U ka Fumana Lijo Tse Matlafatsang
KA MONGOLI OA TSOHA! MEXICO
ANGÉLICA le lelapa la hae la litho tse leshome ba ne ba lula motsaneng o ka thōko ho toropo profinseng ea Oaxaca, Mexico. Ba ne ba futsanehile, ’me ba ne ba e-ja liphaphatha tsa poone, linaoa, mero e tšetsoeng ka pepere, raese e tlapu-tlapu, bohobe bo tsoekere le tee. Angélica o re: “Ha rea ka ra hōla hantle ’meleng. Re ne re chelletse ’me re otile. Re ne re kula hangata—re tšoaroa ke mala, re hlaseloa ke likokoana-hloko re bile re khathatsoa ke sefuba.”
Angélica le lelapa la hae ba ile ba etsa qeto ea ho fallela Mexico City ka tšepo ea hore ba tla fumana mosebetsi o tla etsa hore maemo a bona a lichelete a ntlafale. O lumela hore hona joale ba ja lijo tse hahang ’mele haholoanyane kaha li akarelletsa lebese, mahe, nama, lebejana, meroho e seng mekae le mefuta e fapaneng ea lijo tse ntlafalitsoeng. Empa na ka sebele ba se ba e-ja lijo tse matlafatsang?
Khaello ea Phepo e Nepahetseng—E Atile Hakae?
Lefatšeng ka bophara, batho ba limilione tse 800 ba kotsing ea ho bolaoa ke khaello ea phepo e nepahetseng. Ho latela Tlaleho ea Lefatše ea Bophelo e fanoeng ke Mokhatlo oa Lefatše oa Bophelo (WHO), ho lumeloa hore hoo e ka bang karolo ea 50 lekholong ea bana ba shoang ba le ka tlaase ho lilemo tse hlano e bolaoa ke khaello ea phepo e nepahetseng. Esita le ba khonang ho pholoha hangata ba kula feela.
Ka lehlakoreng le leng, ba bang ba re batho ba ka bang limilione tse 800 ba kotsing ea ho bolaoa ke ho ja ho tlōla. Ho ja ho sa leka-lekanang ho ka lebisa mafung a sa foleng a kang ho nona ho tlōla, ho sesefala ha methapo, ho ba le khatello e phahameng ea mali, lefu la tsoekere, lefu la ho thatafala ha sebete le mefuta e fapaneng ea kankere. Ha e akaretsa taba, WHO e re: “Ka tsela ena, khaello ea phepo e nepahetseng e baka mafu a mangata a fapaneng, ho kopanyelletsa le ba sa fepehang hantle ’meleng, ho haella ha sematlafatsi se itseng le ho fepeha ho tlōla; e boetse ea bolaea, e holofatse, e kokobanye, e qhoalise, e foufatse le ho sitisa batho ba bangata haholo hore ba hōle ka ho feletseng, ’me sena se etsahala lefatšeng ka bophara.”
Naheng e le ’ngoe, ba bang ba ka ’na ba haelloa ke phepo ’meleng ha ba bang ba nonne ho tlōla. Lelapeng le le leng, ho ka ba le ngoana ea haelloang ke phepo e nepahetseng hammoho le batho ba baholo ba kulisoang ke ho nona ho tlōla. Maemong a mang, motho eo ha a sa le monyenyane a neng a sa fepeha hantle ’meleng o nona ho tlōla ha a se a le moholo. Sena se ka etsahala ho batho ba falletseng mahaeng ba ea toropong.
Batho ba bangata ha ba utloisise hore na ho phela ha bona hantle ’meleng ho amana kae le lijo tseo ba li jang. Mohlomong ke hobane liphello tsa phepo e fosahetseng li sa bonahale hang-hang ’meleng oa motho. Empa phepo e matlafatsang e ka thibela mafu a mangata. Ha e le hantle, WHO e hakanya hore karolo ea 40 lekholong ea kankere e ka thibeloa ka ho ja lihaha-’mele le ka ho ikoetlisa. Empa u ka ntlafatsa lijo tseo u li jang joang?
Kamoo U ka Ntlafatsang Lijo Tseo U li Jang
Ba bang ba nka hore lijo li arotsoe ka lihlopha tse tharo tse ka sehloohong. Sehlopha sa pele se akarelletsa lijo-thollo tse kang poone, koro, raese, oats, rogo, harese, nyalothe, hammoho le tse behang ka tlas’a mobu tse kang litapole le li-yam. Lik’habohaedreite tsena li fana ka matla kapele. Sehlopha sa bobeli se akarelletsa lijo-thollo, tse kang linaoa ka mefuta ea tsona, lensisi, le lierekisi, hammoho le lijo tse tsoang liphoofolong tse kang nama, tlhapi, mahe, lebese le lijo tse entsoeng ka lona. Tsena li fana ka liprotheine, tšepe, zinki le livithamine tse ’maloa. Sehlopha sa boraro se akarelletsa litholoana le meroho. Tsena tsona li fana ka livithamine tsa bohlokoa le liminerale. Li boetse li na le litlheferetsi ’me li fana ka matla, ’me ke tsona feela tse fanang ka vithamine C ea tlhaho.
