Mafunzo Juu ya Maandiko Yenye Pumzi ya Mungu na Habari ya Msingi Yayo

Funzo Namba 10—Biblia Asilia na Kweli

Uzungumziaji wa Biblia wa historia, jiografia, na vyanzo vya kibinadamu; usahihi wayo kuhusu sayansi, utamaduni, na desturi; unyoofu, upatani, na uaminifu wa waandikaji wayo; na unabii wayo.

1. (a) Kwa ujumla Biblia hukubaliwa kuwa nini? (b) Ni nini sababu ya msingi ya umaarufu wa Biblia?

BIBLIA hukubaliwa kwa ujumla kuwa kitabu chenye utaalamu wa upendezi wa kishairi usio na kifani na ubuni wenye kutokeza wa wanaume waliokuwa waandikaji wayo. Lakini hiyo ni zaidi ya hayo. Waandikaji hao wenyewe walishuhudia kwamba yale waliyoandika yalitokana na Yehova, Mungu mwenye nguvu zote mwenyewe. Hiyo ndiyo sababu ya msingi ya upendezi wa maneno wa Biblia na, la maana zaidi, thamani yayo yenye kuzidi sana ikiwa kitabu cha maarifa na hekima yenye kutoa uhai. Yesu, Mwana wa Mungu, alishuhudia kwamba maneno aliyonena “ni roho, tena ni kweli,” naye alinukuu kwa utele kutokana na Maandiko ya Kiebrania ya kale. “Kila andiko, [ni] lenye pumzi ya Mungu,” akasema mtume Paulo, aliyenena juu ya Maandiko ya Kiebrania kuwa “mausia ya Mungu.”—Yn. 6:63; 2 Tim. 3:16; Rum. 3:1, 2.

2, 3. Waandikaji wa Biblia walishuhudiaje kupuliziwa kwayo na Mungu?

² Mtume Petro alishuhudia kwamba manabii wa Mungu walichochewa na roho takatifu. Mfalme Daudi aliandika hivi: “Roho ya BWANA [Yehova, NW] ilinena ndani yangu, na neno lake likawa ulimini mwangu.” (2 Sam. 23:2) Manabii walihesabia sifa ya maneno yao Yehova. Musa alionya juu ya kuongeza au kuondoa maneno yoyote matakatifu aliyopewa na Yehova. Petro alihesabu maandishi ya Paulo kuwa yaliyopuliziwa na Mungu, na yaelekea Yuda alinukuu taarifa ya Petro kuwa mamlaka iliyopuliziwa na Mungu. Mwishowe, Yohana, mwandikaji wa Ufunuo, aliandika kama vile alivyoelekezwa na roho ya Mungu na akaonya kwamba yeyote mwenye kuongeza au kuondoa kutokana na ufunuo huo wa kimungu angetoa hesabu, si kwa binadamu, bali moja kwa moja kwa Mungu.—1 Pet. 1:10-12; 2 Pet. 1:19-21; Kum. 4:2; 2 Pet. 3:15, 16; Yuda 17, 18; Ufu. 1:1, 10; 21:5; 22:18, 19.

³ Watumwa hao wa Mungu wenye ujitoaji, wote walishuhudia kwamba Biblia imepuliziwa na Mungu na ni kweli. Kuna vithibitisho vingine vingi vya uasilia wa Maandiko Matakatifu, baadhi yavyo tutazungumza chini ya vichwa 12 vifuatavyo.

4. Vitabu vya Maandiko ya Kiebrania sikuzote vilionwaje na Wayahudi?

⁴ (1) Usahihi wa Kihistoria. Tangu nyakati za kale, vitabu vinavyokubalika vya Maandiko ya Kiebrania vimepokewa na Wayahudi kuwa vimepuliziwa na Mungu na ya kuwa ni hati zenye kutumainika kabisa. Kwa hiyo, katika wakati wa Daudi, matukio yaliyoandikwa kutoka Mwanzo mpaka Samweli wa kwanza yalikubaliwa kikamili kuwa historia ya kweli ya taifa hilo na shughuli za Mungu pamoja nao, na hilo latolewa kielezi na Zaburi ya 78, ambayo hurejezea kwenye habari ndogo-ndogo zaidi ya 35 kati yazo.

5. Waandikaji wa kale wameshuhudia nini kuhusu Musa na orodha ya Sheria ya Wayahudi?

⁵ Wapinzani wa Biblia wameshambulia vikali Pentateuki, hasa kuhusu uasilia na ubuni. Hata hivyo, kwenye kule kukubali kwa Wayahudi kuwa Musa ni mwandikaji wa Pentateuki kwaweza kuongezwa ushuhuda wa waandikaji wa kale, baadhi yao ambao walikuwa maadui wa Wayahudi. Hekateo wa Abdera, Mwanahistoria Mmisri Manetho, Lisimako wa Aleksandria, Eupolemo, Takito, na Juvenal wote humhesabia Musa uanzishaji wa fungu la sheria zilizotofautisha Wayahudi na mataifa yale mengine, na walio wengi huonyesha waziwazi kwamba yeye aliandika sheria zake. Numenio, mwanafalsfa wa Paithagorea, hata hutaja Yane na Yambre kuwa makuhani wa Kimisri waliompinga Musa. (2 Tim. 3:8) Watungaji hao ni wa kipindi cha kuanzia wakati wa Aleksanda (karne ya 4 K.W.K.), wakati ambapo kwa mara ya kwanza Wagiriki walidadisi historia ya Kiyahudi, mpaka kile cha Maliki Aurelio (karne ya tatu W.K.). Waandikaji wengine wengi wa kale hutaja Musa kuwa kiongozi, mtawala, au mtoa sheria.a Kama tulivyokwisha kuona katika funzo la hapo awali, magunduzi ya kiakiolojia mara nyingi huunga mkono usahihi wa kihistoria wa matukio yaliyoandikwa katika Biblia wakati ambao watu wa Mungu walijihusisha na mataifa yaliyozunguka.

