Jerusalem na ini a ten foe bijbel — San na archeologie e sori?
PRENSPARI sani di abi foe doe nanga archeologie ben feni presi na ini Jerusalem, spesroetoe foe sensi 1967. Foeroe foe den presi pe den ben diki, opo now gi a poebliki, so boen, meki wi fisiti son wan foe den èn si fa archeologie e miti nanga a historia na ini bijbel.
Jerusalem na ini a ten foe kownoe David
A kontren di bijbel e kari Bergi Sion, pe na owroeten Foto foe David ben bow, gersi wan sani di no de prenspari srefisrefi na ini a mamafoto foe a disiten Jerusalem. A wroko foe diki a Foto foe David kon na tapoesei na ondro a tiri foe profesor Yigal Shiloh, di dede kaba, na mindri 1978-1985, ben sori wan kefalek bigi ston stroektoeroe di bow leki wan trapoe, noso wan skotoe di ben horibaka gi en, na a owstoesei foe a pikin bergi.
Profesor Shiloh ben froeklari taki a ben moesoe de sani di ben tan abra foe wan kefalek bigi ondro-fondamenti foe terrasmuur, pe den Jebusietsma (sma di ben libi drape bifo David ben wini en) ben bow wan citadel na tapoe. A ben froeklari taki a ston stroektoeroe di bow leki wan trapoe èn di a ben feni na tapoe den terrasmuur disi, ben de foe a njoen fortresi di David ben bow na tapoe a gron foe a citadel foe den Jebusietsma. Na 2 Samuèl 5:9, wi e leisi: „David ben go tan na ini a fortresi, èn den ben kari en a Foto foe David; èn David ben bigin bow na en lontoe, bigin na a skotoe èn go na inisei.”
Krosibei foe a stroektoeroe disi, den dromofo de foe den owroeten waterleiding sistema foe a foto, èn pisi foe den sori foe de foe a ten foe David. Wan toe sani di ben taki foe a watra-tunnel sistema foe Jerusalem, ben meki sma poti wan toe aksi. Foe eksempre, David ben taigi den man foe en taki „ibriwan sma di e naki den Jebusietsma, meki en, nanga jepi foe a watra-tunnel, meki kontakti” nanga a feanti (2 Samuèl 5:8). Joab, a komandanti foe David, ben doe disi. San den wortoe „watra-tunnel” wani taki troetroe?
Tra aksi opo foe a pôpi Tunnel foe Siloam, di soleki fa a sori, den koni bowman foe kownoe Hiskia ben diki na ini a di foe aiti jarihondro b.G.T. èn di 2 Kownoe 20:20 nanga 2 Kroniki 32:30 e taki foe en. Fa a ben kan taki den toe groepoe sma di ben meki a tunnel èn di ben diki na abrasei foe makandra, ben kan miti makandra? Foe san ede den ben teki wan kronkron pasi di ben e meki a tunnel kon moro langa, na presi foe wan pasi di e waka reti? Fa den ben kisi nofo loktoe foe man bro, spesroetoe foe di, soleki fa a sori, den ben sa gebroiki kokolampoe?
A tijdschrift Biblical Archaeology Review gi den piki kande na tapoe den sortoe aksi disi. Soleki fa sma ben taki, Dan Gill, wan geoloog di ben gi rai di den ben diki a foto, ben taki: „Na ondro a Foto foe David wan boen karstsistema de di a natoeroe meki. Karst na wan geologisch wortoe di e sori go na wan onregelmatig kontren foe olo, ston-olo nanga kanaal di gronwatra meki te a e kroipi èn e lon na ini ondrogron klipston stroektoeroe. . . . A geologisch ondrosoekoe di wi doe foe na ondrogron waterleiding sistema na ondro a Foto foe David, e sori taki moro foeroe a ben de nanga a konifasi foe libisma taki den ben meki den kanaal èn kokro di natoeroe ben e njan gowe, kon moro bigi. Na so a ben kon tron wan pisi foe a waterleiding sistema di den ben kan gebroiki boen.
