Tshapita ya Tanu
Mbetawɔ Kawɔ Kakalɛndja Ohemba Wa Wolo
1. Efula k’anto akanawɔ lo kɛnɛ kendana la mamema Nzambi ndo mamema wodja awɔ wa lôtɔ?
ONDE wɛ pombaka mamema Nzambi kana wodja wodjashiyɛ? Anto efula kokaka kadimola ɔnɛ: ‘Dimi mbalɛmiyaka vɔ akɔ ahende. Dimi tɛmɔlaka Nzambi lo ndjela kɛnɛ kambutɛwɔ dia ntsha l’ɔtɛmwɛlɔ ami, koko dimi mamemaka ndo wodja ami.’
2. Ngande waki nkumekanga ka Babilɔna onto la woke lo awui w’ɔtɛmwɛlɔ ndo wa pɔlitikɛ?
2 Ɛlɔ kɛnɛ, kânga mbahaleke mɛnama otshikitanu wele lam’asa ndjasha l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ la monga la ngandji k’otamanya ka wodja, lo Babilɔna k’edjedja awui ahende asɔ komongaka kânga la yema y’otshikitanu. Lo mɛtɛ, awui wa lɛɛta ndo w’ɔtɛmwɛlɔ waki oko ɛngɔ ɔtɔi, ko aki wolo mbatshikitanya. Prɔfɛsɛrɛ Charles Pfeiffer akafunde ate: “Lo Babilɔna k’edjedja, nkumekanga ndamɛ mbaki Ɔlɔmbɛdi wa Lâdiko ndo owandji wa lɛɛta. Nde akalambolaka elambo ndo akɛnyaka anto ande mboka ka vɔ ndjela l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ.”
3. Kakɔna kɛnya ɔnɛ Nɛbukadinɛza akayashaka efula l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ?
3 Tɔshi ɛnyɛlɔ ka Nkumekanga Nɛbukadinɛza. Otondo wa lokombo lande lekɔ la kitshimudi y’ɔnɛ: “Wɛ Nɛbo le, Olame Okitɔ!” Nɛbo aki jambizambi y’ase Babilɔna ya lomba ndo ya dikambɔ. Nɛbukadinɛza aki onto lakayashaka efula l’awui w’ɛtɛmwɛlɔ. Oko wakatadiɛnyi la ntondo, nde akake ndo akalɛngɛ tɛmpɛlɔ ya lokema la tozambizambi ta la Babilɔna ndo akalekaka mamema Maraduku, jambizambi yakandataka ɔnɛ yɔ mbakawodjɛka etshumba lo ata.a Mɛnamaka nto dia Nɛbukadinɛza akayaɛkɛka efula l’awui wa diendja dia diwolo dia nde nɔngɔsɔla awui ande w’ata.—Ezekiyele 21:18-23.
4. Kɔndɔla yimba yaki l’ase Babilɔna lo awui w’ɛtɛmwɛlɔ.
4 Lo mɛtɛ, anto wa l’osomba wa Babilɔna w’otondo, wakayashaka efula l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. Ase osomba ɔsɔ waki l’ofunu lo menda woho wakiwɔ la tɛmpɛlɔ ndekana 50, lɛnɛ akawatɛmɔlaka lokema la tozambizambi t’apami la ta wamato, kâmɛ ndo losato la: Anu (jambizambi y’olongo), Enlilɛ (jambizambi ya nkɛtɛ, ya lɔhɛlɛlɛ la ya ngembe) ndo Ea (jambizambi yaki owandji w’ashi). Losato lokina lakasalema la tozambizambi tosato tɔnɛ: Sînɛ (nzambi-ngɔndɔ), Shamasha (nzambi-wonya), Ishitara (nzambi ka womoto kendana la diwotshi). Maji, dɔka ndo diendjelo dia tɔɔtɔ aki awui wakɔsamaka la nɛmɔ efula l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Babilɔna.
