ELIMU YA VITU VYA KALE (Akiolojia)

(Ona pia Biblia [Hati za Kale]; Biblia, Usahihi wa; Maandishi ya Kikabari; Mabamba ya Udongo; Uandishi; Vigae [Vipande vya Vyombo vya Udongo])

(Kuna vichwa vidogo: Kukadiria Muda Ambao Vitu Vimekuwapo; Manukuu; Orodha Kulingana na Maeneo; Orodha ya Watu; Vitu Mbalimbali vya Kale)

Baali:

jiwe la Baali: w09 11/1 15; w03 7/15 27

maandishi ya Ras Shamra (Ugariti): w03 7/15 25-27

Biblia: g 11/07 15-18

maelezo ya Nelson Glueck: g 1/11 11

maelezo ya Profesa William F. Albright: la 13

si lazima mambo yote yathibitishwe na wataalamu wa vitu vya kale: g02 10/8 18-19

wataalamu wa vitu vya kale wameithibitisha kuwa sahihi: w05 3/15 29; ba 14-15

dhabihu ya mtoto:

Wafoinike: g01 11/8 15-16

Wakanaani: w97 4/1 17-18

dhahabu: w96 10/15 8-9

jiwe lililotengenezwa na wanadamu: g98 12/8 28

Kimbunga Mitch (1998) chafukua vitu vya kale: g99 6/22 29

Maharamia wa Skandinavia: g05 12/8 22

makaburi: g05 12/8 20-24

dolmen (Ulaya): g98 5/8 25-27

mipaka:

maandishi ya kuchongwa si kamili: w11 11/1 23-24

maoni ya wataalamu wa vitu vya kale: w00 3/1 28

picha za setilaiti zasaidia kupata maeneo yenye kuvutia: g 6/12 28

vigae (vipande vya vyombo vya udongo): w07 11/15 12-14

vitu vya kale vyapatikana kwa sababu barafu kubwa zinapungua: g04 7/8 28

vitu vya kale vyenye thamani kubwa vinaibwa:

Mesopotamia: g98 4/22 29

Kukadiria Muda Ambao Vitu Vimekuwapo

elimu ya vitu vya kale:

hati zilizotengenezwa kwa fedha kabla ya uhamisho wa Wayahudi: w06 1/15 32

kuchunguza mwandiko ili kujua wakati hati za kale zilipoandikwa: w09 10/1 20; g 2/08 19-22; ba 8

kipimo cha asidi amino: rs 396

kipimo cha harakati-redio hakitegemeki: rs 396

kipimo cha thermoluminescence: rs 396

maelezo ya Leakey (Richard) kuhusu marekebisho ya kipindi alichokuwa ametaja: rs 395

Manukuu

nimegundua kwamba Biblia haijawahi kukosea: g 1/11 11

Orodha Kulingana na Maeneo

Amazoni:

vijiji na miji: g 9/09 30

Antiokia (Pisidia):

picha ya magofu: w07 8/15 9

Aradi: w08 7/1 23-25; w08 8/15 29; w07 11/15 13

Ashuru:

jumba la mfalme (maelezo ya mtaalamu wa vitu vya kale): w01 2/15 20

maandishi ya Sargoni wa Pili (Khorsabad): g 11/07 16

maandishi ya Senakeribu (Ninawi): g 12/10 27; g 11/07 17

magofu ya Ninawi: w07 11/15 8; jd 49; ba 14

makao ya Senakeribu (Ninawi): ba 14

maktaba ya Ashurbanipali (Ninawi): g05 5/22 18-19

msalaba: w08 3/1 22

picha zilizochongwa ambazo zinaonyesha kutekwa kwa Lakishi (Ninawi): g 11/07 17; ba 14-15

ukatili wa Waashuru wakati wa vita: g 12/10 26-27; jd 118; ip-1 144, 208-210

Babiloni:

bamba la Nebo-sarsekimu (eneo la Baghdad): g 5/09 11

bamba linaloonyesha Marduki na Nebo: dp 70

hifadhi za hati za biashara za Wayahudi (Nippur): w08 12/15 22

Lango la Ishtari (Babiloni): w11 11/1 12; g 11/07 16

Maandishi kwenye (Mwanzi) wa Koreshi: g 6/12 13-14; g 2/11 16-17; w08 12/15 22; g 11/07 18