6. Ni ushuhuda gani unaounga mkono usahihi wa kihistoria wa Maandiko ya Kigiriki?

⁶ Lakini vipi juu ya Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo? Si kwamba tu yanathibitisha Andiko la Kiebrania bali pia yao yenyewe yanatolewa uthibitisho kuwa ni sahihi kihistoria na pia ni asilia na yenye upulizio ule ule wa Mungu wa Maandiko ya Kiebrania. Waandikaji hutujulisha rasmi sisi yale waliyosikia na kuona, kwa maana wao walikuwa mashahidi waliojionea na mara nyingi washiriki katika matukio yale yale waliyoandika. Waliaminiwa na maelfu ya marika wao. Ushuhuda wao huthibitishwa kwa utele katika marejezo ya waandikaji wa kale, miongoni mwao wakiwamo Juvenal, Takito, Seneka, Suetonio, Plini Mchanga, Lusiani, Selso, na mwanahistoria wa Kiyahudi Yosefo.

7. (a) Ni hoja gani anayotoa S. A. Allibone juu ya madai makubwa ya Biblia kuwa ni asilia? (b) Anasema ni nini kasoro ya wale wanaokataa uthibitisho wayo?

⁷ Akiandika katika The Union Bible Companion, S. Austin Allibone asema: “Sir Isaac Newton . . . alikuwa maarufu pia akiwa mchambuzi wa maandishi ya kale, na alichunguza kwa uangalifu mkubwa Maandiko Matakatifu. Kauli yake ni nini juu ya jambo hilo? ‘Nakuta,’ yeye asema, ‘alama hakika zaidi za uasilia katika Agano Jipya kuliko ilivyo katika historia nyingineyo yote ya kilimwengu.’ Dakt. Johnson asema kwamba tuna uthibitisho zaidi kwamba Yesu Kristo alifia Kalvari, kama inavyoelezwa katika zile Gospeli, kuliko tulio nao kwamba Kaisari Julius alifia Capitol. Hakika, sisi tuna mwingi zaidi. Mwulize yeyote anayedai kuwa na shaka ya historia ya Gospeli ana sababu gani ya kuamini kwamba Kaisari Julius alifia Capitol, au kwamba Maliki Charlemagne alivikwa taji kuwa Maliki wa Magharibi na Papa Leo 3. katika 800 . . . Wajuaje mwanamume kama Charles I alipata kuishi, na alikatwa kichwa, na kwamba Oliver Cromwell akawa mtawala badala yake? . . . Sir Isaac Newton huhesabiwa sifa ya ugunduzi wa sheria ya nguvu za uvutano . . . Sisi huamini madai yote yanayofanywa tu kuhusu wanaume hao; na tunafanya hivyo kwa sababu tuna uthibitisho wa kihistoria wa ukweli wao. . . . Endapo, baada ya uthibitisho kama huo kutolewa, wowote wanakataa kuamini, tunawaachilia mbali kuwa ni wapumbavu waliopotoka au mabaradhuli wasiofaa kitu. Basi, tusemeje juu ya wale, ujapokuwapo uthibitisho tele uliotokezwa sasa wa uasilia wa Maandiko Matakatifu, wanadai hawajasadikishwa? . . . Hakika tuna sababu ya kukata maneno kwamba ni moyo wala si kichwa kilicho na kasoro;—kwamba hawataki kuamini kile kinachonyenyekeza kiburi chao, na ambacho kitawalazimisha waishi maisha tofauti.”b

8. Ni kwa njia gani Ukristo wa Biblia huonyeshwa kuwa tofauti na dini nyingine zote?

⁸ Ubora wa Ukristo ukiwa dini ambayo wafuasi wao huabudu kwa ukweli unakaziwa na George Rawlinson, ambaye aliandika hivi: “Ukristo—kutia ndani mfumo wa Agano la Kale, ambalo lilikuwa ndilo hatua yao ya kwanza—jambo linaloupambanua zaidi ya mengine yote kutoka kwa dini nyinginezo za ulimwengu ni lengo au unamna wa kihistoria. Dini za Ugiriki na Rumi, za Misri, India, Uajemi, na Mashariki kwa ujumla, zilikuwa mifumo ya udhanifu, ambayo haikutoa kwa uzito hata kidogo dhana ya msingi wa kihistoria. . . . Lakini ni tofauti na dini ya Biblia. Humo, kama tukitazama Agano la Kale au Jipya, mfumo wa Kiyahudi au wa Kikristo, tunaona mpango wa fundisho ambao umefungamanishwa na mambo ya hakika; ambao huyategemea kabisa; ambao hutanguliwa kabisa bila hayo; na ambao waweza kuonwa kwa makusudi yote yenye kutumika kuwa umethibitishwa endapo yaonyeshwa yastahili ukubali.”c

9. Toa kielezi cha usahihi wa marejezo ya kijiografia ya Biblia.

⁹ (2) Usahihi wa Kijiografia na Kijiolojia. Waandikaji wengi wameeleza juu ya usahihi wenye kutokeza wa habari ya Biblia juu ya Bara Lililoahidiwa na maeneo jirani. Kama kielelezo, msafiri mmoja wa Nchi za Mashariki, Dakt. A. P. Stanley, alisema hivi kuhusu kirago cha nyikani cha Waisraeli: “Hata kama njia iliyo barabara waliyopitia haingekuwa inajulikana, bado sehemu za kipekee za nchi hiyo zina mengi yanayofanana hivi kwamba historia ingali ingepokea vielezi vingi vya kutokeza. . . . Chemchemi za pindi kwa pindi, na visima, na vijito, vinapatana na taarifa za ‘maji’ ya Mara; ‘chemchemi’ za . . . Elimu; ‘kijito’ cha Horebu; ‘kisima’ cha mabinti wa Yethro, kikiwa na ‘mitaro’ au matangi yacho, katika Midiani. Majani yangali yale yale tunayowazia kutokana na historia ya Musa.”d Katika simulizi la Misri, usahihi unaonekana si katika maelezo ya ujumla ya eneo hilo tu—mabara yalo ya nafaka yenye rutuba, Mto Naili walo wenye kingo zenye matete (Mwa. 41:47-49; Kut. 2:3), maji yalo yenye kutoka kwa ‘mito, mifereji, vidimbwi vyenye kangaja, na maji ya boma’ (Kut. 7:19), ‘kitani, shayiri, ngano na kusemethu’ zalo (Kut. 9:31, 32)—bali pia katika majina na vituo vya miji.