5. Awui w’ɛtɛmwɛlɔ wa la Babilɔna, ngande wakiwɔ wâle le ase Juda waki lɛkɔ lo lɔhɔmbɔ?
5 Mbidjasɛ l’anto wakatɛmɔlaka tozambizambi efula aki ohemba wa wolo efula le ase Juda waki lo lɔhɔmbɔ lo wodja ɔsɔ. Ɛnɔnyi nkama efula la ntondo, Mɔsɛ akatewodi ase Isariyɛlɛ ɔnɛ nyayohomɔ mpokoso ya mamba naka nyu tɔmbɔkwɛ Ombidji w’Ɛlɛmbɛ Waheme tshɛ. Mɔsɛ akawatɛ ate: “[Jehowa] ayunyotola, nyu la khum’ekanga kanyu, utsha lu wudja wahanyeyi, ndu waki washenyu kumbeya. Ku nyu nyayutotemola ditemolatemola, di’etamba ndu di’ave leko.”—Euhwelu k’Elembe 28:15, 36.
6. Bonde kele lɔsɛnɔ la lo Babilɔna laki wolo efula le Danyɛlɛ, Hananiya, Mishaɛlɛ la Azariya?
6 Etena kɛnɛ, ase Juda wakayotanemaka l’atei wa mpokoso kɛsɔ. Ɔnkɔnɛ, nama kɔlamelo aki dui dia wolo efula, djekoleko le Danyɛlɛ, Hananiya, Mishaɛlɛ la Azariya. Ɛlɔngɔlɔngɔ ɛnɛi ɛsɔ w’ase Hɛbɛru wakasɔnama lo yoho ya lânde dia mbɔtɔ kalasa ka mbeka woho wa ndjokamba olimu wa lɛɛta. (Danyele 1:3-5) Ohɔ dia wakayowasha ndo nkombo y’ase Babilɔna (Bɛlɛtɛshaza, Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ), ondo l’oyango wa mbasɛngiya dia vɔ ntshaka awui oko anto tshɛ wa lo dihole di’oyoyo diakawayokoma.b Lam’ele vɔ waki anto wa weke lo wodja, naka vɔ ntona tɛmɔla tozambizambi ta lo wodja kete anto wotɛna ɔnɛ vɔ wambotsha dui dia kɔlɔ ndo wotowaɔsa oko andɔshi wa wodja.
LOHINGU LA PAONYI AMBOWADJA LO WÂLE
7. (a) Ta woho waki lohingu lakemɛ Nɛbukadinɛza. (b) Naa oyango waki la lohingu lakɔ?
7 Dia nde ndeka keketsha anto wa lo diolelo diande dia vɔ monga kâmɛ, Nɛbukadinɛza akahike lohingu la paonyi l’oswe wa Dura. Lohingu lɔsɔ laki l’otale wa kubita 60 (mɛtɛlɛ 27) ndo woke wa kubita 6 (mɛtɛlɛ 2,7).c Amɔtshi fɔnyaka ɔnɛ lohingu lɔsɔ laki paka ekundji k’otale kana mɔnima. Ondo wakasale ema kɛmɔtshi k’otale ko vɔ mbahɛ efanelo k’onto, ondo ka Nɛbukadinɛza ndamɛ kana ka jambizambi yakawelɛka Nɛbo. Oyadi lohingu lɔsɔ laki ngasɔ kana bu, lɔ laki djembetelo ya Diolelo dia Babilɔna. Oko wakidiɔ ɔsɔku, lɔ lakasalema di’anto litɛmɔlaka ndo dia lɔ mɛnamaka.—Danyele 3:1.
8. (a) Waa na wakelamɛ oya l’osapwelo wa lohingu, ndo kakɔna kakawalɔmbɛ wanɛ tshɛ waki laawɔ dia ntsha? (b) Dilanya diakɔna diakawahombe mbisha wanɛ wakatone kusamɛ lohingu?
