Na kresten luku tapu den hei tirimakti
„Meki ibri sili saka en srefi na ondro den hei tirimakti, bika nowan tirimakti de noso a kon fu Gado; Gado ben poti den tirimakti di de ini den posisi fu den di e anga fu tra sani.” — ROME SMA 13:1.
1, 2. (a) Fu san-ede Paulus ben de wan strafuman na ini Rome? (b) Sortu aksi e kon a fesi fu di Paulus e aksi fu go na keisri?
NA APOSTRU Paulus ben skrifi den wortu fu tapusey gi den Rome sma wan sani fu 56 G. T. Wantu yari na baka, a ben feni en srefi na ini Rome leki wan strafuman. Fu san-ede? Na ini Yerusalem wan grupu opruru sma ben ròs en èn srudati fu Rome ben kon fri en. Di den ben tyari en go na Cesarea, a ben miti falsi kragi, ma na wan koni fasi a ben man fu opo taki gi en srefi na fesi Felix, na granman fu Rome. Fu di Felix ben howpu fu kisi wan tyuku, meki a ben hori en tu yari na ini dungru-oso. Te fu kba, Paulus ben aksi na tra granman Festus, fu keisri ben sa yere na afersi fu en. — Tori fu den Apostru 21:27-32; 24:1–25:12.
2 Disi ben de a reti di a ben abi leki wan borgru fu Rome. Ma a ben de yoisti akruderi gronprakseri taki Paulus ben aksi tranga fu go na a keisri tirimakti dati, aladi Yeises ben sori go na Satan leki na trutru „tiriman fu grontapu” èn Paulus srefi ben kari Satan „na gado fu na seti fu sani disi”? (Yohanes 14:30; 2 Korente sma 4:4) Ofu na tirimakti fu Rome ben abi na wan ofu tra ’posisi di ben e anga fu tra sani’, san ben meki a fiti taki Paulus ben go na a makti dati di ben e tiri fu suku yepi gi den reti fu en? Iya, den wortu fu den apostru di ben taki a fesi kba taki, „wi musu gi yesi na Gado leki tiriman moro leki libisma”, e gi kresten pasi fu gi yesi na tiriman fu libisma so langa efu trangayesi na Gado no de na ini na tori? — Tori fu den Apostru 5:29.
3. Sortu lepifasi fu luku sani Paulus e meki kon a krin èn sortu ròl na konsensi e prei?
3 Paulus e yepi wi fu piki den aksi disi na ini en brifi gi den Rome sma, pe a e sori taki a abi wan lepi fasi fu luku a tori fu a tiri fu libisma. Na ini Rome sma 13:1-7, Paulus e meki kon a krin sortu ròl a konsensi fu wan kresten musu prei fu hori balansi ini a gi yesi dorodoro na a Moro Hei tirimakti, Yehovah Gado, nanga a gi yesi na „den hei tirimakti”, san e anga fu tra sani.
Kon sabi den hei tirimakti
4. Sortu kenki na ini fasi fu si sani ben tyari kon na ini 1962, èn san a den aksi di dati e tyari kon?
4 Fu wantu yari, te leki 1962, dan Yehovah Kotoigi ben hori taki Yehovah Gado nanga Krestes Yeises ben de den hei tirimakti. Ma ini akruderi nanga Odo 4:18, dan na leti ben kon moro krin èn a fasi disi fu luku sani ben kon kenki, san ben meki aksi kon na ini a prakseri fu son sma. Wi abi leti now, te wi e taki taki den tirimakti disi na den kownu, presidenti, fosi ministri, komsarsi, krutubakra nanga trawan di e tyari politiek makti fu kondre na ini grontapu èn taki wi musu saka wi srefi na den ondro na wan fasi di e anga fu tra sani?
5. Na sortu fasi na kontekst fu Rome sma 13:1 e yepi wi fu kon sabi den hei tirimakti, èn fa difrenti beibri vertaling e hori baka gi na fasi disi fu kon sabi?
