Ase wola wekɔ lo taleke monga wola

“Ndoko tshunda di’anto diakoka ngɔna kana monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ, naka efula k’anto wa l’atei awɔ wekɔ ase wola ndo amɛnyi fɔnu.”

ADAM Smith, ombewi ɔmɔtshi wendana l’awui w’okundji mbakate ɛtɛkɛta wele la diko engo lo ntambe ka 18. Ɛlɔ kɛnɛ, anto efula wamboleka mɛna mɛtɛ ka kɛnɛ kakandate kɛsɔ. Otshikitanu wele lam’asa ase ɛngɔnyi l’ase wola wamboleka mɛnama hwe. Lo wodja wa Philippines, ka sato ɔtɔi ka lofulo l’anto la lo wodja akɔ wekɔ lo sɛna l’ɛse ka dɔlara 1 lo lushi ndo wekɔ lo nongamɛ minitɛ tshɛ ekimanyielo oma le wedja w’ɛngɔnyi. Rapport mondial sur le développement humain 2002 mbutaka ɔnɛ: “Lofulo la falanga lakondja pursa 5 y’anto woleki wola l’andja w’otondo lo ngɔndɔ mbɔtɔka mbala 114 lo falanga yakondja pursa 5 y’anto woleki ɛngɔnyi l’andja w’otondo.”

Kânga mbele amɔtshi wekɔ la yema ya lɔsɛnɔ ya dimɛna, miliyɔ efula y’anto wekɔ lo mbidjasɛ lo totombotombo takawɔ lo dihole tshɛ diakokawɔ tana aha la vɔ kondja lotshungɔ la sala dikambo sɔ. Akina bu l’ekondjelo; vɔ ndalaka l’andja, lo dikɔsakɔsa dia mituka kana l’alɛfu wa mvudu. Efula l’atei awɔ wekɔ lo nyanga kɛnɛ ka ndjalesha lo yoho tshɛ yakokawɔ, ɛnyɛlɔ lo tasɛngɔlaka l’ahole wakashawɔ diangɔ, lo mɛmbanɛ wetsho, kana lo tatɔngɔnaka diangɔ lo wa pusupusu.

Lâdiko w’etshikitanu wele lam’asa ase ɛngɔnyi l’ase wola lo wedja w’ɛngɔnyi, Banque mondiale mbutaka nto ɔnɛ: “Lɔsɛnɔ laki ase wola lekɔ woho ɔtɔi lo wedja tshɛ.” Oma lo wodja wa Bangladesh polo lo wodja w’États-Unis, oyadi ɔngɔnyi wa ngande wakoka monga l’anto amɔtshi, anto akina wekɔ lo ndɔ ta dia ta dia kondja ɛngɔ ka ndɛ kana dia kondja dihole dia mbishɛ ɔtɛ. Jurunalɛ The New York Times yakavusola awui amɔtshi wa lo Bureau américain de recensement wakatombe lo 2001 wɛnya dia l’États-Unis, ase ɛngɔnyi wekɔ lo taleke monga ɛngɔnyi ko ase wola wekɔ lo taleke monga wola. Yɔ mbutaka ɔnɛ: “Ɔnɔnyi wetshi, kɛnɛ kakakondja pursa tshanu ya wanɛ woleki ɛngɔnyi lo wodja ɔsɔ mbɛdima la katikati ka kɛnɛ kakakondja anto akina tshɛ . . . Koko ka tanu ɔtɔi ka wanɛ woleki wola wakalongola pursa 3,5.” Dui sɔ diekɔ woho akɔ wâmɛ kana ndeka kɔlɔ lo wedja ekina efula. Alapɔlɔ wa Banque mondiale mɛnyaka dia pursa 57 wa lofulo l’anto wa l’andja w’otondo wekɔ lo sɛna l’ɛse ka dɔlara 2 lushi la lushi.

L’ɔnɔnyi 2002, miliyɔ y’anto wakanyomoleka monga la lonyangu lam’akatombe alapɔlɔ ɔmɔtshi wakɛnyaka di’ewandji wa waa société wakakome ɛngɔnyi lo yoho yaheyama ɔtɛ l’ekolo. Kânga mbele ndoko dui ɔtɔi diɛnya dia wakangɔnɛ lo yoho ya kɔlɔ, oko wɛnya jurunalɛ Fortune, anto efula wakɛnyi di’ewandji ɛsɔ, “wakakome ɛngɔnyi lo yoho yamboleka, yambotamanya ndo ya lokaki.” Lo mbɛdika dui sɔ la kɛnɛ keta l’andja w’otondo, anto efula ndjambolaka bonde kele anto amɔtshi ato mongaka la nkama ya miliyɔ ya dɔlara etena kele anto akina efula wekɔ lo sɛna lo wola woleki tshɛ.

Onde wola wayotetemala pondjo?

Hatokoke mbuta ɔnɛ ndoko onto lakoka sala ɛngɔ kɛmɔtshi lo kɛnɛ kendana la wola. Ewandji wa lɛɛta ndo w’atshunda washa ekimanyielo wakasha tokanyi tɔmɔtshi dia etshikitanu ɛmɔtshi ndjala. Koko, ndoko k’ɔlɔ kambotomba. Rapport mondial sur le développement humain 2002 wakate ɔnɛ: “Wedja efula waya wola efula oleki woho wakiwɔ l’ɛnɔnyi 10, 20 kana 30 wetshi,” kânga mbadjama welo efula dia ndowanya nsɛnɔ y’anto.

Onde dui sɔ mɛnyaka di’ase wola bu ndoko l’elongamelo? Tambokɔlɔmba dia wɛ mbadia sawo diayela dia sɛdingola alako amɔtshi wa lomba wakoka kokimanyiya kakianɛ ndo wɛ ayɛna woho wayokandɔma okakatanu ɔsɔ lo yoho yele ondo wɛ kɔfɔnyaka.