10. Wanasayansi wa ki-siku-hizi wamethawabishwaje katika kufuata maandishi ya Biblia?

¹⁰ Huo ndio utegemeo unaowekwa juu ya maandishi ya kijiolojia na kijiografia katika Biblia na wanasayansi fulani wa ki-siku-hizi hivi kwamba wameifuata kuwa kiongozi na wamethawabishwa sana. Miaka kadhaa iliyopita, mtaalamu fulani wa jiolojia ajulikanaye, Dakt. Ben Tor, alifuata andiko hili: “Kwa kuwa BWANA [Yehova, NW], Mungu wako, yuakuingiza katika nchi nzuri, . . . nchi ambayo mawe yake ni chuma.” (Kum. 8:7, 9) Kilometa chache kutoka Beer-sheba, alipata magenge makubwa sana yaliyojaa timbe nyekundu-nyeusi. Hapo palikuwako tani za metriki milioni 13.6 za timbe ya chuma cha hali ya chini. Baadaye, wahandisi waligundua mchomozo wa kilometa 1.5 wa timbe bora kabisa, asilimia 60 mpaka 65 ya chuma safi. Dakt. Joseph Weitz, wa Israeli ajulikanaye kuwa mwenye amri kuhusu upandaji wa misitu, alisema: “Mti wa kwanza ambao Abrahamu alipanda katika udongo wa Beersheba ulikuwa ni mkwaju.” “Tukifuata uongozi wake, miaka minne iliyopita tulipanda milioni mbili katika eneo lilo hilo. Abrahamu alisema kweli. Mkwaju ni mojawapo wa miti michache ambayo tumeona husitawi kusini ambako mvua ya kila mwaka ni chini ya inchi sita.”e Kitabu Tree and Shrub in Our Biblical Heritage, cha Nogah Hareuveni, huongezea hivi: “Yaonekana kwamba Mzee wa Ukoo Abrahamu hakupanda tu mti wowote alipowasili Beersheva. . . . Alichagua mti ambao uvuli wao ni wenye ubaridi zaidi ya ule wa miti mingineyo. Zaidi ya hayo, [mkwaju] waweza kustahimili joto na vipindi virefu vya ukame kwa kutia mizizi yao kina kirefu chini ili kupata maji ya chini ya ardhi. Haishangazi, [mkwaju] ungaliko mpaka leo hii katika ujirani wa Beersheva.”f—Mwa. 21:33.

11. Profesa Wilson anashuhudiaje usahihi wa Biblia?

¹¹ Kuhusu habari ndogo ndogo kama taarifa za kronolojia na jiografia katika Biblia, Profesa R. D. Wilson aandika hivi katika A Scientific Investigation of the Old Testament, kurasa 213-14: “Taarifa za kronolojia na jiografia ni sahihi na zenye kutegemeka zaidi ya zile zinazotolewa na hati nyinginezo zozote za kale; na masimulizi ya kiwasifu na mengineyo ya kihistoria hupatana kiajabu na uthibitisho unaotolewa na hati nyinginezo zisizo za kibiblia.”

12. Mambo ya hakika yapatanaje na maandishi ya Biblia ya awali ya ainabinadamu?

¹² (3) Makabila na Lugha Mbalimbali za Ainabindamu. Katika kitabu After Its Kind, Bryon C. Nelson husema hivi: “Binadamu ndiye aliyefanywa, wala si Mweusi, Mchina, Mzungu. Wale binadamu wawili ambao Biblia huwaita Adamu na Hawa waliumbwa, ambao kutoka kwao kupitia uzao wa asili na utofautiano zimekuja tofauti-tofauti zote za wanadamu walioko juu ya uso wa dunia. Makabila yote ya wanadamu, bila kujali rangi au ukubwa wao, ni jamii moja ya asili. Wote hufikiria mamoja, huhisi mamoja, ni mamoja katika muundo wa kimwili, huoana bila kusita, na wanaweza kuzaa wengine wa namna iyo hiyo. Mbari zote za watu zimetokana na wazazi wawili wale wale ambao walikuja kuwapo wakiwa wameumbika kikamili kwa mkono wa Muumba.”g Huo ndio ushuhuda wa Mwanzo 1:27, 28; 2:7, 20-23; 3:20; Matendo 17:26; na Warumi 5:12.

13. Mwakiolojia mmoja alisema nini juu ya chanzo ambacho kutoka kwacho lugha za kale zilienea?

¹³ Kwa habari ya simulizi la Biblia juu ya chanzo kile ambacho mweneo wa lugha za kale ulianzia, mwakiolojia Sir Henry Rawlinson alisema kwamba “endapo sisi tungeongozwa hivyo na makutano ya vijia vya kilugha tu, na bila kutegemea mrejezo wote kwenye maandishi ya kimaandiko, bado tungeweza kuongozwa tuthibitishe nyanda za Shinari, kuwa kitovu ambacho lugha mbalimbali zilitawanyikia.”h—Mwa. 11:1-9.

14. (a) Ni nini pekee kingetenga Biblia kuwa iliyopuliziwa na Mungu? (b) Ni maoni gani yenye usawaziko yanayotolewa na Biblia peke yayo, na utumikaji wayo huhusishaje kila sehemu ya maisha ya kila siku?

