Etenyi 6
Onde Nzambi Mbetawɔka Ɛtɛmwɛlɔ Tshɛ?
1. Lo ndjela Ɔtɛkɛta wa Nzambi, naa weho ehende w’ɛtɛmwɛlɔ watanema?
YESO akate ate: “Nyoto lu suku dia tshitshe, ne dia suku dieli wuki, la mbuka keli wuki utsha l’elanyelu, antu efula watotoka loko. Ne dia suku dieli tshitshe, la mbuka keli tshitshe utsha lu lumu, antu atoi mbatukienaka.” (Mateu 7:13, 14) Lo ndjela Ɔtɛkɛta wa Nzambi, ekɔ paka weho w’ɛtɛmwɛlɔ ehende: ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ la wa kashi; wa dimɛna la wa kɔlɔ; watɔla otsha lo lɔsɛnɔ la watɔla otsha l’elanyelo.
2. Ngande wɛnya Afundelo ɔnɛ aha ɛtɛmwɛlɔ tshɛ mbangɛnyangɛnya Nzambi?
2 Anto amɔtshi fɔnyaka ɔnɛ ɛtɛmwɛlɔ tshɛ ngɛnyangɛnyaka Nzambi. Avɛsa wa lo Bible wayela anɛ mɛnyaka dia dikambo sɔ kema mɛtɛ:
• “Asi Isariyele wakatshi kolo lu ashu wa [Jehowa] ntu. Vo wakatemola WaBala, WaAshetarota, ndu ditemolatemola di’asi Suriya, di’asi Moaba, di’asi Amona, ndu di’asi Filistiya. Vo wakaseke [Jehowa], kumbotemola ntu. Kele ka [Jehowa] akafulanela le asi Isariyele.” (Embadi 10:6, 7) Naka tekɔ lo tɛmɔla dikishi kana woho okina wa jambizambi lo dihole dia Nzambi ka mɛtɛ, kete hatotetawɔma le Jehowa.
• “Antu ane watonemiaka l’elomo awo, keli etema awo weko etali uma le mi. Vo watontemolaka otemolatemola, watetshaka paka dietshelu dieli uku elembe w’antu.” (Mako 7:6, 7) Naka anto amɔtshi wasɛma dia wekɔ lo tɛmɔla Nzambi mbetshaka tokanyi tawɔ hita lo dihole dia kɛnɛ kata Bible, kete ɔtɛmwɛlɔ awɔ wekɔ anyanya, ndo hawetawɔma le Nzambi.
• “[Nzambi] eko Nyuma. Wane watôtemolaka, dieli la wo dia mbôtemola lu Nyuma la lu mete.” (Joani 4:24) Ɔtɛmwɛlɔ aso pombaka mbɔtɔnɛ l’akambo wa mɛtɛ wele l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi.
Elowa w’Ɔtɛmwɛlɔ wa Kashi
3. Naa yoho mɔtshi ya tshikitanya ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ la wa kashi?
3 Ngande wakokaso mbeya dia kana ɔtɛmwɛlɔ wekɔ lo mbetawɔma le Nzambi kana bu? Yeso akate ate: “Utamba tshe w’ololo atotokaka elua w’ololo. Keli utamba wa kolo atotokaka elua wa kolo . . . Okone nyu nyayâlimbitela uma l’elua awo.” L’ɛtɛkɛta ekina, naka ɔtɛmwɛlɔ ndja oma le Nzambi, kete vɔ wayɔtɔ elowa w’ɔlɔlɔ; koko naka vɔ ndja oma le Satana, kete vɔ wayɔtɔ elowa wa kɔlɔ.—Mateu 7:15-20.
4. Naa dionga diahomba atɛmɔdi wa Jehowa monga ladiɔ?
4 Ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ tshutshuyaka anto wa lɔkɔ dia monga la ngandji lam’asawɔ ndo otsha le anto akina. Ekɔ ngasɔ nɛ dia Jehowa ndamɛ ekɔ Nzambi ka ngandji. Yeso akate ate: “Uma lu dikambu ne, antu tshe wayeya vati: Ambeki ami mbenyu, naka nyu nyayukana ngandji.” Polo lo yɛdikɔ yakɔna yahomba ɛtɛmwɛlɔ kotsha didjango sɔ diendana l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ na?—Joani 13:35; Luka 10:27; 1 Joani 4:8.