maandishi kwenye bamba la udongo yanayotaja mwaka wa saba wa utawala wa Cambyses wa Pili: w11 10/1 28

maandishi yanayoonyesha mfuatano wa matukio katika Milki ya Babiloni: w11 11/1 23

maandishi ya wataalamu wa nyota (B.M. 32238): w11 11/1 24

mabamba ya udongo kuhusu utawala wa Ashur-etel-ilani: w11 10/1 31

mabamba ya udongo yaliyoandikwa wakati wa utawala wa Sin-sharra-ishkun: w11 10/1 31

magofu: re 266

Nebukadneza wa Pili (wa Biblia): g 6/12 13; dp 70

Njia ya Maandamano (Babiloni): w11 11/1 12; ip-2 124

sanamu ya joka aliye mfano wa Marduki: ip-2 124

sanamu za maini zilizotengenezwa kwa udongo: g 1/11 11

silinda ya udongo yenye jina la Belshaza: g 1/11 11

Yehoyakini gerezani (Babiloni): w12 6/1 5; g 11/07 16

Bahari ya Galilaya:

mashua ya kale: g 8/06 13-15; w05 8/15 8; g96 12/22 29

China:

matangazo ya biashara ya kale sana: g02 6/22 28-29

ramani ya zamani inayoonyesha umbali: g99 3/8 29

sanamu za askari-jeshi zilizotengenezwa kwa udongo (Xi’an): g05 12/8 21; g01 5/8 29

tambi: g 10/06 30

uhusiano kati ya China na Mesopotamia: g97 11/8 28-29

Dani (mji):

jiwe lenye maneno “Nyumba ya Daudi”: g 5/12 17; g 11/07 5; la 12-13; ba 14; w96 10/15 30-31

Edomu: g 11/07 5

Efeso: re 23; w04 12/15 26, 28-29

hekalu la Artemi: w04 12/15 27-28

sanamu za Artemi: g 3/11 19; w09 2/1 19

uwanja wa maonyesho: w07 8/15 10

Ekuado:

elimu ya kale ya nyota: g05 12/22 22-25

Filadelfia (Asia Ndogo): re 23

Gathi:

hekalu la Wafilisti: g 5/11 29

Gezeri:

kalenda: w07 6/15 8, 11; w07 8/15 19

mahali ambapo lango la jiji lilikuwa: w07 6/15 8

Gibeoni: g 5/12 18

Hasori:

liliteketezwa: g 5/12 18

mahekalu: g 5/12 18

Hispania:

Acinipo (Ronda la Vieja): g04 3/8 14-16

Ikoniamu: bt 96

India:

utamaduni wa Indus: g02 7/8 13-14; g00 7/8 14-15

utamaduni wa Waarya: g00 7/8 14-15

vitu vya kale vya Waroma: w09 1/1 22

Ireland:

Brú na Bóinne (Newgrange): g01 5/22 22-24

Israeli: g05 5/22 28

alfabeti: g 11/07 16-17

andiko la Injili kwenye kaburi: g04 9/8 29

cheti cha talaka: w08 9/1 25

gudulia lililo na mafuta (kwenye eneo la Bahari ya Chumvi): w12 12/1 26

hali ya ukiwa ya Yuda: g 6/12 14; w06 11/15 32

jina la Mungu: w08 7/1 24-25; w07 11/15 13

jiwe lenye maneno “Nyumba ya Daudi” (Tel Dan): g 5/12 17; g 11/07 5; la 12-13; ba 14; w96 10/15 30-31

kalenda: w07 6/15 8, 11

kigae cha udongo kinachotaja dhahabu ya Ofiri (eneo la Tel Aviv): w10 6/1 15

maandishi yaliyoandikwa miaka 1,000 kabla ya Vitabu vya Kukunjwa vya Bahari ya Chumvi: g 7/09 30