8 L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, Nɛbukadinɛza akalɔngɔsɔla sɛlɛmɔnyi ka sapola lohingu lakɔ. Nde akatshumanya ɛlɔhɛ, toshushi ta weke, waa nguvɛrnɛrɛ, andaki, alami w’ekundji wa wodja, anomboyi, toshushi t’asɔlayi, la ekambi wa lɛɛta tshɛ w’oma lo prɔvɛnsɛ ya wodja w’otondo. Ko ɔtɛkɛtshi ɔmɔtshi wa nkumekanga akahangɔhangɔ ate: “Nyu antu, wedja, antu [w’ɛtɛkɛta] tshe, nyulungi didjangu ne! Etena kayunyuka lundju la dimama, pungi, losese, longombi, dikembi, luseki, la wehu tshe wa kimbu, kanyukhuse adui dia ntemola kimeta ka paunyi kakeme khum’ekanga Nebukadineza. Untu tshe lahukhuse adui dia ntemola kimeta ayukadjema etena kako lu khuka ka dja.”—Danyele 3:2-6.
9. Naa kitshimudi yaki la tshelo ya kusamɛ lohingu lakemɛ Nɛbukadinɛza?
9 Anto amɔtshi fɔnyaka dia Nɛbukadinɛza akalɔngɔsɔla sɛlɛmɔnyi kɛsɔ l’oyango wa nde tshutshuya ase Juda dia vɔ ntsha kɛnɛ kahɔtɔnɛ l’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa, Nzambi kakawatɛmɔlaka. Koko, ondo ɔsɔ kema kanyi ya mɛtɛ, nɛ dia mɛnamaka dia paka ɛlɔhɛ eto mbakawelɛ lo sɛlɛmɔnyi kɛsɔ. Ɔnkɔnɛ, paka ase Juda waki l’ahole a weke l’elimu wa lɛɛta mbakahombe monga laawɔ. Lâsɔ, ondo nkusamɛ lohingu lɔsɔ aki sɛlɛmɔnyi kaki l’oyango wa keketsha kâmɛ l’asa wanɛ wakalɔmbɔlaka wodja. John Walvoord, prɔfɛsɛrɛ ka teoloji, ekɔ lo mbuta ate: “Ɛnamelo ka ngasɔ k’ewandji wa lɛɛta aki lo yoho mɔtshi wɛnyɛlɔ wa mamba wa nkudu kaki la diolelo diaki Nɛbukadinɛza ndo, lo yoho kina, ɔsɔ aki yoho ya nɛmiya tozambizambi takawafɔnyaka ɔnɛ tɔ mbakawadjɛka etshumba l’ata.”
EKAMBI WA JEHOWA WAMBOTONA MƆNYƆLA ƆTƐMWƐLƆ AWƆ
10. Lande na kele wanɛ waki komonga ase Juda takiwɔ ndoko l’okakatanu dia kitanyiya didjango dia Nɛbukadinɛza?
10 Asolo waki efula ka wanɛ wakatshumana la ntondo ka lohingu lakahike Nɛbukadinɛza kombashimba kânga yema dia vɔ tɛmɔla lohingu lɔsɔ kânga mbakawatɛmɔlaka tozambizambi tokina ta weho la weho. Nomb’ewo kɛmɔ k’awui wa lo Bible akalembetshiya ɔnɛ: “Vɔ tshɛ wakekɛ tɛmɔlaka dikishi; ɔnkɔnɛ, ɔtɛmwɛlɔ wa jambizambi mɔtshi kombashimbaka dia vɔ tɛmɔla jambizambi kina.” Nde akate nto ate: “Dui sɔ diakɔtɔnɛka la tokanyi taki l’atɛmɔdi efula wa dikishi, tokanyi t’ɔnɛ tozambizambi tekɔ efula . . . ndo kema kɔlɔ tɛmɔla jambizambi y’anto akina kana ya wodja okina.”
