Tɔsɛdingole tokanyi ta kashi tendana la nyɔi
LO ƆKƆNDƆ w’anto w’otondo, anto wekɔ l’okananu ndo l’okiyanu lo kɛnɛ kendana la nyɔi kakongɛ la ntondo. Kɛnɛ kamboleka tshɛ ele, tokanyi t’oma l’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi, mbekelo yambokokanɛ le anto, ndo dietawɔ dia wolo diele l’anto, ekɔ akambo wamboleka mbisha anto wɔma wa nyɔi. Kɛnɛ kele lanɛ ele wɔma wa nyɔi koka shishɛ onto dikoka diele lande dia ngɛnangɛna la lɔsɛnɔ ndo eshikikelo k’ɔnɛ onto koka monga la lɔsɛnɔ lele l’oyango.
Ɛtɛmwɛlɔ wa weke wekɔ l’onongo w’efula l’ɔtɛ wa tokanyi ta kashi tambowodianganya lo dikambo dia nyɔi. Lam’asɛdingolaso tokanyi tɔmɔtshi l’atei atɔ oma l’ekimanyielo k’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible, enda kana tokanyi tayɛ lo kɛnɛ kendana la nyɔi kokaka nembetshiyama ɔlɔlɔ.
Kanyi 1: Nyɔi ekɔ mɛtɛ ekomelo kaha onyake ka lɔsɛnɔ.
Dibuku Death—The Final Stage of Growth mbutaka dia “nyɔi . . . ekɔ etenyi kɛmɔtshi ka lo nsɛnɔ yaso.” Awui wa ngasɔ mɛnyaka dietawɔ diele l’anto di’ɔnɛ nyɔi ekɔ mɛtɛ ekomelo k’ɛngɔ tshɛ kele la lɔsɛnɔ ndo tɔ ambokaka laso ngelo. Wâle wele lanɛ ele dietawɔ dia ngasɔ mbeyaka ndjokonya anto dia salaka paka kɛnɛ kalangawɔ ndo monga la lɔkɛwɔ la kɔlɔ efula.
Onde nyɔi ekɔ mɛtɛ ekomelo ka lɔsɛnɔ? Aha anyanginyangi tshɛ mbetawɔ dikambo sɔ. Ɛnyɛlɔ, lam’akawakɔnya Calvin Harley lele nomb’ewo ka l’awui wendana la diangɔ diasɛna lakasale wekelo wendana la woho watshunda anto esombe, nde akate ate anto “wakatongama dia mvɔ.” Yɔnɛ William Clark akate ate: “Nyɔi la lɔsɛnɔ kema la elembetshiyelo ka woho ɔtɔi.” Ndo Seymour Benzer ka lo California Institute of Technology, akate la tshundju tshɛ ate: “hatokoke mbuta ɔnɛ lotshundu ekɔ oko tango, koko oko etombelo w’oma lo dikambo dimɔtshi, etombelo wakokaso nongamɛ di’otshikitanu koka salema.”
Lam’eka wa nomb’ewo woho wakatongama onto, vɔ tshikalaka enyɔ hwe. Vɔ mɛnaka di’anto wakatongama la diangɔ ndo l’akoka woleki ehomba wa lɔsɛnɔ laso l’ɛnɔnyi 70 kana 80. Ɛnyɛlɔ, wa nomb’ewo wakɛnyi dia wɔɔngɔ w’onto wekɔ l’akoka wa mamba wa kimɛ akambo. Onyangiyangi ɔmɔtshi akɛnyi dia wɔɔngɔ aso mbeyaka kimɛ akambo “wele naka vɔ mbafunda l’akatshi kete ayɔsa yɛdikɔ ya miliyɔ akumi ahende y’abuku, mbut’ate ndeka ndo lofulo l’abuku wakoka tanema lo bibliɔtɛkɛ yoleki weke l’andja w’otondo.” Nomb’ewo mɔtshi ya l’akambo wa hemɔ ya l’eshisha wa l’ɔtɛ mbetawɔka dia lo lɔsɛnɔ l’onto l’otondo, nde kambaka paka la ka lokama ɔtɔi (1/100) ka pursa k’akoka wele la wɔɔngɔ ande. Sho kokaka ndjambola ɔnɛ, ‘Lande na keso la wɔ̂ngɔ wele l’akoka wa mamba wa ngasɔ etena kele tekɔ lo kamba paka la yema tshitshɛ y’akoka wele la wɔ̂ngɔ aso lɔsɛnɔ laso l’otondo na?’
