai dem gi soso lawtori.”
2 Petr. 2:1: „Ma falsi profeti ben hopo toe na mindri foe na pipel, soleki na oen mindri toe falsi leriman sa kom, di sa kori en pori safri safri, dem no sa wani sabi na Masra di ben bai dem en so dem sa hari wan esi strafoe nanga pori kom na dem srefi tapoe.”
10. San e sori dati dem waarskow foe dem no ben de soso babari?
10 Na historia sensi na tem dati e sori krin dati dem warskow foe dem apostel ben habi wan boen gron. The Encyclopedia Brittanica (uitgave van 1976) e taki: „Foe sensi na mindri foe na di foe 200 jari foe wi teri den christen di ben kisi wan seker leri na ini na Grieki filosofie, ben bigin foe firi na fanoodoe foe tjari dem bribi kom na fesi na ini dem prakseri en woortoe na filosofie disi, no wawan foe prisiri dem egi koni luste, ma foe meki heiden di ben kisi hee skoro leri draai dem libi toe.” Na New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge e taki toe: „Foeroe foe dem fosi christen ben feni foe dem see mooi punt na ini dem leri foe Plato, en dem ben e gebroiki dem leki fetisani foe verdedig en panja na christendom of dem ben e kanti dem troe foe na christendom na ini wan form foe Plato.”
11. Soortoe feit e sori dati na moro bigi pisi foe dem kerki foe na christenheid na ini na tem disi ben poti dem waarskow foe Paulus nanga Petrus na dem see?
11 Te nanga now foeroe no kenki. Na moro bigi pisi foe dem kerki foe na christenheid e leri te nanga now ete leri leki na sieli di no e dede, na Drie-wan-fasi en tra punt foe bribi, di sensi na di foe 2 hondro jari ben teki komoto foe na Grieki filosofie en kom na ini na christendom di ben fadom. Dem Grieki foe dem see ben teki dem foe moro howroe koeltoeroe, bikasi dem e go so fara go na baka leki na Egypte nanga Babylon religie. Foeroe religie e leri now toe dati Gado gebroiki evolutie na a meki foe dem meki-sani, dan dem habi na prakseri dati dem e meki dem leri moro modern, ala di dem e teki nomo dem falsi leri foe na Grieki filosofie. Dem e trowe na bijbel troe dati Jehovah ben meki na libi tapoe grontapoe, dati na libiprati hemsrefi go moro fara volgens hem soortoe, dati Jehovah de foe teego en dati a habi ala makti en dati Christus Jezus de hem Manpikien di ben habi wan bigin en di saka hemsrefi na ondro hem. En net leki dem Djoe foe na fosi eeuw sowan no e si Jezus moro langa leki na verloesoe paiman, di kan meki na libisoema famiri di e gi jesi kan kisi libi foe teego.
12. Fa miljoen miljoen getrouw christen foe na tem disi e reageer tapoe na boskopoe foe Paulus gi na gemeente foe Korinthe?
12 Miljoen miljoen soema di e libi now na grontapoe, breeti foe sabi taki, dem kerki nanga filosoof koni disi, di e si na Christus di e hanga na wan oedoe, leki wan lawsani en swaki sani, dati na koni disi srefi de wan leegi lawsani. Dem e agri nanga na san Paulus taki gi na christen gemeente foe Korinthe, dati Christus de na „krakti foe Gado en na koni foe Gado. Bikasi wan dong sani foe Gado koni moro libisoema en wan swaki sani foe Gado tranga moro leki libisoema.” Gi ala dem di e soekoe koni di e gi libi, dem e hopo dem stem tapoe heri grontapoe en dem e taki: „Na Christus di hanga na wan oedoe de na krakti foe Gado! Na Christus di hanga na wan oedoe de na koni foe Gado.” — 1 Kor. 1:24, 25.