11. Lande na kakatone Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ kusamɛ lohingu?
11 Koko le ase Juda, ɔsɔ aki dikambo diotshikitanyi. Jehowa, Nzambi kawɔ, akawadjangɛ ate: “Tuyaselelaki nduku ekishi, kuyanga efanelu k’engo kemotshi keli l’ulungu, kana keli la kete, kana keli l’ashi. Tudikhuselaki adui kuyanga ditemola, ne dia dimi [“Jehowa Nzambi kanyu,” NW] leko [Nzambi ka] kandjema.” (Etumbelu 20:4, 5) Ɔnkɔnɛ, lam’akatatɛ mishiki, wanɛ wakatshumana wakakusama la ntondo ka lohingu, koko ɛlɔngɔlɔngɔ esato w’ase Hɛbɛru, Shadaraka, Meshakɛ, la Abɛdɛ-Nɛngɔ, wakemala.—Danyele 3:7.
12. Ase Kaladiya amɔtshi wakafunde ase Hɛbɛru asato l’ɔtɛ wa dui diakɔna, ndo lande na?
12 Ase Kaladiya amɔtshi wakomala efula lam’akawɛnyi ɔnɛ ɛlɔhɛ esato w’ase Hɛbɛru ɛsɔ hawolange tɛmɔla lohingu. Kam’akawɛnyi ɔsɔku, vɔ wakatshu esadi eto le nkumekanga ko “wakafundi asi Juda.”d Vɔ komonga l’ohomba wa mbeya bonde kakiwɔ konanga tɛmɔla lohingu lakɔ. Lam’ele vɔ wakalangaka di’ase Hɛbɛru asɔ kondja dilanya, nɛ dia vɔ waki oko atɔmbɔki ndo andɔshi wa wodja. Vɔ la nkumekanga vate: “Asi Juda amotshi, Shadaraka, Meshake, la Abede-Nengo wakayakitsha elohe wa lu leke la Babilona, haweyi diaye nduku yema, we khum’ekanga. Vo hawukhusela ditemolatemola diaye adui, kuyanga ntemola kimeta ka paunyi kene kakayeme.”—Danyele 3:8-12.
13, 14. Nɛbukadinɛza akandasale lam’akandoke kɛnɛ kakasale Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ?
13 Nɛbukadinɛza akomala heyama lam’akandoke ɔnɛ ase Hɛbɛru asɔ asato hawolange kitanyiya dui diande! Dui sɔ diakɛnyaka hwe ɔnɛ nde kotondoya dia kadimola etema waki Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ dia vɔ monga anto wele lo mâmɛ Diolelo dia Babilɔna la kɔlamelo tshɛ. Kema nde akawadje ndo kalasa dia vɔ mbeka lomba l’ase Kaladiya? Nde akatshikitanya ndo nkombo yawɔ! Koko Nɛbukadinɛza akayakesaka efula naka nde akafɔnyaka ɔnɛ kalasa kɛsɔ ka tshɔtɔpɔngɛ kakandawadje kayowakɔkɔmiya yoho y’oyoyo y’ɔtɛmwɛlɔ kana ɔnɛ nkombo y’eyoyo yakandawaɔlɛ yayotshikitanya lonto lawɔ. Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ wakatshikala nshi tshɛ ekambi wa Jehowa wa kɔlamelo.
14 Nkumekanga Nɛbukadinɛza akoke nkɛlɛ ka mamba. Ntondotondo, nde akelɛ Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ. Nde akawambola ate: “Undi, diui so diahanyakhusela ditemolatemola diami adui kana ntemola kimeta ka paunyi kene kakameme, mete kedio?” Aha la tamu, Nɛbukadinɛza akatondja ɛtɛkɛta ɛsɔ dia nde mɛnya ɔnɛ nde hakoke mbetawɔ ɔnɛ dui diambowoyowotɛ sɔ diekɔ mɛtɛ. Nde mɛtɛ akakanaka ɔnkɔnɛ lo yimba yande: ‘Apami anɛ asato, aha aladi mbambowodjɔ, ko ngande wakokawɔ mɔnyɔla didjango diokɛma hwe—ko weya ɔnɛ wanɛ wayotona dikitanyiya wayolongola dilanya dia nyɔi na?’—Danyele 3:13, 14.