¹⁴ (4) Utumikaji. Kama kusingalikuwako vithibitisho vinginevyo vya uasilia, bado kanuni za uadilifu na viwango vya adili vya Biblia vingeitenga kuwa tokeo la akili ya kimungu. Kuongezea hayo, utumikaji wayo huhusisha kila sehemu ya maisha ya kila siku. Hakuna kitabu kinginecho chote kinachotoa maoni yenye usawaziko ya chanzo cha vitu vyote, kutia ndani ainabinadamu, na juu ya kusudi la Muumba kuelekea dunia na mwanadamu. (Mwa., sura 1; Isa. 45:18) Biblia hutuambia ni kwa nini mwanadamu hufa na ni kwa nini kuna uovu. (Mwa., sura 3; Rum. 5:12; Ayu. sura 1, 2; Kut. 9:16) Hiyo huonyesha kiwango cha juu zaidi cha haki. (Kut. 23:1, 2, 6, 7; Kum. 19:15-21) Hiyo hutoa shauri linalofaa juu ya shughuli za biashara (Law. 19:35, 36; Mit. 20:10; 22:22, 23; Mt. 7:12); mwenendo safi wa kiadili (Law. 20:10-16; Gal. 5:19-23; Ebr. 13:4); mahusiano pamoja na wengine (Law. 19:18; Mit. 12:15; 15:1; 27:1, 2, 5, 6; 29:11; Mt. 7:12; 1 Tim. 5:1, 2); ndoa (Mwa. 2:22-24; Mt. 19:4, 5, 9; 1 Kor. 7:2, 9, 10, 39); mahusiano ya familia na majukumu ya mume, mke, na watoto (Kum. 6:4-9; Mit. 13:24; Efe. 5:21-33; 6:1-4; Kol. 3:18-21; 1 Pet. 3:1-6); mtazamo unaofaa kuelekea watawala (Rum. 13:1-10; Tito 3:1; 1 Tim. 2:1, 2; 1 Pet. 2:13, 14); kazi ya ufuatiaji-haki na pia mahusiano ya bwana-mkubwa na mtumwa na ya mwajiri na mwajiriwa (Efe. 4:28; Kol. 3:22-24; 4:1; 1 Pet. 2:18-21); mashirika yanayofaa (Mit. 1:10-16; 5:3-11; 1 Kor. 15:33; 2 Tim. 2:22; Ebr. 10:24, 25); kutatua ugomvi (Mt. 18:15-17; Efe. 4:26); na mambo mengine mengi ambayo yanahusu sana maisha zetu za kila siku.

15. Ni ushauri gani wa Biblia juu ya afya ya kiakili na kimwili umeonyeshwa kuwa wenye kutumika?

¹⁵ Pia Biblia hutoa vielekezi vyenye thamani kuhusu afya ya kimwili na kiakili. (Mit. 15:17; 17:22) Katika miaka ya majuzi, utafiti wa kitiba umeonyesha kwamba afya ya kimwili ya mtu inahusiana kikweli na mtazamo wake wa kiakili. Kwa kielelezo, uchunguzi mbalimbali umeonyesha kwamba watu ambao wanaelekea kuonyesha kasirani ndio wenye viwango vya juu zaidi vya mpigo wa damu. Wengine waliripoti kwamba kasirani ilitokeza miguso ya moyo, kuumwa na kichwa, kutokwa na damu puani, kisuunzi, au kushindwa kusema. Hata hivyo, zamani za kale Biblia ilieleza hivi: “Moyo mtulivu ndio uhai wa organi ya kimnofu.”—Mit. 14:30, NW; linganisha Mathayo 5:9.

16. Ni zipi baadhi ya taarifa za Biblia za kweli ambazo zilitangulia mno ugunduzi wazo na sayansi?

¹⁶ (5) Usahihi wa Kisayansi. Ingawa Biblia si maandishi ya sayansi, inapogusia mambo ya kisayansi, hupatikana kuwa sahihi na yenye kupatana na ugunduzi wa kweli wa kisayansi na maarifa. Maandishi yayo ya utaratibu wa uumbaji, kutia ndani uhai wa hayawani (Mwa., sura 1); kuwa kwa dunia mviringo, au duara (Isa. 40:22); na kuning’inia kwa dunia angani kwenye “nafasi isiyo na kitu” ni kweli zilizotangulia magunduzi ya kisayansi. (Ayu. 26:7) Elimu ya utaratibu wa mwili ya ki-siku-hizi imeonyesha ukweli wa taarifa ya Kimaandiko kwamba “mnofu wote si mnofu mmoja,” muundo wa chembe wa mnofu wa aina moja ni tofauti na ule wa mwingine, binadamu akiwa ana “mnofu” wake mwenyewe wa kipekee. (1 Kor. 15:39, NW)i Katika upande wa elimu ya wanyama, Walawi 11:6 hupanga sungura na wanyama wacheuaji. Hilo lilifanyiwa dhihaka wakati mmoja, lakini sasa sayansi imekuta kwamba sungura hula tena kinyesi chake.j

17. Biblia imeonyeshwaje kuwa timamu kitiba?

¹⁷ Taarifa ya kwamba ‘uhai wa mnofu umo ndani ya damu’ imekuja kutambuliwa katika nyakati za ki-siku-hizi kuwa ukweli wa msingi wa sayansi ya kitiba. (Law. 17:11-14, NW) Sheria ya Musa ilionyesha ni wanyama, nyuni, na samaki gani waliokuwa “safi” kuliwa na binadamu, na hiyo haikutia ndani vyakula vya kuhatarisha. (Law., sura 11) Sheria ilitaka kwamba kwenye kambi ya kijeshi, kinyesi kifunikwe, hivyo kutoa kinga kubwa kutokana na maradhi ya kuambukia yenye kusambazwa na nzi, kama vile kuhara damu na homa ya matumbo. (Kum. 23:9-14) Hata leo, katika mabara fulani matatizo makubwa ya afya yapo kwa sababu ya uondoaji usiofaa wa mavi ya binadamu. Watu katika mabara hayo wangalikuwa wenye afya zaidi kama wangalifuata shauri la Biblia juu ya usafi wa kiafya.

18. Ni kielezi gani kingine kilichotolewa cha usahihi wa kisayansi wa Biblia?

¹⁸ Biblia hupendekeza divai kidogo “kwa ajili ya tumbo lako” na kwa ajili ya “magonjwa.” (1 Tim. 5:23) Dakt. Salvatore P. Lucia, profesa wa tiba kwenye Chuo Kikuu cha California cha Shule ya Tiba, aandika hivi: “Divai ndicho kinywaji cha ulaji ufaao cha kale zaidi na kiwakili chenye maana zaidi cha kitiba chenye matumizi yenye kuendelea katika historia ya ainabinadamu.”k