maandishi yanayotaja hekalu la Sulemani: g98 5/8 29

majengo ya serikali ya Milki ya Roma (Kaisaria): g98 3/8 29

masanduku ya vipodozi: w12 12/1 25

mashua (Bahari ya Galilaya): g 8/06 13-15; w05 8/15 8; g96 12/22 29

mizinga ya nyuki: w11 3/1 15; w11 4/15 28; w09 7/1 22; g 5/08 30

nanga katika Bahari ya Chumvi: g 1/08 27

sanduku la mifupa ya Yakobo: w03 6/15 3-4

Tel Aradi: w08 7/1 23-25; w08 8/15 29; w07 11/15 13

utawala wa Sulemani: g03 6/8 9; w98 10/15 9-10

Vitabu vya Kukunjwa vya Bahari ya Chumvi: g 2/08 20; w01 2/15 3-7; ba 8

Italia:

mifupa ya mtu wa Asia Mashariki (Vagnari): w11 1/1 29

picha kwenye miamba zilizochongwa na watu wa Camonica: g02 4/22 26-27

Sirakusa (Sisili): w07 10/15 30

Kaisaria:

maandishi yanayomtaja Pontio Pilato: g 4/11 11; w09 5/1 5; g 11/07 5; w05 9/15 11

majengo ya serikali ya Milki ya Roma: g98 3/8 29

Kanaani: (Nchi):

walishindwa na Waisraeli: g 5/12 17-18

Karthage: g01 11/8 14-17

desturi ya kuwatoa watoto kama dhabihu: g01 11/8 15-16

Lakishi: g 6/12 13

Barua za Lakishi: g 6/12 12; w07 11/15 14

picha zilizochongwa na Waashuru ambazo zinaonyesha kutekwa kwa Lakishi: g 11/07 17; ba 14-15

Laodikia:

magofu: re 23

Listra:

vitu vya kale vilivyoandikwa jina la Herme na Zeu: bt 97

Marekani:

Cahokia (Illinois): g03 3/8 14-18

Megido:

mfano mdogo wa jiji la Megido: gl 22

Mexico:

Oaxaca: g02 6/22 24-25

Teotihuacán: g05 12/8 21-23; g00 10/8 16

Milki ya Roma:

mifupa ya mtu wa Asia Mashariki: w11 1/1 29

sanamu za kuchongwa zilipakwa rangi: g05 3/22 28-29

Misri: g00 5/8 29

Abrahamu: g 11/10 17

Aleksandria: g05 6/8 28; g01 12/8 29; g97 5/22 28

barua kutoka kwa mtoto mtundu: w97 6/15 22

crux ansata (msalaba): w11 3/1 19; rs 213

gavana Mroma aamuru watu wahesabiwe (104 W.K.): w09 12/1 16

hekalu huko Karnaki: g 11/10 16-17; w08 7/1 24

imani ya kwamba wanadamu wanaendelea kuishi baada ya kufa: g05 12/8 22-24; ie 6

Jiwe la Merneptah (Karnaki) huko [Thebes]: g 5/12 18; g 11/10 18; w06 7/15 24

kaburi la Nefertari: g96 7/22 29

kaburi la Tutankhameni: g05 9/22 27; w01 4/15 3

kutengeneza divai (Karnaki) huko [Thebes]: w12 8/1 26

mabamba ya Amarna: w08 12/15 21-22

Mafunjo ya Ebers: w98 4/1 16; ba 20

maghala ya nafaka: g 3/09 29

matofali: w12 1/1 22

Mzingile: g99 12/22 20-21

piramidi: g97 7/8 29

Shishaki avamia Yuda (Karnaki): g 11/10 16-17; w08 7/1 24

Moabu:

Jiwe la Moabu: ba 14; w96 10/15 31

Norway:

mbao za kale za kutelezea juu ya theluji (skii): g01 10/8 25-26

michoro ya miti ya kijani-kibichi iliyochongwa kwenye miamba: g 12/11 12-13

Nuzi: g 11/07 18

mabamba yenye maandishi kuhusu haki za urithi: g 11/07 18

Pergamamu: re 23

madhabahu ya “mungu asiyejulikana”: w12 3/1 18

madhabahu ya Zeu: w07 8/15 10; re 41, 43; gl 33

Peru:

magofu ya Chankillo yanadhaniwa kuwa kituo cha kuchunguzia jua: g 2/08 29

makaburi ya wenyeji: g04 4/22 13-14

tarumbeta za makombe: g04 4/22 29

Qumran:

Vitabu vya Kukunjwa vya Bahari ya Chumvi: g 2/08 20; w01 2/15 3-7

Roma:

Tao la Tito: g 4/11 13

Saiprasi (Kipro): w04 7/1 20-22

bidhaa za biashara ya kimataifa: w07 10/15 17

kipande cha bamba la marumaru chenye jina la Paulo: g00 11/8 28

meli: w07 10/15 18-19

Samaria:

vigae (vipande vya vyombo vya udongo): w07 11/15 12-13

Sardi: w08 4/1 21; re 23

Siria:

Ebla: w06 12/15 12-14; g03 2/8 26-27

Mari: w05 5/15 10-13; g03 2/8 26-27

Ras Shamra (Ugariti): w03 7/15 24-28; g03 2/8 27

Smirna: re 23

Sodoma na Gomora: w96 9/15 12; g96 8/8 28

Sudan:

mahekalu ya kale ya Misri yenye jina la Yehova: w10 5/1 21-22

Sweden:

michoro ya miti ya kijani-kibichi iliyochongwa kwenye miamba: g 12/11 12-13

Thesalonike:

“watawala wa jiji” (Ac 17:6, 8): w12 6/1 20

Thiatira: re 23

Tiro:

sarafu yenye picha ya mungu Melkart: ip-1 256

Troa:

picha ya magofu: w07 8/15 9

Uajemi:

chombo kilichomtaja Evil-merodaki (Amili-Meroduki) (Susa [Shushani]): w12 6/1 5

kaburi la Koreshi: g 2/11 17; gl 25

Maandishi kwenye Mwanzi wa Koreshi (Sippar): g 6/12 13-14; w08 12/15 22; g 11/07 18; w06 1/15 17

magofu ya Persepoli: gl 25

Ugiriki:

Kifaa cha Antikythera (cha kukadiria miendo ya jua, mwezi, na sayari): g 3/09 24-26; g 9/07 21

kiti cha hukumu (Korintho): w12 5/1 23; bt 152-153

sanamu za kuchongwa zilipakwa rangi: g05 3/22 28-29

sarafu yenye picha ya Antioko wa Nne (Epifane): w96 1/15 28

ugonjwa uliosababisha vifo vya watu wengi watambuliwa (Athene): g 12/06 29

uwanja wa michezo wa Epidaurus (karibu na Korintho): g00 6/8 11-13

Uingereza:

bustani ya kale ya wanyama imegunduliwa chini ya Mnara wa London: g00 12/8 29

Uru:

makaburi: g05 12/8 20

nyumba: w11 1/1 19

Vinland: g01 9/22 19-21; g99 7/8 12-13

Yeriko:

majiji mawili katika siku za Yesu: w08 5/1 31

Yerusalemu: g 11/07 30; w00 2/1 10; w97 6/15 9-13

alama ya muhuri wenye jina Gedalia, mwana wa Pashuri: jr 55; g 6/09 29

alama ya muhuri wenye jina Gedalyahu Ben Immer: g 11/07 30

alama ya muhuri wenye jina Gemaria: w11 5/1 15

alama ya muhuri wenye jina Yukali: jr 55; g 11/07 16; w06 9/15 14-15

dimbwi la Siloamu: w07 7/15 6-7

eneo la hekalu: w97 6/15 12

hati zilizotengenezwa kwa fedha zenye jina la Mungu: w06 1/15 32; w97 6/15 11

huenda kaburi la Kayafa limepatikana Yerusalemu: w06 1/15 10; w97 6/15 13

Jiji la Daudi (Sayuni): w97 6/15 9

maandishi “Mahali pa Kupiga Tarumbeta”: g 3/11 16

mabamba ya Amarna yanathibitisha kwamba wafalme Wakanaani walilitawala Yerusalemu: w08 12/15 21-22

madimbwi ya kuogea kidesturi: w06 10/15 12-13

makaburi: w97 6/15 11

mfereji wa chini kwa chini (Warren’s Shaft): w97 6/15 9-10

Mfereji wa Siloamu (mfereji wa Hezekia): w09 5/1 27; w97 6/15 9-10; w96 8/15 5-6; g96 6/8 29