15, 16. Diaaso diakɔna diakasha Nɛbukadinɛza ase Hɛbɛru asɔ asato?
15 Nɛbukadinɛza akalange mbisha ase Hɛbɛru asɔ asato diaaso dikina. Nde la wɔ ate: “Kakiane nyuyalongosole, lu etena kayunyuka lundju la dimama, pungi, losese, longombi, dikembi, luseki la wehu tshe wa kimbu kanyukhuse adui, kanyotemole kimeta kakamatshi, keli naka nyu hanyukitemola, wayunyuka[dja] etena kako lu khuka ka dja. Etemolatemola kakona kayeya nyuhandja uma l’anya ami?”—Danyele 3:15.
16 Mbokɛmaka lâsɔ dia ondo wetshelo w’oma lo lohingu lakandɛnyi lo dɔ (lofundami lo Danyele tshapita 2) kokakatɛ lo yimba ndo l’otema waki Nɛbukadinɛza. Ondo nde akashile mbohɛ ɛtɛkɛta wakatombe oma l’onyɔ ande ndamɛ otsha le Danyɛlɛ ɔnɛ: “[Nzambi kanyu] eli [Nzambi kele] ladiku dia ditemolatemola, Khumadiondjo ka khumi ya dikanga.” (Danyele 2:47) Etena kɛnɛ, Nɛbukadinɛza akayokomaka oko onto ladja la Jehowa tɔfwɛfwɛ, lo mbuta ɔnɛ kânga Nde hakoke shimbɛ ase Hɛbɛru asɔ oma lo dilanya diakâkongɛka.
17. Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ vate na akawakaloya nkumekanga dui lo kɛnɛ kakandawatɛ?
17 Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ komonga l’ohomba wa nyomokana yimba kana kokaka vɔ tshikitanya yɛdikɔ yawɔ. Aha la tshimbatshimba, vɔ wakakadimola nkumekanga ɔnɛ: “Nebukadineza li! Shu kema la uhumba wa nkukaluya diui lu dikambu ne. Ulungi, [Nzambi kaso], latutotemolaka eko la wulu wa ntushimbela uma lu khuka ka dja; ndu ndi ayutushimbela uma lu anya aye, we khum’ekanga. Kuyanga aha osoku we khum’ekanga, eye wati: Shu hatukhusela ditemolatemola diaye adui, kana ntemola kimeta ka paunyi kene kakayeme.”—Danyele 3:16-18.
WAMBOWAOKA LO KUKA KA DJA!
18, 19. Kakɔna kakatombe lam’akakadjema ase Hɛbɛru asato asɔ lo kuka ka dja?
18 Nɛbukadinɛza akadunganɛ la nkɛlɛ ndo akatome dui di’ekambi ande mpɛtsha kuka ka dja mbala esambele oleki yɛdikɔ yatowɔhɛtshaka. Oma lâsɔ, nde akatɛ ‘epele ɛmɔ w’apami’ dia vɔ keleka Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ ko mbaoka lo “khuka ka dja.” Vɔ wakakitanyiya dui diakawatɛ nkumekanga ko wakoke ase Hɛbɛru asɔ asato lo kuka ka dja, wokelekami kâmɛ la ahɔndɔ awɔ tshɛ, ondo ɔnɛ kele walongole esadi esadi. Koko, dengalenga diaki Nɛbukadinɛza vamɛ mbakavu la loombe la dja.—Danyele 3:19-22.