19. Usahihi wa maandishi ya Luka ungeweza kutolewa kielezi gani?

¹⁹ (6) Utamaduni na Desturi. A. Rendle Short aandika hivi katika Modern Discovery and the Bible, juu ya kitabu cha Matendo: “Ilikuwa desturi ya Kirumi kutawala mikoa ya milki yao iliyosambaa sana kwa kuendeleza kwa kadiri ambayo wangeweza kwa usalama mfumo wa mahali wa usimamizi, na kwa hiyo mamlaka katika wilaya tofauti zilijulikana kwa majina tofauti. Hakuna mtu, isipokuwa yeye awe alikuwa ama msafiri aliye macho au mwanafunzi mwangalifu sana wa maandishi, angeweza kuwapa wakuu hao vyeo vilivyo sahihi. Huo ndio mojawapo wa mitihani mikubwa zaidi ya kihistoria ya kuelewa ambao Luka anaupita kwa usahihi kamili. Katika visa kadhaa ni ushuhuda wa sarafu moja tu, au maandishi fulani, ambayo yametupa habari iliyo ya lazima ili kumchunguza; wanahistoria wanaotambuliwa wa Kirumi hawathubutu kufafanua juu ya sehemu hiyo iliyo ngumu. Kwa hiyo Luka huwaita Herode na Lisania matetraki; ndivyo na Yosefo. Herode Agripa, aliyemchinja Yakobo kwa upanga na kumtupa Petro gerezani, huitwa mfalme; Yosefo hutuambia jinsi alivyokuwa rafiki wa Kaisari Gayo (Kaligula) kule Rumi na akathawabishwa na cheo cha kifalme wakati Kaligula alipokuja kuwa maliki. Liwali wa Saiprasi, Sergio Paulo, huitwa prokonso. . . . Muda usio mrefu kabla, Saiprasi ilikuwa imekuwa mkoa wa kimaliki, na kutawalwa na propraeta au jumbe, lakini katika wakati wa Paulo, kama inavyoonyeshwa na sarafu za Saiprasi, katika Kigiriki na Kilatini pia, cheo sahihi kilikuwa ni prokonso. Maandishi ya Kigiriki yaliyopatikana kule Soloi upande wa kaskazini wa pwani ya Saiprasi yana tarehe ya ‘wakati wa uprokonso wa Paulo’ . . . Katika Thesalonika makabaila wa jiji walitwaa cheo cha kiajabu sana cha mapolitaki [watawala wa jiji, Mdo. 17:6, NW, kielezi-chini], jina lisilojulikana katika fasihi ya maandishi yaliyo bora sana. Isipokuwa uhakika wa kwamba linaonekana katika maandishi; lingekuwa lisilofahamika kwetu kabisa, kama mwenye kulitumia angekuwa ni Luka tu. . . . Akaya chini ya Augusto ulikuwa mkoa wa kiseneti, chini ya Tiberia ulikuwa moja kwa moja chini ya maliki, lakini chini ya Klaudio, kama atuambiavyo Takito, ulirudia useneti, na kwa hiyo cheo sahihi cha Galio [Mdo. 18:12] kilikuwa ni prokonso. . . . Hali moja na hiyo Luka mjuzi, hali moja na hiyo ni msahihi, katika jiografia yake na maoni ya safari zake.”l

20. Maandishi ya Paulo huonyeshaje kwa usahihi nyakati ambazo yeye aliishi na kuandika?

²⁰ Barua za Paulo huonyesha kwa usahihi habari inayohusu wakati wake na huonyesha kwamba yeye alikuwa shahidi aliyejionea mambo yaliyoandikwa. Kwa kielelezo, Filipi ilikuwa koloni ya kijeshi ambayo raia zayo walionea fahari hasa uraia wao wa Kirumi. Paulo aliwaonya Wakristo huko kwamba uraia wao ulikuwa katika mbingu. (Mdo. 16:12, 21, 37; Flp. 3:20) Efeso lilikuwa jiji lililojuliwa kwa ajili ya mambo ya kichawi na mazoea ya uasiliani-roho. Paulo aliagiza Wakristo huko juu ya jinsi ya kuvaa silaha ili wasidhuriwe na roho waovu, na wakati uo huo, akatoa maelezo sahihi ya silaha za askari Mrumi. (Mdo. 19:19; Efe. 6:13-17) Desturi ya washindi wa Kirumi ya kuongoza matembezi yenye shangwe ya ushindi ya mwandamano wa watekwa, wengine wao wakiwa uchi, yatumiwa katika kielezi. (2 Kor. 2:14; Kol. 2:15) Katika 1 Wakorintho 1:22, maoni yenye kutofautiana ya Wayahudi na Wagiriki yanatajwa. Katika mambo hayo waandikaji Wakristo waonyesha usahihi wa Musa, yule mwandikaji wa Pentateuki, ambayo juu yayo George Rawlinson asema: “Usahihi wa kitamaduni wa Pentateuki kwa habari ya adabu na desturi za Nchi za Mashariki kwa ujumla, haujapata kutiliwa shaka.”a

21. (a) Toa vielelezo vya kutoficha makosa kwa waandikaji wa Biblia. (b) Hilo lajengaje uhakika katika Biblia kuwa kweli?

²¹ (7) Kutoficha Makosa kwa Waandikaji wa Biblia. Katika Biblia yote, kutosita kuficha makosa kwa waandikaji wayo ni uthibitisho wenye nguvu wa utegemeko wayo. Kwa kielelezo, Musa asema kwa njia ya moja kwa moja juu ya dhambi yake mwenyewe na hukumu ya Mungu kwamba yeye na ndugu yake, Haruni, hawangeingia Bara Lililoahidiwa. (Hes. 20:7-13; Kum. 3:23-27) Dhambi za Daudi katika pindi mbili na pia uasi-imani wa mwanae Sulemani zafichuliwa waziwazi. (2 Sam., sura 11, 12, 24; 1 Fal. 11:1-13) Yona aandika juu ya kutokutii kwake mwenyewe na tokeo lako. Taifa lote la Israeli lililaaniwa na karibu waandikaji wote wa Maandiko ya Kiebrania, wote wakiwa walikuwa Wayahudi, kwa ajili ya kutokutii kwao Mungu, hayo yakiwa katika maandishi yale yale ambayo Wayahudi walitunza sana na kukubali kuwa matamko ya Mungu na historia ya kweli ya taifa lao. Waandikaji wa Kikristo waliandika vivyo hivyo bila kuficha makosa. Waandikaji wote wanne wa Gospeli walifunua juu kanusho la Petro kuelekea Kristo. Na Paulo alivuta uangalifu kwenye kosa zito la Petro juu ya jambo la imani la kufanya ubaguzi kwa Wayahudi na wasio Wayahudi katika kundi la Kikristo kule Antiokia. Inajenga uhakika katika Biblia kuwa hiyo ni kweli tunapotambua kwamba waandikaji wayo hawakuficha habari za yeyote, hata zao wenyewe, kusudi wafanyize maandishi yenye uaminifu.—Mt. 26:69-75; Mk. 14:66-72; Luka 22:54-62; Yn. 18:15-27; Gal. 2:11-14; Yn. 17:17.