5. Ngande wɛnya dibuku dimɔtshi woho wakandamaka okanda wa fumbe l’Afrikɛ?
5 Tɔshi ɛnyɛlɔ ka woho wakawasondjaka fumbe y’oma l’Afrikɛ. Dibuku La Nouvelle encyclopédie britannique mbutaka ɔnɛ: “Lam’asa ɔnɔnyi 650 la 1905, suke l’ase Afrikɛ 18 000 000 wakasondjama lo fumbe oma le waa Mizilima wakatenyanyaka oswe wa shɛnga wa Sahara ndo Océan Indien dia tosondja fumbe. L’atei atei wa ntambe 15, ase Erɔpɛ wakatatɛ munda okanda ɔsɔ oma lo lɛkɛ l’owɛstɛ la l’Afrikɛ ndo l’ɔnɔnyi 1867, lam’asa ase Afrikɛ 7 000 000 la 10 000 000 wakɛmbama oko fumbe otsha l’Andja w’Oyoyo.”
6. Ngande wakayatambiya ɛtɛmwɛlɔ l’okanda wa waa fumbe?
6 Kakɔna kakasale ɛtɛmwɛlɔ l’etena kɛsɔ kaki ofukutanu w’efula l’Afrikɛ, etena kakawandaka apami, wamato ndo ana oma lawakawɔ ndo oma lo nkumbo yawɔ ko mbakeleka mɔlɔla, mbadja tolembetelo la lowolo la dja, mbatshumanya ko mbasondja oko dongalonga na? Yɔnɛ Bethwell Ogot akafunde lo jurunalɛ Daily Nation ya lo Nairobi, lo wodja wa Kenya ate: “Lokristo ndo waa Mizilima mbetshaka di’anto monga kâmɛ, koko ɛtɛmwɛlɔ ehende ɛsɔ mbakayotongaka atshunda wakasondjaka anto lo fumbe oma lo tokanyi ta kɔlɔ taki lam’asa anto wele kema lokoho ɔtɔi la demba. . . . Sho pombaka mbetawɔ dia onongo wamɛ ɔsɔ waki ndo l’ahɛka wa waa Mizilima ndo w’Akristo, l’ahɛka w’ase lɛkɛ l’Edjelo la l’Ehotwelo ka wonya ndo woho wakawadihe washo l’akambo wa kɔlɔ asɔ akela ase Afrikɛ asui waheyama mbuta l’edja k’ɛnɔnyi efula.”
Ɔtɛmwɛlɔ la Ata
7. Kakɔna kakasale ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ l’awui w’ata?
7 Ɔtɛmwɛlɔ wa kashi wakatɔ elowa ekina wa kɔlɔ. Ɛnyɛlɔ, etena kɛnɛ ketsha Bible ɔnɛ “ulangi unyaye,” ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa l’andja w’otondo wakasukɛ ndo wakakeketsha ata l’ohetoheto tshɛ.—Mateu 22:39.
8. (a) Ngande wakakeketsha ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ odiakelo l’ata wakalɔma l’Afrikɛ? (b) Kakɔna kakate pastɛrɛ kɛmɔtshi lo dikambo dia kɛnɛ kakasale ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ lo nshi yakalɔmaka ta lo Nigeria?
8 Anto tshɛ mbeyaka dia l’ɔnɔnyi 1994, wa masɛlɛ la asasɛrdɔsɛ amɔtshi wakayatambiya l’odiakelo w’anto lo wodja wa Rwanda. Ɛtɛmwɛlɔ wakayatambiya nto efula l’ata akina wa l’Afrikɛ. Ɛnyɛlɔ, lo ta diakatshola akila w’anto efula lo wodja wa Nigeria, ɛtɛmwɛlɔ wa lo bɛkɛ diakɔ dihende diakalɔshanaka wakatshutshuya anto dia vɔ ndɔshana. Lam’akatetemalaka ta sɔ, pastɛrɛ kɛmɔtshi akate ate ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ “wakatshike olimu wakawasha Nzambi.” Nde akate nto ate: “Sho wanɛ wayaeta ɔnɛ ekambi waki Nzambi taya ekambi waki Satana.”
9. Kakɔna kata Bible lo dikambo di’ekambi waki Satana?
9 Diakɔ diata Bible mɛtɛ ɔnɛ: “Satana katukadimoka uku ondjelo a yanyi. Okone kema dikambu dia wuki dia ndu ekambi andi nkadimo uku ekambi w’akambu w’ololo.” (2 Koreto 11:14, 15) Oko wayaɛnya anto wa kɔlɔ efula oko anto w’ɔlɔlɔ mbewɔ, mbele Satana kesaka anto oma lo tshimbo y’ekambi ande wɛnama oko anto w’ɔlɔlɔ, koko etsha awɔ kema amɛna ndo wekɔ lo ntɔ elowa wa kɔlɔ.