Ho ea ka Dr. Héctor Bourges, motsamaisi-kakaretso lefapheng la lijo Salvador Zubirán National Institute of Medical Sciences and Nutrition (INCMNSZ) ea Mexico, lijo tse matlafatsang li lokela ho ba le lihlopha tsena kaofela, li anele li be li leka-lekane. O fana ka tlhahiso ea hore “lekhetlo ka leng leo re jang ka lona bonyane re je mofuta o mong sehlopheng ka seng, ’me re li feto-fetole joalo, hammoho le ho fetola mokhoa oo re li phehang ka oona.”
Nahana ka boemo ba María. Eena le lelapa la hae ba ne ba lula Atopixco, motseng oa mahaeng profinseng ea Hidalgo, Mexico. Ba ne ba futsanehile haholo, ’me lijo tsa bona tsa kamehla e ne e le liphaphatha, linaoa, pasta, raese le pepere. Ho fapana le lelapa la Angélica le boletsoeng qalong, lijo tsa bona li ne li akarelletsa le solotsi, li-chayote, koae ea lekhoaba e jeoang le meroho ea naheng, e kang selae le serue. Ba ne ba leka ho ja litholoana ka nako ea tsona. Boiteko ba bona bo ile ba etsa hore bophelo ba bona ’meleng bo ntlafale.
Dr. Adolfo Chávez, mookameli oa Applied Nutrition and Nutritional Education Department ea INCMNSZ, o khothalletsa hore ho sebelisoe lijo tse tsoang liphoofolong e le lijelello, li se ke tsa jeoa li le ling. Ka mohlala, u ka lokisa lijo tse nang le mahe, litapole, meroho kapa linaoa. Dr. Chávez o re: “[Lefapheng la] phepo e nepahetseng, sena re se bitsa ‘ho eketsa mefuta ea lijo.’” Leha ho le joalo, tlhokomeliso ke ena: Kamehla hlatsoisisa litholoana le meroho, haholo-holo tse jeoang li le tala.
Lijo li boetse li lokela ho lumellana le motho e mong le e mong, ’me ho lokela ho nahaneloe lintho tse kang lilemo, bong ba motho le mokhoa oa bophelo. Bakeng sa batho ba baholo, ba bang ba etsa tlhahiso ea hore ka linako tsohle lijong tsa bona ho be le tholoana le/kapa meroho ’me ba je lijo-thollo tse eketsehileng. Ba bang ba khothalletsa hore lijo tse tsoang liphoofolong li jeoe hanyenyane feela lekhetlong ka leng, le hona ho khethoe haholo tlhapi, khoho e tlositsoeng letlalo le nama e se nang mafura. Keletso e ’ngoe ke ea hore ho fokotsoe lijo tse mafura le tse tsoekere.
Esita le ba phelang linaheng tse tsoelang pele, ba futsanehileng ba ntse ba ka ntlafatsa lijo tsa bona ka linako tse ling. Joang? Ka ho khetha lijo tse matlafatsang le ka ho li feto-fetola le ho li kopanya, joaloka ho tsoaka mefuta e sa tšoaneng ea lijo-thollo. Ka ho kenyelletsa nama e seng kae kapa mahe hore lijo e be tse hahang ’mele. Ka ho sebelisa meroho e melang sebakeng sa bona le litholoana tse fumanehang ka nako ea tsona.
’Mōpi oa rōna o etsa hore “lijo li hlahe lefatšeng” e le hore batho ba li thabele. (Pesaleme 104:14) Ho Moeklesia 9:7, Bibele e re: “E-ea, u je lijo tsa hao ka thabo.” Ntle ho pelaelo, haeba re sebelisa teka-tekano le taolo, re ka thabela melemo ea lijo tse monate le tse matlafatsang tseo ’Mōpi a faneng ka tsona.
[Setšoantšo se leqepheng la 11]
SEHLOPHA SA PELE: lijo-thollo le lijo tse behang ka tlas’a mobu
[Setšoantšo se leqepheng la 11]
SEHLOPHA SA BOBELI: lijo-thollo, nama, tlhapi, mahe, lebese le lijo tse entsoeng ka lona
[Setšoantšo se leqepheng la 11]
SEHLOPHA SA BORARO: litholoana le meroho