5 Irenaeus, wan skrifiman fu na di fu tu yarihondro G. T., ben taki taki ini akruderi nanga son sma ini en ten dan Paulus ben taki na ini Rome sma 13:1 „fu makti fu engel [ofu] tiriman di sma ai no kan si”. Ma Irenaeus srefi ben si den hei tirimakti leki „tirimakti fu libisma di ben de trutru”. Na kontekst fu den wortu fu Paulus e sori taki Irenaeus ben abi leti. Na ini den kriboi vers fu Rome sma kapitri 12, Paulus e tyari kon na krin fa kresten musu tyari den srefi na fesi fu „ala sma” èn musu handri srefi ’feianti’ nanga lobi èn musu hori den na prakseri (Rome sma 12:17-21). A de krin taki den wortu „ala sma” abi fu du nanga sma na dorosei fu na kresten gemeente. Sobun „den hei tirimakti”, di Paulus e taki fu den moro fara, musu de so srefi na dorosei fu na kresten gemeente. Luku pikinso fa difrenti vertaling e poti na fosi pisi fu Rome sma 13:1 abra ini akruderi nanga disi: „Ibri sma musu saka en srefi na ondro lanti” (Groot Nieuws Bijbel); „ibri sma musu saka den srefi na ondro tiriman di de na den tapu” (Willibrordvertaling); „ibri sma musu gi yesi na den tirimakti fu lanti” (Todays English Version); „ala sma musu gi yesi na den borgru tirimakti.” — Phillips’ New Testament ini Modern English.
6. Fa den wortu fu Paulus ini na tori fu na pai fu belasting nanga edemoni e sori taki den hei tirimakti musu de den grontapu tirimakti?
6 Paulus e taki moro fara taki den tirimakti disi e aksi belasting nanga edemoni (Rome sma 13:6, 7). Na kresten gemeente no e aksi belasting ofu edemoni; so srefi Yehovah nanga Yeises ofu sortu tra „tiriman di sma ai no kan si” no e du dati (2 Korente sma 9:7). Soso na den grontapu tirimakti sma e pai belasting. Ini akruderi nanga disi, dan den Griki wortu di Paulus ben kobroiki na ini Rome sma 13:7 gi „belasting” nanga „edemoni” abi spesrutu fu du nanga moni di sma e pai na lanti.a
7, 8. (a) Fa difrenti beibri tekst e akruderi nanga na denki taki kresten musu saka den srefi na ondro politiek tirimakti fu na grontapu disi? (b) Oten wawan wan kresten no sa gi yesi na den komando fu na „tirimakti”?
7 Moro fara na frumane fu Paulus fu saka na ondro den hei tirimakti, de ini akruderi nanga na komando fu Yeises fu „pai baka na keisri san na fu keisri’ pe „keisri” e teki a presi fu grontapu tirimakti (Mateyus 22:21). A de so srefi ini akruderi nanga den wortu di Paulus ben taki bakaten gi Titus. „Tan memre den fu saka den srefi èn gi yesi na lanti nanga tirimakti leki tiriman, fu de klari fu du ibri bun wroko” (Titus 3:1). Fu dati-ede meki te lanti e gi kresten komando fu den teki prati na ini wroko fu na gemeenschap, dan na wan yoisti fasi den e gi yesi na dati, so langa den wroko dati no e wani taki fu poti yu reti a wan sei, fu di den e kon na a presi fu wan ofu tra dienst di beibri no e leri fu en ofu na a tra sei e psa den beibri gronprakseri, so leki na gronprakseri fu Yesaya 2:4.
8 So srefi Petrus e sori taki so a de taki wi musu saka wi srefi na ondro tirimakti fu kondre fu a grontapu disi, di a ben taki: „Saka yu srefi fu Masra ede na ondro ibri libisma mekisani: efu a de na ondro wan kownu, leki wan sma di de moro hei, efu na ondro granman leki den wan di en ben seni fu strafu den ogri sma, ma fu prèise sma di e du bun sani” (1 Petrus 2:13, 14). Na ini akruderi nanga disi, dan kresten sa gi yesi so srefi na a deki-ati di Paulus ben gi Timoteyus: „Na a fosi presi mi e frumane fu dati-ede taki tranga begi, begi, begi gi trawan, a gi fu tangi, e begi gi ala sortu fu libisma, gi kownu nanga ala den sma di abi wan hei posisi, meki wi kan tan libi wan safri èn korostu libi.b — 1 Timoteyus 2:1, 2.