22. Ni nini kingine kinachotoa uthibitisho kwamba Biblia ni Neno la Mungu kweli kweli, nayo iliandikwa kwa kusudi gani?

²² (8) Upatano wa Waandikaji. Biblia iliandikwa kwa kipindi cha miaka zaidi ya 1,600 na waandikaji karibu 40, bila ya kuwapo kutopatana kokote. Imetawanywa sana kwa hesabu kubwa sana ijapokuwa upinzani ulio mkali zaidi na jitihada zenye bidii nyingi za kuiangamiza. Mambo hayo ya hakika yasaidia kutoa uthibitisho kwamba iko kama inavyodai kuwa ni Neno la Mungu mweza yote, na kwamba kweli kweli hiyo ni ‘yafaa kwa mafundisho, na kwa kuwaonya watu makosa yao, na kwa kuwaongoza, na kwa kuwaadibisha katika haki.’—2 Tim. 3:16.b

23. Ni habari gani kuu yenye upatano ambayo huthibitisha pia kupuliziwa kwa Biblia na Mungu? Toa kielezi.

²³ Kupuliziwa kwayo na Mungu kwaonyeshwa na upatano kamili ambao kwao inakazia habari kuu ya utakaso wa jina la Yehova kupitia Ufalme wake mikononi mwa Kristo. Vichache kati ya visa vyenye kutokeza ni:

Yn. 17:6, 26 Yesu alijulisha rasmi jina la Mungu

24. (a) Ukamilifu wa Wakristo wa mapema huthibitishaje ukweli wa “Hadithi ya Kikristo”? (b) Kuna uthibitisho gani mwingine kwamba waandikaji wa Biblia waliandika mambo ya hakika, wala si hekaya?

²⁴ (9) Ukamilifu wa Mashahidi. Kuhusu uzito unaoweza kupewa ushuhuda wa Wakristo wa mapema—waandikaji wa Maandiko ya Kikristo na pia wengine—George Rawlinson asema hivi: “Waongofu wa mapema walijua kwamba wakati wowote wangeweza kutakwa wafie dini yao. . . . Kila mwandikaji wa mapema mwenye kutetea Ukristo, kwa kule kutetea kwake, alijasiri mamlaka ya kiserikali, na kujiweka katika hali ya kupatwa na mwisho kama huo. Imani inapokuwa jambo la uhai na kifo, wanadamu hawafuati kwa wepesi tu fundisho lolote linalotukia kuwavutia; wala hawajitambulishi waziwazi miongoni mwa dhehebu lenye kunyanyaswa, isipokuwa wawe wamepima vizuri madai ambayo dini hiyo hudai, na kujisadikisha kuwa hiyo ndiyo kweli. Ni wazi kwamba waongofu wa mapema walikuwa na njia za kupima usahihi wa kihistoria wa masimulizi ya Kikristo kwa kadiri kubwa zaidi yetu; wao wangeweza kuchunguza na kuuliza mashahidi kutoka pande zote—kulinganisha usimulizi wao kadha wa kadha—kuulizia jinsi taarifa zao zilivyokabiliwa na wakinzani wao—kuchunguza hati za wasiodai dini zozote za wakati huo—kuchuja kabisa kabisa na kikamili uthibitisho. . . . Kwa ujumla yote hayo—na lazima ikumbukwe kwamba uthibitisho hurundamana—hufanyiza jumla ya uthibitisho ambao ni haba kutokezwa kwa habari ya matukio yoyote ya nyakati za kale sana; na huimarisha pasipo shaka lolote ukweli wa Hadithi za Ukristo. Hata katika njia moja . . . hadithi hiyo haina namna ya hekaya. Ni hadithi moja, inayosimuliwa bila ya utofautiano, hali hekaya hubadilika-badilika na zina maumbo mengi; bila kuachana imechanganyika na historia ya serikali ya nyakati hizo, ambayo kila mahali huiwakilisha kwa usahihi usio wa kawaida, hali hekaya hupotosha au kutia chumvi historia ya serikali; imejawa na habari za kirefu za nathari, ambazo hekaya hufanya ujanja kuepuka; hujawa na maagizo yenye kutumika ya aina iliyo rahisi na sahili zaidi, hali hekaya hufundisha udhanifu. . . . Bidii sahili, uaminifu, usahihi mkubwa, upendo safi kwa ajili ya ukweli, ndizo sifa zenye kuambatana na waandikaji wa Agano Jipya, ambao kwa wazi hushughulika na mambo ya hakika, wala si ndoto . . . Wao huandika ‘ili kwamba tupate kujua uhakika wa mambo hayo’ ambayo ‘yaliaminiwa bila shaka’ katika siku yao.”c—Linganisha Luka 1:1, 4

25. Ni nini ambacho kwa kutokeza huonyesha uasilia wa Biblia?

²⁵ Sehemu yenye kusisimua inayoshughulikiwa na Biblia ni ile ya unabii wa kimungu. Uasilia wa Biblia haujaonyeshwa kwa njia yenye kutazamisha zaidi kama vile katika utimizo wa unabii mwingi mbalimbali, wote ukiwa unaonyesha njozi ya kutokeza ya kimbele ya Yehova katika kutabiri wakati ujao. Hilo Neno la kiunabii kwa hakika ni “taa ing’aayo mahali penye giza,” na kulipa uangalifu kutatia nguvu imani ya wale wanaotamani kuokoka mpaka unabii wote wa Ufalme uwe umetimizwa katika ulimwengu mpya wa milele wenye Uadilifu wa Mungu. Majedwali matatu yafuatayo yaongezea uthibitisho wa uasilia wa Biblia katika kuonyesha mengi ya matimizo hayo ya kiunabii, na pia upatano wa Maandiko yote ya Kiebrania na Kigiriki. Kwa kadiri wakati upitavyo, Biblia hung’aa zaidi na zaidi kuwa ‘imepuliziwa na Mungu na yenye mafaa’ kweli kweli.—2 Pet. 1:19; 2 Tim. 3:16.