Ohotokenda nto kɛnɛ katotshaka anto lam’avushawɔ onto! Le anto efula, nyɔi ka wadi, k’omi, kana k’ɔna koka mbasha kandji koleki tshɛ lɔsɛnɔ lande l’otondo oleki dikambo diakɔna tshɛ. Anto tshikalaka l’okiyanu edja efula l’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’onto ɔmɔtshi lokawɔ ngandji. Kânga anto wata ɔnɛ onto akotɔ dia ndjovɔ mbokaka wolo mbetawɔ kanyi y’ɔnɛ awui awɔ tshɛ wayokomɛ etena kayowovɔ. Jurunalɛ yelɛwɔ British Medical Journal yakate ɔnɛ: “anto tshɛ wekɔ la kanyi paka ya nsɛna edja.”
Naka sho menda woho watotshaka onto la ntondo ka nyɔi, akoka wa mamba wele lande wa mbohɔ ndo mbeka akambo, ndo woho wakombolande nsɛna pondjo pondjo, shi tayɛna dia nde akatongama dia sɛna koko aha dia mvɔ? Lo mɛtɛ, Nzambi kotonga anto dia vɔ ndjovɔ, koko l’elongamelo ka vɔ nsɛna pondjo pondjo. Tende kɛnɛ kakatɛ Nzambi Adama la Eva lo dikambo dia nshi yawɔ yayaye, nde akawatɛ ate: “Nyuyali la diwutshi, nyufulaneli, nyuludia kete, nyuyûleli. Nyuleli nsi ya lu ashi a waki, fudu ya l’ulungu, la dikendakenda tshe dieli la lumu diakendakenda la kete.” (Etatelu 1:28) Ɔsɔ ekɔ dikambo dia mamba, mbut’ate monga la nshi yayaye yaha l’ekomelo!
Kanyi 2: Nzambi ndjakaka anto dia vɔ tongaka suke la nde.
Womoto ɔmɔtshi laki l’ɛnɔnyi 27 laki suke la kitshiya lomu ndo tshika anande asato akatɛ masɛlɛ ɔmɔtshi w’oseka Mupɛ ate: “Tɔtɔke lendo ndo tombutɛke wate ongo mbele lolango la Nzambi lo kɛnɛ kendana la mi. . . . Dimi hangɛnangɛna kânga yema di’onto okina mbutɛmi dikambo sɔ.” Eelo, ɛtɛmwɛlɔ efula wekɔ lo mbetsha lo dikambo dia nyɔi, vate Nzambi mbɔsaka anto dia toyala suke la nde.
Onde Otungi mɛtɛ kokaka monga l’otema wolo wa todjɛ nyɔi, eya dia tɔ toshaka pâ l’asolo? Ndooko, Nzambi katɛkɛtama lo Bible hakoke sala ngasɔ. Lo ndjela 1 Joani 4:8, “Nzambi ekɔ ngandji.” (NW) Lembetɛ dia divɛsa nɛ hadiote dia Nzambi ekɔ la ngandji kana Nzambi mbokanaka ngandji, koko diɔ mbutaka dia Nzambi ekɔ ngandji. Ngandji kaki Nzambi kekɔ efula, kekɔ pudipudi, kekɔ kokele woho wele lonto ndo ditshelo diande ndola latɔ, polo ndo lo vɔ mbɔsa oko tshondo ya ngandji. Nde kema Nzambi kɔsa anto lo nyɔi dia vɔ tonga suke la nde.
Ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wambodja anto efula l’okandokando lo kɛnɛ kendana la lɛnɛ atshɔ anto wavɔ ndo woho wa eongelo kele lawɔ. Akambo wele oko otshwelo w’otsha l’olongo, l’ifɛrnɔ, lo purgatɔrio, ndo otsha lo Limbes mbishaka anto wɔma nɛ dia haweye shikaa awui weta lɛkɔ. Lo wedi okina, Bible, totɛka ɔnɛ anto wambovɔ haweye ndoko dui; wekɔ oko wanɛ woladi djɔ. (Undaki 9:5, 10; Joani 11:11-14) Lâsɔ, kema ohomba sho ndjakiyanya lo kɛnɛ katokomɛ l’ɔkɔngɔ wa nyɔi oko wahatakoke ndjakiyanya etena kɛnaso onto ɔmɔtshi lo djɔ. Yeso akatɛkɛta dikambo di’etena kele “wane weli lu waumbu wayutumba” dia ndjɔsɛna nto lo paradiso.—Joani 5:28, 29; Luka 23:43.
Kanyi 3: Nzambi mbɔsaka ana w’akɛnda dia vɔ tônga andjelo.
Elisabeth Kübler-Ross, lakeke wa hemɔ yatata anto waya suke la nyɔi, akɛnya kanyi kina yambokokanɛ le anto wa l’ɛtɛmwɛlɔ. Lam’akandakɔndɔlaka dikambo dimɔtshi diakasalema mɛtɛ, nde akate ate: “Kema ɔlɔlɔ mbutɛ ɔna dikɛnda lambovusha ɔnango la pami ɔnɛ Nzambi nangaka ana w’akɛnda efula diakɔ diamondɔsa Johnny otsha l’olongo.” Awui wa ngasɔ mbishaka anto kanyi ya kɔlɔ lo kɛnɛ kendana la Nzambi ndo hawɔkɛnɛmɔla lonto ndo waonga ande. Dɔkɔtɛlɛ Elisabeth Kübler-Ross akatetemala mbuta ate: “Polo ndo lam’akakome dikɛnda dia womoto sɔ opalanga, nde akatetemala monga la nkɛlɛ k’efula otsha le Nzambi, ndo lam’akandayovushaka ɔnande hita l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi akumi asato, nde akonge la lɔkɔnyɔ l’efula.”
Bonde kahomba Nzambi mbɔsa ɔna dia kondja ondjelo okina, watekana oko nde ekɔ l’ohomba w’efula w’ɔna ndeka ndo ambutshi w’ɔna na? Naka mɛtɛ Nzambi mbɔsaka ana, shi kete lâsɔ nde ekɔ Otungi waha la ngandji ndo wele la lokaki. Otshikitanyi la kanyi shɔ, Bible mbutaka ɔnɛ: “ngandji keli uma le [Nzambi].” (1 Joani 4:7) Onde Nzambi ka ngandji kokaka sala dikambo diele kânga anto wele bu la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ diɔsaka dia diekɔ kɔlɔ?
Ko lande na kavɔ ana w’akɛnda? Etenyi kɛmɔtshi k’okadimwelo washa Bible tanemaka l’Undaki 9:11 wɛnya dia: ‘Tena l’akambo wa shashimuya komɛka anto tshɛ.’ Ndo Osambu 51:5 totɛka dia sho tshɛ kema kokele, tekɔ ase pɛkato, tatɛ lam’akiso l’otema, ndo kɛnɛ kakoka komɛ anto tshɛ ele nyɔi kakoka ndja oma lo weho w’awui wotshikitanyi. Mbala mɔtshi nyɔi komɛka onto ntondo ka nde mbotɔ, diɔ diakɔ diotɔ ana amɔtshi edo. Ndo nto, ana mvɔka l’ɔtɛ w’akambo amɔtshi wa wolo kana l’ɔtɛ wa wâle ɛmɔtshi. Aha Nzambi mbele l’onongo w’awui wa ngasɔ.