9. Fu san-ede a no e puru noti fu na glori fu Yehovah te wi e sori tapu libisma tirimakti leki „hei” tirimakti?
9 Te wi e kari tirimakti fu kondre „hei”, dan wi e hari na a wan ofu tra fasi na grani di Yehovah musu kisi puru fu en? Nono, bika Yehovah de furu moro leki hei nomo. En na „a Soeverein Masra”, „na Moro Hei Wan” (Psalm 73:28; Danièl 7:18, 22, 25, 27; Openbaring 4:11; 6:10). Na nowan enkri fasi wan yoisti fasi di wan sma musu saka na ondro libisma tirimakti e puru wan sani fu wi anbegi fu na Moro Hei tirimakti, na Soeverein Masra Yehovah. Te ofara den makti disi de hei dan? Soso ini na tori fu tra libisma èn ini den eigi kontren fu aktiviteit. Den abi na frantiwortu fu tiri èn fu kibri libisma libimakandra gi ogri, èn nanga na marki disi den e gi ordru fu na fasi fa sma musu tyari den srefi ini publiki afersi.
„Gado poti den ini den posisi fu den di e anga fu tra sani”
10. (a) San den wortu fu Paulus di e taki taki den „poti” den hei tirimakti, e buweisi fu Yehovah en eigi tirimakti? (b) Fu san Yehovah ben gi primisi ini na tori fu na ’poti’ fu bepaalde tiriman, èn fa den knekti fu en e kisi tesi na so wan fasi?
10 Na moro hei makti fu Yehovah Gado fu tiri na tapu srefi den tirimakti fu kondre e kon na krin na ini disi taki den tirimakti disi „na Gado ben poti den ini den posisi fu den di e anga fu tra sani”. Ma den wortu disi e tyari wan aksi kon. Wantu yari baka di Paulus ben skrifi den wortu dati, na Rome keisri Nero ben bigin wan ogri-ati frufolgu fu den kresten. Na Gado srefi ben poti Nero ini na posisi fu en? Fara fu dati! A no de so, taki na Gado e teki ibri aparti tiriman èn e poti en ini en posisi ’nanga na bun-ati fu Gado’. Na presi fu dati, a de so, taki sontron Satan sabi fu drai son sma di no abi sari-ati poti ini wan posisi leki tiriman, èn Yehovah e gi pasi fu disi, makandra nanga den tesi di den sortu tiriman disi e tyari kon a tapu den dienstknekti fu en di e kibri den soifri retifasi. — Teki gersi Yob 2:2-10.
11, 12. Sortu kofal skrifi pe Yehovah en srefi ben buweigi den tirimakti fu kondre fu kon kisi makti ofu fu lasi den makti?
11 Ma Yehovah en srefi opo du wan sani trutru ini na tori fu bepaalde tiriman ofu lanti fu dini na tumusi moi prakseri fu en. Ini na ten fu Abraham fu eksenpre, dan den Kanan sma ben kisi primisi fu tan libi na ini a kondre Kanan. Ma bakaten Yehovah ben rutu den puru èn ben gi na siri fu Abraham a kondre. Ini a ten di den Israèl sma ben tan na ini a sabana, Yehovah no ben gi den pasi fu go wini Ammon, Moab, nanga den sma di e libi na a bergi kontren fu Seir. Ma a ben gi den na komando fu pori den kownukondre fu Sihon nanga Og. — Genesis 15:18-21; 24:37; Exodus 34:11; Deuteronomium 2:4, 5, 9, 19, 24; 3:1, 2.
12 Bakadi Israèl ben seti en srefi na ini Kanan, Yehovah ben tan sori belangstelling langalanga gi den tirimakti di na pipri fu en ben abi fu du nanga den. Sontron, te Israèl ben sondu, Yehovah ben gi pasi fu den ben kon na ondro heiden tirimakti. Te den ben abi berow, dan a ben puru na tirimakti dati na ini a kondre (Krutuman 2:11-23). Te fu kba a ben gi pasi fu Yuda, makandra nanga furu tra nâsi ben kon na ondro na tiri fu Babilon (Yesaya 14:28–19:17; 23:1-12; 39:5-7). Na baka di Israèl ben go ini katibo na ini Babilon, Yehovah ben taki na fesi fu na opo kon èn na fadon fu den grontapumakti di ben sa abi krakti tapu a pipri fu en fu bigin nanga na ten fu Babilon te kon miti wi ten. — Danièl, kap. 2, 7, 8 èn 11.