Nyumba Iliyoteketea: g 11/07 15-16; w97 6/15 13

sarafu ambazo ni makumbusho ya maasi ya Wayahudi (66 W.K.): w11 11/1 12

sarafu yenye picha ya mungu Melkart wa Tiro: w11 11/1 12

uharibifu (607 K.W.K.): w11 11/1 22-28; w97 6/15 11-12

ukubwa wa Yerusalemu la kale: w97 6/15 11

Ukuta Mpana: w97 6/15 11

Yezreeli (jiji): w00 3/1 26-28

Orodha ya Watu

Ahazi: w11 5/1 15

Aleksanda Mkuu: w07 4/15 13; la 13; dp 158

Antioko wa Nne (Epifane): w96 1/15 28

Ashurbanipali:

maktaba (Ninawi): g05 5/22 18-19

Baruku (mwandishi wa nabii Yeremia): w11 5/1 15; w06 8/15 16

Belshaza: g 1/11 11; dp 15-16; w98 9/15 8-9

Cambyses wa Pili: w11 10/1 28

Dario wa I (Dario Haistaspo, Dario Mkuu):

jiwe: w12 1/1 22

Daudi: g 5/12 17; g 11/07 5; la 12-13; ba 14; w96 10/15 30-31

Evil-merodaki (Awil-Merduk, Amili-Marduk): w12 6/1 5

Gedalia (Yer 38:1): jr 55; g 6/09 29

Hezekia: w11 5/1 15

Kayafa: w06 1/15 10; w97 6/15 13

Kora:

wana wa Kora: w07 11/15 13

Koreshi Mkuu (Koreshi wa Pili):

kaburi la Koreshi: g 2/11 17; gl 25

Maandishi kwenye Mwanzi wa Koreshi: g 6/12 13-14; g 2/11 16-17; w08 12/15 22; g 11/07 18; w06 1/15 17

Mernepta: g 5/12 18; g 11/10 18; w06 7/15 24

Nabonido:

Simulizi la Aya ya Nabonido: w98 9/15 9

Nebo-sarsekimu (Yer 39:3): g 5/09 11

Nebukadneza wa Pili:

maandishi kuhusu kichaa (wazimu) na mti alioona katika ndoto: dp 94

maandishi kuhusu ujenzi: dp 20, 89

picha: g 6/12 13; dp 70

Paulo: g00 11/8 28

Pontio Pilato: g 4/11 11; w09 5/1 5; g 11/07 5; w05 9/15 11

Ramses wa Pili:

kaburi alilomjengea Nefertari: g96 7/22 29

Sargoni wa Pili: w09 5/1 4; g 11/07 16

maandishi ya Sargoni: g 11/07 16

Senakeribu:

avamia Yuda: g 12/10 27; g 11/07 17

jumba la mfalme: ba 14

maandishi ya Senakeribu: g 12/10 27; g 11/07 17

picha zilizochongwa ambazo zinaonyesha kutekwa kwa Lakishi: g 11/07 17; ba 14-15

Seraya (mwana wa Neria): w11 5/1 15

Shasta wa kwanza:

jiwe: w12 1/1 22

Shishaki (Sheshonki wa Kwanza):

avamia Yuda: g 11/10 16-17; w08 7/1 24

Tito (jenerali na maliki wa Roma): g 4/11 12-13

Tao la Tito: g 4/11 13

Yehoyakini: w12 6/1 5; g 11/07 16

Yehu: w11 11/15 4

Jiwe Jeusi la Shalmanesa wa Tatu: w11 11/15 4

Yerahmeeli: w11 5/1 15

Yukali (Yer 38:1-4): w11 5/1 15; jr 55; g 11/07 16; w06 9/15 14-15

Vitu Mbalimbali vya Kale

bamba la udongo la VAT 4956: w11 11/1 25-28

Barua za Lakishi: g 6/12 12; w07 11/15 14

cheti cha talaka: w08 9/1 25

Funjo la Ebers: w98 4/1 16; ba 20

hati ya “Wimbo wa Baharini” (Kut 13:19–16:1): w08 11/15 32

hati zilizotengezwa kwa fedha zenye jina la Mungu (maandishi ya Ketef Hinnom): w06 1/15 32; w97 6/15 11

hekalu la Herode:

maandishi “Mahali pa Kupiga Tarumbeta”: g 3/11 16

Jiwe Jeusi la Shalmanesa wa Tatu:

Yehu: w11 11/15 4

jiwe la Merneptah (Karnaki huko [Thebesi]): g 5/12 18; g 11/10 18; w06 7/15 24

Jiwe la Moabu: ba 14; w96 10/15 31

kaburi la Nefertari (Misri): g96 7/22 29

kalenda ya Gezeri: w07 6/15 8, 11; w07 8/15 19

Kifaa cha Antikythera (cha kukadiria miendo ya jua, mwezi, na sayari): g 3/09 24-26; g 9/07 21

kipande cha chombo cha udongo (kigae) chenye maandishi “Nyumba ya Mungu”: w08 7/1 24-25; w07 11/15 13

Maandishi kwenye Mwanzi wa Koreshi: g 2/11 16; g 11/07 18

picha: g 6/12 13; g 2/11 16-17; g 11/07 18; w06 1/15 17

sera kuwahusu mateka: g 6/12 14; w08 12/15 22

maandishi yanayoonyesha mfuatano wa matukio katika Milki ya Babiloni: w11 11/1 23

maandishi ya wataalamu wa nyota (B.M. 32238): w11 11/1 24

mwaka wa saba wa utawala wa Cambyses wa Pili (B.M. 33066): w11 10/1 28

maandishi yanayotaja hekalu la Sulemani: g98 5/8 29

maandishi ya Senakeribu: g 12/10 27; g 11/07 17

mabamba ya Amarna: w08 12/15 21-22

masanduku ya vipodozi: w12 12/1 25

meli:

meli za Wafoinike: g00 4/8 29

San Juan (meli ya kuvua nyangumi iliyopatikana Ghuba ya Biscay): g05 10/8 14-15

meli za Napoléon: g99 3/8 28

mihuri:

alama ya muhuri wenye jina Ahazi, mfalme wa Yuda: w11 5/1 15

alama ya muhuri wenye jina Gedalia: jr 55; g 6/09 29

alama ya muhuri wenye jina Gedalyahu Ben Immer: g 11/07 30

alama ya muhuri wenye jina Gemaria, mwana wa Shafani: w11 5/1 15

alama ya muhuri wenye jina Hezekia, mfalme wa Yuda: w11 5/1 15

alama ya muhuri wenye jina la Shafani na majina ya watu wa familia yake: w02 12/15 19, 21-22

alama ya muhuri wenye jina Seraya: w11 5/1 15

alama ya muhuri wenye jina Yerahmeeli, mwana wa mfalme: w11 5/1 15

alama ya muhuri wenye jina Yukali: w11 5/1 15; jr 55; g 11/07 16; w06 9/15 14-15

alama za mihuri yenye jina Baruku: w11 5/1 15; w06 8/15 16

“Nyumba ya Daudi” jiwe: g 5/12 17; g 11/07 5; la 12-13; ba 14; w96 10/15 30-31

sanamu za Ashtorethi: w08 6/1 10

sanduku la mifupa ya Yakobo: w03 6/15 3-4

sarafu:

picha ya Aleksanda Mkuu: w07 4/15 13; la 13

picha ya Antioko wa Nne (Epifane): w96 1/15 28

picha ya Kaisari Tiberio: w11 7/1 29

picha ya meli ya Wafoinike: w08 11/1 27

picha ya mungu Melkart: w11 11/1 12; ip-1 256

picha ya Tito (maliki): g 4/11 12-13

sarafu ambazo ni makumbusho ya maasi ya Wayahudi dhidi ya Waroma (66 W.K.): w11 11/1 12

Sheria za Hamurabi:

sheria kuhusu wizi: re 13

Simulizi la Aya ya Nabonido: w98 9/15 9

tambi (China): g 10/06 30

Tao la Tito:

picha: g 4/11 13

Vitabu vya Kukunjwa vya Bahari ya Chumvi: g 2/08 20; w01 2/15 3-7; ba 8

vitabu vya kukunjwa vya fedha ambavyo vimeandikwa Baraka za Makuhani (Hes 6:24-26): g 11/07 30