Kanyi 4: Anto amɔtshi pɛnyahɛnyamaka l’ɔkɔngɔ wa nyɔi.
Ɛtɛmwɛlɔ efula mbetshaka ɔnɛ anto wa kɔlɔ wayotshɔ lo dja y’ifɛrnɔ ndo wayɔhɛnyahɛnyamaka pondjo pondjo lɛkɔ. Onde wetshelo ɔsɔ wekɔ mɛtɛ ndo onde vɔ tomba oma l’Afundelo? Lɔsɛnɔ l’onto komaka lo yɛdikɔ y’ɛnɔnyi 70 kana 80. Oyadi kânga onto akasale kɔlɔ ya mamba lo lɔsɛnɔ lande l’otondo, onde ɔhɛnyɔhɛnyɔ wa pondjo koka monga dilanya diele la losembwe le nde? Ndooko. Ayonga dikambo diele kema losembwe dia pɛnyahɛnya onto pondjo pondjo l’ɔtɛ wa pɛkato yakandasale lo yema ya nshi yakandasɛnɛ.
Paka Nzambi ndamɛ mbakoka mbita kɛnɛ keta l’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’onto, ndo lo Bible, Ɔtɛkɛta ande wakafundama, nde tɛnyaka kɛnɛ keta l’ɔkɔngɔ wa nyɔi. Bible mbutaka ɔnɛ: “Uku atuvokaka [nyama], mbatuvokaka [onto]. Vo tshe weko la lumu wuhu otoi . . . Vo tshe watutshokaka lu dihuli diame. Vo tshe wakatungama uma lu ditshu, okone vo tshe watukalulaka lu ditshu.” (Undaki 3:19, 20) Lanɛ, hawɔtɛkɛtshi dikambo dia dja y’ifɛrnɔ. Lam’avɔ anto, vɔ kalolaka lo ditshu, mbut’ate waya kemakɔ nto.
Naka onto ekɔ lo pɛnyahɛnyama, kete nde pombaka mbeya. Onde edo mbeyaka dui dimɔtshi? Bible kadimolaka nto ɔnɛ: “Wasena mbeyaka vati: vo wayuvo. Keli wavo haweyi nduku dikambu. Vo kema la difutu. Euhwelu kawo kambushila.” (Undaki 9:5) Hatshamaki pondjo dia edo, wele “haweye ndoko dikambo,” soyama dihole dimɔtshi.
Kanyi 5: Nyɔi nembetshiyaka ekomelo ka pondjo ka lɔsɛnɔ laso.
Sho komɛka la sɛna lam’avɔso, koko kɛsɔ halembetshiya ɔnɛ awui tshɛ wambokomɛ. Jɔbɔ, pami ka kɔlamelo akeyaka dia etena kayondovɔ, nde ayotshɔ otsha lo diombo kana lo Sheɔlɛ. Nde akalɔmbɛ le Nzambi ate: “Utuyetawo mbishemi lu dihuli di’Edu, utuyetawo namami lu usheshe, edja ndu lam’ambukitakita kele kaye, utuyetawo nshikike etena ka we mbuhomi li! Undi, naka untu ambuvo, ndi ayulumba ntu? . . . We ayumbeta, ku dimi layuketawo.”—Jobo 14:13-15.
Jɔbɔ akasuya dia naka nde tshikala la kɔlamelo polo ndo lo nyɔi, kete Nzambi ayoyowôhɔ ndo ayowolola. Mbetawɔ kɛsɔ mbaki l’ekambi waki Nzambi tshɛ wa lo nshi ya ntondo. Yeso ndamɛ akashikikɛ elongamelo kɛsɔ ndo akɛnya dia Nzambi kokaka kamba la nde dia mbolola edo. Ɛtɛkɛta waki Kristo ndamɛ toshaka eshikikelo kɛnɛ ɔnɛ: “Etena kambukuka, kayuka wane weli lu waumbu tshe diui dia [Yeso], ku vo wayutumba. Wane wakatshaka ololo, wayulo lu eulwelu ka lumu. Ku wane wakatshaka kolo, wayulo l’elumbwelu.”—Joani 5:28, 29.