13. (a) Fu san-ede Yehovah ben seti den grens fu den folku so leki na singi fu Moses e sori? (b) Fu san-ede Yehovah ben tyari Israèl bakaten kon baka na ini en kondre?
13 Moses ben singi fu Yehovah: „Di na Moro Heiwan ben gi den nâsi wan famirigudu, di a ben prati den manpikin fu Abraham fu makandra, a ben poti moro fara den grens fu den folku, nanga ini prakseri na nomru fu den manpikin fu Israèl. Bika na pisi fu Yehovah na en pipri; Yakob na a famirigudu di a e kisi” (Deuteronomium 32:8, 9; teki gersi Tori fu den Apostru 17:26.) Iya, fu meki a prakseri fu en kon tru, dan Gado ben gi ordru drape sortu tirimakti ben sa tan èn sortu wan ben sa pori. Na so a ben sori den bakapikin fu Abraham wan kondre leki famirigudu èn a ben tyari den bakaten go baka na ini na kondre dati, so taki te fu kba na pramisi Siri ben kan sori en srefi drape, so leki den ben taki a fesi. — Danièl 9:25, 26; Mika 5:2.
14. Na sortu fasi moro furu Gado e poti den tirimakti fu libisma ini den posisi fu den di e anga fu sani?
14 Ma ini moro furu geval Yehovah ben poti tiriman ini den posisi di anga fu tra sani na ini a fasi disi taki a e gi libisma primisi fu teki posisi fu tirimakti di anga fu di fu makandra, ma di alaten de moro lagi leki en eigi posisi. Fu dati-ede di Yeises ben tanapu na fesi Pontius Pilatus a ben taigi na tiriman dati: „Yu no ben sa abi makti na mi tapu kwetikweti efu tapusei no ben gi yu dati” (Yohanes 19:11). Disi no ben wani taki taki Gado en srefi ben poti Pilatus ini en posisi, ma a ben wani taki taki a ben abi na makti fu en, tapu libi nanga dede ini a kofal fu Yeises, soso fu di Gado ben gi pasi fu dati.
„Na gado fu na seti fu sani disi”
15. Na sortu fasi Satan e oefen tirimakti na ini a grontapu disi?
15 Ma san de fu taki fu den wortu na ini a beibri, taki Satan de na gado ofu tiriman fu na grontapu disi? (Yohanes 12:31; 2 Korente sma 4:4). Iya, san de fu taki fu na dyaf di Satan ben dyaf gi Yeises, di a ben sori Yeises ala den kownukondre fu grontapu èn ben taki: „Ala na tirimakti disi . . . den ben gi abra na mi, èn mi e gi en na suma mi wani fu gi en”? (Lukas 4:6) Yeises no ben taki kontrari na dyaf fu Satan. Èn den wortu fu Satan de ini akruderi nanga san Paulus ben skrifi bakaten gi den Efeisia sma: „Wi abi wan feti no nanga brudu èn skin, ma nanga den lanti fu kondre, nanga den tirimakti, nanga den grontapu tiriman fu na dungru disi, nanga den ogri yeye krakti na ini den hemel kontren” (Efeisia sma 6:12). Moro fara na buku Openbaring e prenki Satan leki wan bigi draak di e gi „en krakti nanga en kownusturu nanga bigi tirimakti” na wan meti di de leki wan sinbôl fu na politiek seti na a heri grontapu. — Openbaring 13:2.
16. (a) San e sori taki Satan tirimakti skotu? (b) Fu san-ede Yehovah e gi Satan primisi fu abi tirimakti na mindri na libismafamiri?