19 Koko, dui dimɔtshi dia diambo diakasalema. Kânga mbaki Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ l’atei wa kuka ka dja, vɔ konongola. Ohokanyiya woho wakahombe Nɛbukadinɛza mamba dikambo sɔ! Wakakadjema lo dja yalombalomba, wokelekami dimɛna dimɛna, koko vɔ komvɔ. Wakakɛndakɛndaka l’atei wa dja oko anto wahakelekami! Koko Nɛbukadinɛza akɛnyi dui dikina nto. Nde akambola ɛlɔhɛ ande ate: “Undi, shu hatudjisha antu asatu wukelekami l’atei wa dja?” Vɔ wakokadimola vate: “Ngaso khum’ekanga!” Ko Nɛbukadinɛza akade kioko ate: “[Ohonyenda!] dimi lambena antu anei wahakelekami, wakendakenda l’atei wa dja, ku hawulungudi nduku yema. La elundji k’untu la nei nfanaka la elundji ka on’a etemolatemola kemotshi.”—Danyele 3:23-25.
20, 21. (a) Nɛbukadinɛza akandɛnyi le Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ lam’akawatombe oma lo kuka ka dja? (b) Nɛbukadinɛza akayohombaka paka mbetawɔ dui diakɔna?
20 Nɛbukadinɛza akasukana otsha lo soko dia kuka ka dja. Akawaelɛ ate: “Shadaraka, Meshake, la Abede-Nengo, ekambi wa [Nzambi] Khum’Ulungu, nyutumbi, nyuyi lane!” Ko ase Hɛbɛru asɔ asato wakatombe oma l’atei wa dja. Aha la tamu, wanɛ tshɛ wakɛnyi dihindo sɔ—ndo ɛlɔhɛ, ɛtɛ wa wodja, waa nguvɛrnɛrɛ, la emboledi—wakambe hakoke. Kɛdikɛdi, aki wate kana oko ɛlɔngɔlɔngɔ ɛsɔ esato kɔmbɔtɔ kânga yema lo kuka ka dja! Vɔ komonga kânga la solo ka dja, ndo kânga yɔɔngi ɔtɔi ya divo diawɔ konongola.—Danyele 3:26, 27.
21 L’etena kɛsɔ, Nkumekanga Nɛbukadinɛza akahombe paka mbetawɔ ɔnɛ Jehowa mbele Nzambi kôle Lâdiko dia Tshɛ. Nde akate ate: “[Nzambi ka] Shadaraka, Meshake, la Abede-Nengo, lakatumi ondjelo andi dia ndjushimbela ekambi andi watuwekamaka, ndu wakahedia diui dia khum’ekanga, ndu wakakimo alimba awo lu dihuli dia vo nkhuse adui la ntemola etemolatemola kaha [Nzambi kawɔ], atumbwami!” Oma lâsɔ ko nkumekanga mbidja didjango nɛ dia wolo ate: “Dimi lambudjanga nti: L’atei w’antu, a wudja, kana w’eteketa tshe, untu tshe layoteketa aui wa kolo lu dikambu dia [Nzambi ka] Shadaraka, Meshake la Abede-Nengo, ayatshatshema betshi betshi, la luudu landi layulanyema; ne dia nduku etemolatemola keko, keya nshimbela antu wuhu one.” Oma lâsɔ, ase Hɛbɛru asato asɔ wakanyomoyokondja waɛsɛ oma le nkumekanga ndo ‘wakangɔnɛ lo lɛkɛ la nkɛtɛ la Babilɔna.’—Danyele 3:28-30.
WOHO WAHEMBAMA MBETAWƆ ƐLƆ KƐNƐ
22. Nshi yaso nyɛ, ekambi wa Jehowa ngande wahomanawɔ l’awui wele oko wanɛ wakahomana la Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ?