[Maelezo ya Chini]

(10) UNABII MBALIMBALI UNAOTOKEZA KUHUSU YESU NA UTIMIZO WAO

Unabii Tukio Utimizo

Mik. 5:2 Kazaliwa Bethlehemu Luka 2:4-11; Yn. 7:42

Hos. 11:1 Kaitwa kutoka Misri Mt. 2:15

Isa. 61:1, 2 Kapewa utume Luka 4:18-21

Zab. 78:2 Kanena kwa vielezi Mt. 13:11-13, 31-35

Isa. 53:4 Kachukua magonjwa yetu Mt. 8:16, 17

Maswali juu ya chati “Unabii Mbalimbali Unaotokeza Kuhusu Yesu na Utimizo Wao”:

(a) Ni unabii gani mbalimbali kuhusu kuzaliwa kwake humpa Yesu taraja la Umesiya?

(b) Ni unabii gani mbalimbali uliotimizwa mwanzoni mwa huduma ya Yesu?

(c) Yesu alitimizaje unabii kwa njia ambayo alitekeleza huduma yake?

(d) Ni unabii gani mbalimbali uliotimizwa wakati wa siku chache za mwisho kabla ya kujaribiwa kwa Yesu?

(e) Unabii ulitimizwaje wakati wa jaribio lake?

(f) Ni unabii gani mbalimbali uliotia alama kutundikwa kwake kwenyewe, kifo chake, na ufufuo wake?

[Chati katika ukurasa wa 344-346]

(11) VIELELEZO VYA UNABII MBALIMBALI MWINGINE WA BIBLIA ULIOTIMIZWA

Unabii Tukio Utimizo

Yos. 6:26 Adhabu ya kujenga upya Yeriko 1 Fal. 16:34

[Maelezo ya Chini]

(a) Ni matukio gani yaliyotabiriwa ambayo yalikuja kutokea baada ya taifa la Israeli kuingia bara la Kanaani?

(b) Ni unabii gani mbalimbali wa hukumu juu ya Israeli na Yuda uliokuja kutimia, na wakati gani?

(c) Ni nini kilichotabiriwa juu ya mrejesho? Je! hilo lilitimizwa?

(d) Ni mataifa gani yaliyoorodheshwa ambayo juu yao ujumbe mbalimbali wa moja kwa moja wa hukumu uliwapata, na hukumu hizo za kiunabii zilitimizwaje?

(e) Ni yapi baadhi ya matukio ya kihistoria yenye kutokeza yaliyotabiriwa na Danieli? na Yesu?

(12) BAADHI YA MANUKUU NA MATUMIZI YA MAANDIKO YA KIEBRANIA YANAYOFANYWA NA WAANDIKAJI WA MAANDIKO YA KIGIRIKI

(ANGALIA: Orodha hii haitii ndani marejezo yaliyoorodheshwa katika “Unabii Mbalimbali Unaotokeza Kuhusu Yesu,” kwenye kurasa zinazotangulia.)