16 Ma luku pikinso taki fu den wortu di Satan ben taki gi Yeises, : „Ala na tirimakti disi . . . den ben gi abra na mi”, e sori taki en tu ben sori en tirimakti soso fu di den gi en primisi fu disi. Fu san-ede Gado e gi na primisi disi? Satan en wroko leki grontapu tiriman ben bigin na ini Eden, di na publiki a ben kragi Gado leki wan leiman di no nanga reti e sori En Soevereiniteit (Genesis 3:1-6). Adam nanga Eva ben waka na Satan baka èn ben trangayesi Yehovah Gado. Na a penti dati, nanga ala reti Yehovah ben kan tyari dedestrafu kon a tapu Satan nanga den tu nyun bakaman fu en (Genesis 2:16, 17). Ma den wortu fu Satan, ben de trutru wan tyalansi gi Yehovah srefi. Fu dati-ede ini en koni Gado ben meki Satan libi wan pisiten ete èn a ben gi Adam nanga Eva primisi fu meki pikin èn kon moro furu bifo den ben dede. Na a fasi disi, Gado ben gi ten nanga na okasi fu sori taki na tyalansi fu Satan ben falsi. — Genesis 3:15-19.
17, 18. (a) Fu san-ede wi kan taki taki Satan na a gado fu na grontapu disi? (b) Fa nowan „tirimakti de” na ini na grontapu disi „noso a kon fu Gado”?
17 Den sani di ben psa sensi Eden sori taki den kragi fu Satan ben de trutru lei. Den bakapikin fu Adam no ben feni koloku na ondro Satan tiri èn no na ondro libisma tiri (Preikiman 8:9). Na a tra sei, na bumui di Gado ben bumui nanga en eigi pipri ben sori na hei fasi fu na tirimakti fu Gado (Yesaya 33:22). Ma fu di moro furu fu den bakapikin fu Adam no e teki na soevereiniteit fu Yehovah, meki sabisabi ofu sondro fu sabi, den e dini Satan leki na gado fu den. — Psalm 14:1; 1 Yohanes 5:19.
18 Heri esi den strei tori di ben opo na ini Eden sa kon lusu. Gado Kownukondre sa teki na tiri fu den afersi fu libisma abra krinkrin èn den sa sroto Satan na ini na peti di no abi gron (Yesaya 11:1-5; Openbaring 20:1-6). Ma ini a pisiten dati, dan a mindri na libismafamiri na wan ofu tra seti ofu strukturu de fanowdu, so taki libisma kan libi na wan orde fasi. Yehovah „no de wan Gado fu bruya, ma fu vrede” (1 Korente 14:33). Fu dati-ede a gi pasi taki strukturu fu tirimakti ben kon a libisma ini na libimakandra di ben du kon dorosei fu Eden èn a gi libisma pasi fu sori den makti na ini na seti disi. Na a fasi disi dan nowan „tirimakti de noso a kon fu Gado”.
Opregti tirimakti
19. Ibri tiriman di de wan libisma, de wantewante ondro na makti fu Satan?
19 Sensi Eden, dan Satan ben abi fri srefisrefi na mindri a libismafamiri, èn a meki kobroiki fu na fri disi fu drai poti afersi na grontapu leki fa a wani, ini akruderi nanga na dyaf fu en gi Yeises (Yob 1:7; Mateyus 4:1-10). Ma disi no wani taki taki ibri tiriman fu na grontapu disi e saka en srefi wantewante na ondro na tiri disi fu Satan. Sonwan — so leki Nero ini na fosi yarihondro èn Adolf Hitler ini na yarihondro fu wi — sori wan trutru yeye fu Satan. Ma trawan no sori a yeye dati. Sergius Paulus, na granman fu Cyprus, ben de „wan koni man” di ’ben suku fu yere na wortu fu Gado’ (Tori fu den Apostru 13:7). Gallio, na granman fu Agaje, ben weigri fu meki den dyu kragiman fu Paulus ben poti en na ondro druk (Tori fu den Apostru 18:12-17). Furu tra tiriman sori na tirimakti fu den nanga heri den konsensi na wan tumusi moi fasi. — Teki gersi Rome sma 2:15.
20, 21. Sortu sani di psa na ini a di fu twenti yarihondro e sori taki tiriman di de libisma no e du alaten a wani fu Satan?