Disi kan jepi foe froeklari fa a Tunnel foe Siloam ben diki. A ben kan waka a boktoe pasi foe wan kanaal di a natoeroe meki na ondro a pikin bergi. Groepoe di ben e wroko na ala toe kabapisi ben kan diki wan tunnel di ben sa de gi wan sjatoe ten nomo, te den ben kenki bergi-olo di ben de kaba. Baka dati den ben diki wan kanaal di ben saka go na ondro so taki a watra kan lon foe a watrafonten foe Gihon go na a Watra-olo foe Siloam, di ben de kande na inisei foe den skotoe foe a foto. Disi ben de wan troetroe koni wroko foe den bowman, foe di a difrenti foe a hei na mindri den toe kabapisi na 32 centimeter nomo, ala di a langa 533 meter.
Sabiman erken langaten kaba taki a moro prenspari presi foe pe den ben kisi watra gi na owroeten foto, ben de a watrafonten foe Gihon. A ben de dorosei foe den skotoe foe a foto, ma krosibei nofo foe man diki wan tunnel èn wan kokro di dipi 11 meter, di ben sa kan meki den sma di e tan drape teki watra sondro foe abi foe go dorosei foe den skotoe di ben de wan kibri gi den. Den e kari en a Kokro foe Warren, a nen foe Charles Warren di ben feni a sistema na ini 1867. Ma o ten a water-tunnel nanga a kokro ben meki? Den ben de kaba na ini a ten foe David? Na a watra-tunnel disi Joab ben gebroiki? Dan Gill e piki: „Foe man sabi efoe a Kokro foe Warren ben de troetroe wan olo di a natoeroe ben meki, wi ben ondrosoekoe foe si efoe koolstof-14 ben de na tapoe wan pisi foe a korst di abi karki-aanzetting na tapoe den skotoe foe en di no e waka na wán fasi. A no ben abi no wan, èn dati e sori taki a korst owroe moro leki 40.000 jari: Disi e gi krinkrin boeweisi taki a no libisma diki a kokro”
Sani di tan abra foe a ten foe Hiskia
Kownoe Hiskia ben libi na a ten di a nâsi foe Asiria ben wini ala sani di ben kon na tapoe en pasi. Na ini a di foe siksi jari foe a tiri foe Hiskia, den Asiriasma ben wini Samaria, a mamafoto foe a tin-lo kownoekondre. Aiti jari baka dati (732 b.G.T.), den Asiriasma ben kon baka agen èn den ben de wan kefar gi Juda nanga Jerusalem. A di foe Toe Kroniki 32:1-8 e taki foe a taktik di Hiskia ben gebroiki foe kibri ensrefi. Krinkrin boeweisi de foe a pisi ten disi?
Ija, na ini 1969, profesor Nahman Avigad ben kon feni sani di tan abra foe a pisi ten disi. Dikiwroko ben sori wan pisi foe wan kefalek bigi skotoe, a fosi pisi de 40 meter langa, 7 meter bradi, èn, soleki fa sma ben skàt, a hei 8 meter. Wan pisi foe a skotoe ben tanapoe na tapoe wan ston fondamenti èn wan tra pisi ben tanapoe na tapoe oso di ben bow no so langa pasa. Soema ben bow a skotoe èn o ten? „Toe pisi na ini bijbel ben jepi Avigad foe feni a pisi ten di den ben bow en èn foe san ede den ben bow a skotoe”, na so wan archeologisch tijdschrift e froeteri. Den pisi disi e taki: „Moro fara, a ben teki deki-ati èn ben bow a heri skotoe di ben broko èn a ben bow toren na en tapoe, èn [a] ben bow wan tra skotoe na dorosei” (2 Kroniki 32:5). „Oenoe sa broko den oso toe foe meki taki sma no man doro a skotoe” (Jesaja 22:10). Na ini a ten disi, fisitiman kan si wan pisi foe a so-kari Bradi Skotoe disi na ini a djoe Kontren foe na Owroe Foto.
Difrenti dikiwroko e sori so srefi taki na a ten disi, Jerusalem ben de moro bigi srefisrefi leki fa sma ben prakseri te nanga now, èn soleki fa a sori, bika foe a kon di loweman foe a noordsei kownoekondre ben kon na ini, na baka di den Asiriasma ben wini en. Profesor Shiloh ben skàt taki a foto foe den Jebusietsma ben de na ini wan kontren foe pikinmoro 6 hectare. Na ini a ten foe Salomo, a ben de pikinmoro 16 hectare. Na a ten foe kownoe Hiskia, 300 jari na baka dati, a kontren foe a foto di ben kon tranga, ben gro kon pikinmoro 60 hectare.