Nukuu Taarifa Matumizi

Mwa. 1:3 Mungu aamuru nuru ing’ae 2 Kor. 4:6

Mwa. 2:2 Mungu apumzika kutoka kazi ya uumbaji wa kidunia Ebr. 4:4

Mwa. 2:7 Adamu afanywa kuwa nafsi iliyo hai 1 Kor. 15:45

Mwa. 15:5 Mbegu ya Abrahamu ingeongezeka Rum. 4:18

Mwa. 18:10, 14 Sara aahidiwa mwana Rum. 9:9

Mwa. 18:12 Sara aita Abrahamu “bwana” 1 Pet. 3:6

Mwa. 22:16, 17 Mungu aapa kupitia yeye mwenyewe kumbariki Abrahamu Ebr. 6:13, 14

Kut. 9:16 Sababu ya Mungu ya kuruhusu Farao aendelee Rum. 9:17

Kut. 13:2, 12 Mzaliwa wa kwanza awekwa wakfu kwa Yehova Luka 2:23

Kut. 16:18 Mungu asawazisha mambo katika ukusanyaji wa mana 2 Kor. 8:15

Kut. 19:5, 6 Israeli katika taraja la kuwa ufalme wa makuhani 1 Pet. 2:9

Kut. 19:12, 13 Ukuu wenye kutisha wa Yehova kwenye Mlima Sinai Ebr. 12:18-20

Kut. 21:17 Adhabu ya kuvunja amri ya tano Mt. 15:4; Mk. 7:10

Kut. 21:24 Jicho kwa jicho na jino kwa jino Mt. 5:38

Kut. 22:28 “Usimlaani mkuu wa watu wako” Mdo. 23:5

Kut. 33:19 Mungu yuna rehema juu ya yeyote apendezwaye naye Rum. 9:15

Law. 11:44 “Iweni watakatifu, kwa kuwa mimi ni Mtakatifu” 1 Pet. 1:16

Law. 12:8 Utoaji wa maskini baada ya kuzaliwa kwa mwana Luka 2:24

Law. 18:5 Yeye atunzaye Sheria ataishi kwa kulingana nayo Gal. 3:12

Law. 26:12 Yehova alikuwa Mungu wa Israeli 2 Kor. 6:16

Hes. 16:5 Yehova ajua wale walio mali yake 2 Tim. 2:19

Kum. 6:16 “Msimjaribu BWANA [Yehova, NW], Mungu wenu” Mt. 4:7; Luka 4:12

Kum. 8:3 Mtu hataishi kwa mkate peke yake Mt. 4:4; Luka 4:4

Kum. 18:15-19 Mungu atainua nabii kama Musa Mdo. 3:22, 23

Kum. 24:1 Mpango wa Sheria ya Musa kwa ajili ya talaka Mt. 5:31

Kum. 29:4 Si Wayahudi wengi waliosikiliza habari njema Rum. 11:8

Kum. 31:6, 8 Kwa vyovyote Mungu hataacha watu wake Ebr. 13:5

Kum. 32:35, 36 Kisasi ni cha Yehova Ebr. 10:30

Kum. 32:43 “Furahini, enyi mataifa” Rum. 15:10

2 Nya. 20:7 Abrahamu kaitwa “rafiki” (mpenda) ya Mungu Yak. 2:23

Ayu. 41:11 “Ni nani aliyetangulia [kumpa Mungu]?” Rum. 11:35

Zab. 5:9 “Koo lao ni kaburi wazi” Rum. 3:13

Zab. 8:2 Mungu atokeza sifa “vinywani mwa watoto wachanga” Mt. 21:16

Zab. 10:7 “Vinywa vyao vimejaa laana” Rum. 3:14

Zab. 14:1-3 “Hakuna atendaye mema” Rum. 3:10-12

Zab. 18:49 Watu wa mataifa kutukuza Mungu Rum. 15:9

Zab. 22:22 “Nitalihubiri jina lako kwa ndugu zangu” Ebr. 2:12

Zab. 24:1 Dunia ni mali ya Yehova 1 Kor. 10:26

Zab. 34:12-16 “Macho ya BWANA [Yehova, NW] huwaelekea wenye haki” 1 Pet. 3:10-12

Zab. 36:1 “Kumcha Mungu hakupo machoni pao” Rum. 3:18

Zab. 44:22 “Tumehesabiwa kuwa kama kondoo wa kuchinjwa” Rum. 8:36

Zab. 45:6, 7, NW “Mungu ni kiti cha enzi [cha Kristo] milele” Ebr. 1:8, 9

Zab. 68:18 Kristo alipopaa juu, alitoa zawadi katika wanadamu Efe. 4:8

Zab. 69:22, 23 Meza ya amani ya Waisraeli yawa mtego Rum. 11:9, 10

Zab. 78:24 Mkate kutoka mbinguni Yn. 6:31-33

Zab. 82:6 “Ndinyi miungu” Yn. 10:34

Zab. 104:4 “Afanyaye malaika zake kuwa pepo [roho, NW]” Ebr. 1:7

Zab. 112:9 “Ametapanya, . . . Haki yake yakaa milele” 2 Kor. 9:9

Zab. 116:10 “Naliamini, na kwa sababu hiyo nalinena” 2 Kor. 4:13

Zab. 117:1 “Enyi mataifa yote, msifuni BWANA [Yehova, NW]” Rum. 15:11

Zab. 118:6 “Bwana [Yehova, NW] ndiye anisaidiaye, sitaogopa” Ebr. 13:6

Zab. 140:3 “Sumu ya fira i chini ya midomo yao” Rum. 3:13

Mit. 26:11 “Mbwa ameyarudia matapiko yake mwenyewe” 2 Pet. 2:22

Isa. 1:9 Isipokuwa baki, Israeli wangalikuwa kama Sodoma Rum. 9:29

Isa. 10:22, 23 Ni baki tu la Israeli lingeokolewa Rum. 9:27, 28

Isa. 22:13 “Na tule, na tunywe, maana kesho tutakufa” 1 Kor. 15:32

Isa. 25:8 “Mauti imemezwa kwa kushinda [milele, NW]” 1 Kor. 15:54

Isa. 29:13 Unafiki wa waandishi na Mafarisayo waelezwa Mt. 15:7-9; Mk. 7:6-8

Isa. 29:14 Mungu hufanya hekima ya wenye hekima ikwishe 1 Kor. 1:19

Isa. 40:6-8 Neno lililonenwa na Yehova huvumilia milele 1 Pet. 1:24, 25

Isa. 40:13, NW ‘Ni nani aliyekuwa mshauri wa Yehova?’ Rum. 11:34

Isa. 45:23 Kila goti litainamia Yehova Rum. 14:11

Isa. 52:7 Nyayo za wachukuaji wa habari njema zapendeza Rum. 10:15

Isa. 52:11 “Tokeni kati yao, mkatengwe nao” 2 Kor. 6:17

Isa. 52:15 Habari njema zatangaziwa wasio Wayahudi Rum. 15:21

Isa. 54:1 “Furahi, wewe uliye tasa, usiyezaa” Gal. 4:27

Isa. 59:7, 8 Uovu wa binadamu kaelezwa Rum. 3:15-17

Isa. 65:1, 2 Yehova alidhihirishwa kwa mataifa yasiyo Wayahudi Rum. 10:20, 21

Yer. 5:21 Kuwa na macho, lakini kutoona Mk. 8:18

Hos. 6:6 “Nataka rehema, wala si sadaka” Mt. 9:13; 12:7

Hos. 13:14 “Ku wapi, Ewe mauti, kushinda kwako?” 1 Kor. 15:54, 55

Amo. 9:11, 12 Mungu kuja kujenga upya banda la Daudi Mdo. 15:16-18

Hab. 1:5 “Tazameni, enyi mnaodharau, kastaajabuni” Mdo. 13:40, 41

Hag. 2:6 Mbingu na dunia kuja kutikiswa Ebr. 12:26, 27

Mal. 1:2, 3 Yakobo kapendwa, Esau kachukiwa Rum. 9:13

Maswali juu ya chati “Baadhi ya Manukuu na Matumizi ya Maandiko ya Kiebrania Yanayofanywa na Waandikaji wa Maandiko ya Kigiriki”:

(a) Marejezo kwenye Mwanzo katika Maandiko ya Kigiriki huungaje mkono simulizi lacho la uumbaji?

(b) Ni matumizi gani yanayofanywa ya marejezeo katika Mwanzo kwa Abrahamu na kwa mbegu ya Abrahamu?

(c) Ni manukuu gani yanayofanywa kutoka kitabu cha Kutoka juu ya zile Amri Kumi na sehemu nyinginezo za Sheria?

(d) Tunapata wapi yale majulisho rasmi ya awali ya zile amri kubwa mbili, ile ya kupenda Yehova kwa moyo wote na nafsi na ile ya kupenda jirani kama mtu ajipendavyo mwenyewe?

(e) Taja baadhi ya kanuni za msingi zilizoelezwa katika Pentateuki ambazo zimenukuliwa katika Maandiko ya Kigiriki. Zinatumikaje?

(f) Ni vifungu vipi katika Zaburi, vilivyonukuliwa katika Maandiko ya Kigiriki, hutukuza Yehova ⁽¹⁾ akiwa Muumba na Mwenyeji wa dunia? ⁽²⁾ akiwa Yeye aonyeshaye upendezi katika waadilifu na kuwatunza?

(g) Maandiko ya Kigiriki ya Kikristo hutumiaje vifungu kutoka Isaya na manabii wale wengine kwa ⁽¹⁾ kuhubiri habari njema? ⁽²⁾ wengine kukataa habari njema? ⁽³⁾ watu wa mataifa, kuongezea baki la Israeli, kuwa waamini? ⁽⁴⁾ mafaa za kuzoea imani katika habari njema?