20 Na buku Openbaring ben taki a fesi taki na ini „na dei fu Masra”, di ben bigin ini 1914, Yehovah srefi ben sa buweigi libisma tirimakti meki den ben sa poti ston a pasi gi den prakseri fu Satan. Openbaring e taki fu wan frudu fu frufolgu, di Satan ben sa lusu kon gi den salfu kresten, èn di „na grontapu” ben sa swari (Openbaring 1:10; 12:16). Elementi ini „na grontapu”, na libisma libimakandra di de now a grontapu, ben sa kibri na pipri fu Yehovah gi na frufolgu fu Satan.
21 Disi psa trutru? Iya. Ini den yari 1930 nanga 1940 fu eksenpre, Yehovah Kotoigi na ini Verenigde Staten, ben de na ondro bigi druk èn ben nyan pina ondro na ròs di na opruru pipri ben ròs den èn den furutron di skowtu kisi den hori na wan onregtfardiki fasi. Den ben kisi frulekti di na hei krutu fu Verenigde Staten ben tyari wantu bosroiti kon na doro pe lantiwet ben kon erken a wroko fu den. So srefi na ini tra presi den tirimakti ben kon yepi Gado pipri. So wan 40 yari psa kba na ini Ierland, na ini na foto Cork, dan wan opruru ipi lomsu sma ben ròs tu kotoigi. Wan skowtu fu na presi dati ben kon yepi den Kotoigi èn wan krutubangi ben strafu den trobiman disi. A yari di psa ete wan konmakandra fu prenspari edeman na ini Fidji ben arki na wan rai di ben gi fu tapu den aktiviteit fu Yehovah Kotoigi. Wan fu den edeman na wan frifasi sondro frede ben opo taki gi den Kotoigi èn a rai di ben gi ben poti na wan sei na wan makriki fasi.
22. Fu sortu aksi wi sa taki baka disi?
22 Nono, grontapu makti no e dini den marki fu Satan alaten. Kresten kan saka den srefi na ondro den hei tirimakti sondro fu saka na ondro Satan srefi. Iya, den sa saka den srefi na ondro den tirimakti disi so langa Gado gi pasi taki den tirimakti disi de. Ma san na saka di den musu saka den srefi dati wani taki? Èn san kresten kan fruwakti na presi fu dati fu den hei tirimakti? Den aksi disi wi taki fu den ini den stuka artikel di e bigin na tapu bladzijde 18 nanga 23 fu na tijdschrift disi.
[Foetoewortoe]
a Luku fu eksenpre a kobroiki fu na wortu „belasting” (foʹros) na ini Lukas 20:22. Luku so srefi a kobroiki fu na Griki wortu teʹlos, di poti abra dyaso nanga „edemoni” na ini Mateyus 17:25, pe a poti abra nanga „prekti”.
b Na Griki zelfstandig naamwortu di poti abra nanga „hei posisi” hy·pe·ro·kheʹ, abi fu du nanga na werkwortu hy·pe·reʹkho. Na wortu „hei” ini „hei tirimakti” komoto fu na srefi Griki werkwortu disi, wan buweisi moro taki den hei tirimakti na den kondre tirimakti. Na fasi fa den poti Rome sma 13:1 abra na ini The New English Bible: „Ibri sma musu saka en srefi na ondro den moro hei tirimakti”, no yoisti. Libisma „ini wan hei posisi” no de den moro heiwan, aladi kande den hei moro tra sma.
San yu ben sa piki?
◻ Suma na den hei tirimakti?
◻ Fa wi kan taki taki „nowan tirimakti de noso a kon fu Gado”?
◻ Fu san-ede Gado e gi pasi fu a grontapu de na ondro Satan tirimakti?
◻ Na sortu fasi Gado e poti libisma tirimakti ini den posisi fu den di anga fu tra sani”?
[Prenki na tapoe bladzijde 8]
Baka na bron di den bron Rome, dan Nero ben sori wan trutru yeye fu Satan
[Prenki na tapoe bladzijde 10]
Sergius Paulus, na granman fu Cyprus, ben suku fu yere na wortu fu Gado