Kema edja, Nzambi ayonya akambo wa kɔlɔ tshɛ ndo ayela andja w’oyoyo wayɔlɔmbwama oma lo lowandji la l’olongo. (Osambo 7:10, 11; Danyele 2:44; Enyelo 16:14, 16) Etombelo wayonga ele nkɛtɛ k’otondo kayokoma paradiso, lɛnɛ ayodjasɛ wanɛ wakambɛ Nzambi. Sho mbadiaka oma lo Bible ɔnɛ: “Ku lakuki diui dia wulu uma lu kiti ka diulelu diata ati: Enda, edjaselu ka [Nzambi] keko l’atei w’antu! Ndi ayudjase la wo, ku vo wayuyala antu andi. [Nzambi] ndame ayuyala la wo, ndu ayuyala [Nzambi k]awo. Ndi ayukitula asoi tshe lu ashu awo; nyoi hayuyala ntu, delu hadiuyuyala ntu, kuyanga ndjawi, kuyanga kandji. Akambu wa ntundu wambushila.”—Enyelo 21:3, 4.
Tambotshungɔ oma lo wɔma wa nyɔi
Ewo kendana l’elongamelo ka eolwelo kamɛ l’ewo k’Onto lele kiɔkɔ y’elongamelo kɛsɔ koka kokeketsha. Yeso akalake ate: “Nyu nyayeya akambu wa mete, ku akambu wa mete wayunyutshungula.” (Joani 8:32) Tayotshungɔ ndo oma lo wɔma wa nyɔi. Jehowa ndamɛ mbokoki mɛtɛ minya lotshundu la nyɔi ndo tosha lɔsɛnɔ la pondjo. Onde wɛ kokaka monga la mbetawɔ l’alaka waki Nzambi? Eelo, wɛ kokaka mbetawɔ nɛ dia Ɔtɛkɛta wa Nzambi kotshamaka nshi tshɛ. (Isaya 55:11) Tambokokeketsha dia wɛ nyomoleka mbeka akambo wendana la sangwelo diaki Nzambi otsha le anto. Ɛmɛnyi wa Jehowa wayɔngɛnangɛna dia kokimanyiya.
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 6]
Dikambo dia wɔma wa nyɔi mbeyaka shidiya onto mposa ka lɔsɛnɔ.
[Tablo ka lo lɛkɛ 7]
TOKANYI TƆMƆTSHI TA KASHI KAKƆNA KATA AFUNDELO?
TAMBOKOKANƐ LO
DIKAMBO DIA NYƆI
● Nyɔi ekɔ mɛtɛ ekomelo kaha Etatelu 1:28; 2:17; Romo 5:12
onyake ka lɔsɛnɔ
● Nzambi ndjakaka anto dia Jobo 34:15; Esambu 37:11, 29;
vɔ tongaka suke la nde Osambu 115:16
● Nzambi mbɔsaka ana w’akɛnda Esambu 51:5; 104:1, 4;
dia vɔ tônga andjelo Heberu 1:7, 14
● Anto amɔtshi pɛnyahɛnyamaka Osambu 146:4; Undaki 9:5, 10;
l’ɔkɔngɔ wa nyɔi Romo 6:23
● Nyɔi ekɔ ekomelo ka pondjo Jobo 14:14, 15; Joani 3:16;
ka lɔsɛnɔ laso Joani 17:3; Etsha 24:15
[Osato wa lo lɛkɛ 8]
Mbeya mɛtɛ lo kɛnɛ kendana la nyɔi totshungolaka oma lo wɔma
[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 5]
Sango diaki Gustave Doré (Barratiers, Ciampolo) pour la Divine comédie de Dante/Dover Publications Inc.