Den beripe na ini a pisi ten foe a Fosi Tempel
Den beripe na ini a pisi ten foe a Fosi Tempel, dati wani taki, bifo den Babilonsma ben pori Jerusalem na ini 607 b.G.T., de wan tra presi pe den ben feni bodoi. Den ben feni kefalek prenspari sani di den ben diki wan groepoe ondrogron beripe na tapoe a skoinsi-sei foe a Hinom Lagipresi na ini 1979/80. „Na ini a heri historia foe archeologisch ondrosoekoe di ben doe na ini Jerusalem, disi na wan foe den weiniki presi foe a Fosi Tempel di den ben feni nanga ala sani na ini. A ben abi moro leki wán doesoen sani na ini”, na so archeoloogman Gabriel Barkay e taki. A e taki moro fara: „A moro moi howpoe foe ibri archeoloogman di e wroko na ini Israèl, èn spesroetoe na ini Jerusalem, na foe feni sani di skrifi.” Den ben feni toe pikin solfroe boekoe-lolo èn san ben de na ini?
Barkay e froeklari: „Di mi ben si a smara pisi solfroe di ben opo èn mi ben poti en na ondro a grasi di e meki sani loekoe moro bigi, dan mi ben kan si taki a tapoesei ben abi foeroe letter di ben meki na wan soifri fasi, èn di ben kraboe nanga wan srapoe wrokosani na tapoe a kefalek plata èn swaki sortoe papira di meki foe solfroe. . . A Nen foe Gado di de foe si krinkrin na ini a sani di skrifi, meki foe den fo Hebrew letter di ben skrifi na ini na owroeten fasi fa den Hebrewsma ben skrifi, yod-he-waw-he.” Na ini wan poeblikâsi di ben skrifi na baka dati, Barkay e taki moro fara: „A ben froewondroe wi taki ala toe plata pisi solfroe ben abi froeklari foe blesi di ben de pikinmoro a srefi leki den Blesi foe den Priester na ini bijbel” (Numeri 6:24-26). Disi ben de a fositron taki a nen foe Jehovah ben feni na tapoe sani di skrifi èn di sma ben feni na ini Jerusalem.
Fa den sabiman ben kon sabi o owroe den solfroe boekoe-lolo disi de? Moro foeroe nanga jepi foe den archeologisch sani nanga san den ben feni den. Moro leki 300 pisi foe klei patoe di den kan kon sabi o owroe den de, ben feni na ini a maksin, èn den e sori go na a di foe seibi nanga a di foe siksi jarihondro b.G.T. A fasi fa den ben skrifi na tapoe den solfroe boekoe-lolo, te joe teki den gersi nanga tra sani di ben skrifi èn di den ben kon sabi o owroe den de, e sori taki den de foe a srefi pisi ten. Den boekoe-lolo de foe si na ini a Museum foe Israèl, na ini Jerusalem.
A pori di Jerusalem ben kisi na ini 607 b.G.T.
Bijbel e froeteri foe a pori di Jerusalem ben kisi na ini 607 b.G.T., na ini 2 Kownoe kapitel 25, 2 Kroniki kapitel 36, nanga Jeremia kapitel 39, èn e froeteri taki a legre foe Nebukadnesar ben soetoe faja gi a foto. Dikiwroko foe no so langa pasa ben boeweisi efoe a historia verslag disi de troe? Soleki fa profesor Yigal Shiloh e taki, „a boeweisi [foe a pori di Babilon ben tjari] na ini bijbel . . . e kon moro boen nanga jepi foe a krinkrin archeologisch boeweisi; a pori di den difrenti gebow ben pori krinkrin, èn wan kefalek bigi faja di njan den difrenti oedoe pisi foe den oso”. A e taki moro fara: „Marki foe a pori disi feni na ini ibriwan foe den dikiwroko di ben doe na ini Jerusalem.”