10. Lo woho akɔna wakanguna ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ Nzambi?
10 L’andja w’otondo, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakasambisha dikambo dia ngandji, dia wɔladi, ndo di’ɔlɔlɔ koko vɔ waki la lohetsho, wakayakimɔ l’awui w’ata ndo wa mindo. Bible mbutaka lo dikambo diawɔ ɔnɛ: “Vo watutaka vati: Shu mbeyaka [Nzambi], keli vo watuwangunaka lu etsha awo.”—Tito 1:16.
Nyotombe oma lo “Babilona ka Wuki”
11. Ngande walembetshiya Bible ɔtɛmwɛlɔ wa kashi?
11 Sho koka mbeya kɛnɛ kakanyiya Jehowa lo dikambo di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi lo mbadia dibuku dia lo Bible dielɛwɔ Enyelo. Lɔkɔ, ɔtɛmwɛlɔ wa kashi nembetshiyamaka oko womoto la didjidji lelɛwɔ “Babilona ka Wuki.” (Enyelo 17:5) Lembetɛ kɛnɛ kakɔndɔla Nzambi lo dikambo diatɔ:
• “Umutu kanga munanyi efula, . . . [lele] khumi ya dikanga ya la kete wakunana la ndi.” (Enyelo 17:1, 2) Lo dihole dia monga la kɔlamelo otsha le Nzambi, ɔtɛmwɛlɔ wa kashi wakayatambiya l’awui wa pɔlitikɛ ndo mbala efula vɔ mbutɛka ewandji wa wodja kɛnɛ kahombawɔ sala.
• “Wakatani dikila di’amvutshi la dia ekilami, la dia [anto] tshe wakadiakema la kete l’atei awo.” (Enyelo 18:24) Ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wakasoya ndo wakayake ekambi wa kɔlamelo waki Nzambi ndo wakonge lo kiɔkɔ ya nyɔi ka miliyɔ y’anto wakadiakema lo ata.
• ‘Nde akayatombola ndo akasɛnɛ la lomombo.’ (Enyelo 18:7) Ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wekɔ la lomombo efula, kɛsɔ mbasala di’ewandji awɔ sɛna l’ɔngɔnyi.
• “Wedja tshe wakakesama l’ekanga aye.” (Enyelo 18:23) Oma lo wetshelo awɔ wa kashi w’ɔnɛ anima havu, ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wakadiholɛ anto mboka otsha lo weho tshɛ wa diɔtɔnganelo dia l’ɛdiɛngɛ ndo w’alɔhɔ ndo vɔ wamboyokonya anto dia mboka wanɛ wakavu wɔma ndo tɛmɔla watshɛwɔ wakavu.
12. Naa ɔhɛmwɛlɔ washa Bible lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi?
12 Dia keketsha anto la wolo tshɛ dia vɔ tomba oma l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi, Bible mbutaka ɔnɛ: “Antu ami, nyutumbi uma l’atei ato, nyutukuyoto lu kolo yato, ndu nyutukulungula asui ato.”—Enyelo 18:4, 5.
13. Kakɔna kayokomɛ ɔtɛmwɛlɔ wa kashi ndo wanɛ wele lɔkɔ?
13 Kem’edja, Babilɔna ka Woke, mbut’ate tshunda dia l’andja w’otondo di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi diayolanyema tshɛ. Bible mbutaka ɔnɛ: “Ne dia akambu aso, asui ato wayuya lushi otoi, nyoi la utanda la ndjala ka kasha. To kayutshumbama ushiki, ne dia Khumadiondjo [Nzambi] lakilumbuya eko la wulu.” (Enyelo 18:8) Di’aha kondja sui diatɔ dimɔtshi, sho pombaka pembola diɔtɔnganelo tshɛ l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi ndo hatohombe ndjakimɔ lo ditshelo, lo waa fɛtɛ, ndo lo dietawɔ diahangɛnyangɛnya Nzambi. Pombaka pembola diɔtɔnganelo sɔ aha la tshimbatshimba, nɛ dia nsɛnɔ yaso yekɔ lo wâle.—2 Koreto 6:14-18.
[Esato wa lo lɛkɛ 20, 21]
Ɔtɛmwɛlɔ wa kashi wakayatambiya l’awui w’ata ndo l’okanda wa fumbe
[Efundelo wɛnya kanga]
Ɔtshɔkwɛlɔ w’asɔlayi: Daily Times ka lo Nigeria; ana wadiɛnɛ l’olimu: © Penny Tweedie/Panos Pictures; masuwa wa fumbe: Schomburg Center for Research in Black Culture/The New York Public Library/Astor, Lenox and Tilden Foundations