Fisitiman kan si den sani di tan abra foe a pori disi di ben feni presi moro leki 2500 jari pasa kaba. Na Israèl Toren, a Bron Kamra, nanga a Zegel Oso na nen foe pôpi archeologisch presi di kibri èn di opo gi a poebliki. Den archeoloog, Jane M. Cahill nanga David Tarler e taki sjatoe foe en so na ini a boekoe Ancient Jerusalem Revealed: „A kefalek bigi pori di den Babilonsma ben tjari na tapoe Jerusalem de krin foe si no wawan na ini den deki ipi foe bron sani di tan abra èn di sma ben diki poeroe na ini gebow soleki a Bron Kamra nanga a Zegel Oso, ma so srefi na ini den ipi foe broko ston di e didon dipi na ondro gron èn di ben tan abra foe gebow di ben fadon broko èn di sma ben feni tapoe a skoinsi owstoesei. A fasi fa bijbel e taki foe a pori di a foto ben kisi . . . e horibaka gi na archeologisch boeweisi.”
So boen, a fasi fa bijbel e taki foe Jerusalem na ini den dei foe David te go miti a ten foe a pori foe Jerusalem na ini 607 b.G.T., boeweisi taki a troe nanga jepi foe foeroe archeologisch dikiwroko di ben doe na ini den 25 jari di pasa kaba. Ma fa a de nanga a Jerusalem foe a fosi jarihondro G.T.?
Jerusalem na ini den dei foe Jesus
Den dikiwroko, bijbel, a fosi jarihondro djoe historia skrifiman, Josephus, nanga tra fonten e jepi den sabiman foe sabi fa a Jerusalem na ini den dei foe Jesus ben de bifo den Romesma ben pori en na ini 70 G.T. Wan pikin model foe en, di de foe si na baka wan bigi hotel na ini Jerusalem, e meki doronomo kon moro boen akroederi den njoen sani di den dikiwroko e tjari kon na krin. A moro prenspari sani foe a foto di de foe si, ben de a Tempelbergi di Herodus ben meki toe tron moro bigi leki di foe a ten foe Salomo. A ben de a moro bigi platvorm di libisma ben meki na ini a fositen grontapoe, pikinmoro 480 meter langa èn 280 meter bradi. Son ston di den ben gebroiki foe bow ben wegi 50 ton, wán foe den ben hebi pikinmoro 400 ton èn „no wan sani na a heri fositen grontapoe ben bigi a srefi”, na so wán sabiman e taki.
A no de foe froewondroe taki son sma ben skreki di den ben jere Jesus e taki: „Broko a tempel disi, èn na ini dri dei mi sa bow en baka.” Den ben denki taki a ben taki foe a kefalek bigi tempel gebow, ala di a ben taki foe „a tempel foe en skin”. Foe dati ede den ben taki: „A tempel disi ben bow na ini fotenti na siksi jari, èn joe sa opo en baka na ini dri dei?” (Johanes 2:19-21). Foe di dikiwroko ben doe na ini a birti foe a Tempelbergi, meki fisitiman kan si pisi now foe den skotoe èn tra fasi fa sma ben bow na ini a ten foe Jesus èn den kan waka srefi na tapoe den trapoe di a ben kren kande go na den tempeldoro na a zuidsei.
No fara foe a skotoe na a westsei foe a Tempelbergi, na ini a djoe Kontren foe na Owroe Foto, toe presi de pe den ben doe dikiwroko èn di e sori moi baka fa sani ben de na ini a fosi jarihondro G.T., di sma sabi leki a Bron Oso nanga a Kontren foe Herodes. Na baka di den ben feni a Bron Oso, na archeoloogman Nahman Avigad ben skrifi: „A ben de krin now taki den Romesma ben bron a gebow disi na ini 70 A.D., na a ten di Jerusalem ben kisi pori. Gi a fosi leisi na ini a historia foe den dikiwroko na ini a foto, libilibi èn krin archeologisch boeweisi gi a bron di a foto ben bron, ben tjari kon na krin.” — Loekoe den fowtow na tapoe bladzijde 12.
Wan toe foe den sani disi di sma ben kon feni, ben skèin leti na tapoe son wan foe den sani di ben feni presi na ini a libi foe Jesus. Den gebow ben didon na ini a Tapoesei Foto pe den goedoe sma foe Jerusalem ben libi, èn so srefi den hei-priester. Den ben feni foeroe seremonia wasibaki na ini den oso, di den ben gebroiki na ini den seremonia. Wan sabiman e taki: „Den foeroe wasibaki e boeweisi taki den sma di ben libi na ini a Tapoesei Foto na ini a ten foe a di foe Toe Tempel, ben hori strak na den wet di abi foe doe nanga a krin di sma moesoe krin densrefi na wan seremonia fasi. (Den wet disi skrifi na ini a Misjna, di abi tin kapitel di e taki foe den finifini tori foe a mikveh).” A bodoi disi e jepi wi foe froestan den sani di Jesus ben taki foe den seremonia disi foe den Fariseiman nanga foe den leriman foe Wet. — Mateus 15:1-20; Markus 7:1-15.
Den feni wan kefalek bigi nomroe foe ston watrakan toe na ini Jerusalem. Nahman Avigad e taki: „Ma, foe san ede den ben de wantronso so foeroe na ini den oso foe Jerusalem? A piki abi foe doe nanga halakhah, den djoe wet di abi foe doe nanga a krin di wan sma moesoe de krin na ceremonia sei. A Misjnah e froeteri wi taki ston watrakan ben de wán foe den sani di no e doti . . . Ston no ben man doti na ceremonia sei.” Sma e prakseri taki disi e froeklari foe san ede a watra di Jesus ben kenki kon tron win, ben poti na ini ston watrakan na presi foe klei watrakan. — Lefitikus 11:33; Johanes 2:6.
Wan fisiti na a Museum foe Israèl sa sori toe aparti sani pe sma e kibri den bonjo foe dede sma. Biblical Archaeology Review e froeklari: „Den sani pe sma e kibri den bonjo foe dede sma ben gebroiki moro foeroe na ini pikinmoro wán hondro jari bifo Rome ben pori Jerusalem na ini 70 G.T. . . . A dede sma ben poti na ini wan olo di ben kerfoe na ini a skotoe foe wan ondrogron beripe; baka te a skin ben pori, den ben teki den bonjo èn ben poti den makandra na ini wan sani pe sma e kibri den bonjo foe dede sma — wan baki di meki foeroetron foe karkiston di meki kon moi.” Den toe di den e sori, den ben feni na ini november 1990 na ini wan ondrogron beripe. Na archeoloogman Zvi Greenhut e froeteri: „A wortoe . . . ’Kajafa’ di skrifi na tapoe toe foe den sani na ini a grebi pe sma e kibri den bonjo foe dede sma, de foe si djaso gi a fosi leisi makandra nanga tra sani di archeoloogman ben feni. Kande a de a nen foe a famiri foe a Hei-priester Kajafas . . . di a Njoen Testamenti e kari . . . A ben de foe en oso na ini Jerusalem taki den ben gi Jesus abra na a tiriman foe a foto, Pontius Pilatus.” Wán foe den sani pe sma e kibri den bonjo foe dede sma, ben abi bonjo foe wan man di ben abi pikinmoro 60 jari. Sabiman e denki taki disi na troetroe den bonjo foe Kajafas. Wán sabiman e taki dati den sani di den feni na foe a ten foe Jesus: „Na Herodes Agripa (37-44 G.T.) ben meki wan pisimoni di ben feni na ini wan foe den tra sani pe sma e kibri den bonjo foe dede sma. Den toe sani pe den ben kibri den bonjo foe Kajafas, ben sa kan de kaba na a bigin foe a jarihondro.”
William G. Dever, profesor foe na archeologie foe a Nabije Oosten, na a universiteit foe Arizona, ben taki foe Jerusalem: „A no djaf wi e djaf te wi e taki dati wi leri moro foe na archeologisch historia na a prenspari presi disi na ini den lasti 15 jari, moro leki na ini ala den 150 jari di pasa.” Foeroe foe den moro bigi archeologisch wroko di ben doe na ini Jerusalem na ini den lasti tintenti jari, seiker gi sani di sma ben feni èn di ben skèin leti na tapoe a historia na ini bijbel.
[Sma di abi a reti fu a prenki na tapoe bladzijde 9]
Kopie foe a Foto Jerusalem na a ten foe a di foe Toe Tempel — di didon na den gron foe a Holyland Hotel, na ini Jerusalem
[Prenki na tapoe bladzijde 10]
Tapoesei: Zuidwest oekoe foe a Tempelbergi foe Jerusalem
Retisei: Pasa go na ini a tempel foe Hiskia