22 Nshi nyɛ, atɛmɔdi wa Jehowa pomanaka l’awui wɔfɔnyi la wanɛ wakahomana la Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ. Eelo mɛtɛ, ekambi wa Nzambi bu lo lɔhɔmbɔ lo wodja ɔmɔtshi w’angɛndangɛnda lo yoho ya mɛtɛ mɛtɛ. Koko, Yeso akate ɔnɛ ambeki ande ‘hawohombe monga wa l’andja ɔnɛ.’ (Joani 17:14) Vɔ wekɔ “angɛndangɛnda” lo yoho yewɔ hawokoya mbekelo yahɔtɔnɛ l’Afundelo kana waonga ndo ditshelo di’anto wa l’ahole wodjashiwɔ. Oko wakafunde ɔpɔstɔlɔ Paulo, Akristo la dia ‘tshika ndjâfɔnya l’awui w’andja ɔnɛ.’—Romo 12:2.
23. Ase Hɛbɛru asato asɔ ngande akawɛnya otema wolo waki lawɔ, ndo ngande wakoka Akristo mbokoya ɛnyɛlɔ kawɔ nshi nyɛ?
23 Ase Hɛbɛru asato asɔ wakatone ndjâfɔnya l’awui wa la Babilɔna. Kânga kalasa ka tshɔtɔpɔngɛ kakawɔtɔ dia mbeka lomba l’ase Kaladiya kombatakoya mboka. Ndoko kɛnɛ kakakoke mbakakitola l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ, ndo vɔ wakasɔnɛ dia mamema paka Jehowa. Ɛlɔ kɛnɛ, Akristo la dia monga nge oko vɔ. Hawohombe mboka sɔnyi l’ɔtɛ wotshikitanyiwɔ l’ase andja ɔnɛ. Mɛtɛ, ‘andja ɔnɛ wekɔ lo teete kâmɛ ndo nsaki yawɔ.’ (1 Joani 2:17) Ɔnkɔnɛ, ndoko ohomba ndjela awui w’andja ɔnɛ wele suke la ndanyema, ndo ɔnɛ lâyela bu la lomba.
24. Kiongamu yakɔna yele l’Akristo wa mɛtɛ lo mbɛdika la nyɛ yaki l’ase Hɛbɛru asato asɔ?
24 Akristo la dia ndjâlama oma lo weho tshɛ w’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi, oyadi wehɔ wahɛnama hwe hwe.e (1 Joani 5:21) Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ wakemala la ntondo ka lohingu la paonyi l’okitanyiya ndo la lɔlɛmia tshɛ, koko vɔ wakeyaka ɔnɛ likusɛ adwe kema tshelo ya dilɛmiɛlɔ tsho. Ɔsɔ aki tshelo y’ɔtɛmwɛlɔ, ndo otowolitɛmɔla tshike Jehowa otowaoka nkɛlɛ ka mamba. (Euhwelu k’Elembe 5:8-10) Yɔnɛ John Walvoord akafunde ate: “Tshelo shɔ yaki oko onto lalɛnya dalapo, kânga mbele, lo menda diɔtɔnganelo diaki l’asa omamemelo l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ la omamemelo l’awui wa wodja, ondo dui sɔ diakendanaka l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ.” Ɛlɔ kɛnɛ, Akristo wa mɛtɛ tshikalaka nge ngasɔ dia mbewɔ ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi.
25. Wetshelo akɔna wamboyokondja oma l’ɔkɔndɔ wa Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ?
25 Ɔkɔndɔ wa lo Bible waki Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ ekɔ ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula kahomba ndjela wanɛ tshɛ wambɔsa yɛdikɔ ya mamema paka Jehowa ndamɛ. Ɔpɔstɔlɔ Paulo mɛtɛ akohɔka ase Hɛbɛru asato asɔ lam’akandatɛkɛta dia wanɛ wakɛnya mbetawɔ mbidja ndo wanɛ ‘wakemɛ ngala ka dja.’ (Heberu 11:33, 34) Jehowa ayofuta wanɛ tshɛ wokoya mbetawɔ ka ngasɔ. Ase Hɛbɛru asato asɔ wakashimbamɛ oma lo kuka ka dja, koko le so sho koka monga l’eshikikelo ɔnɛ nde ayolola ekambi ande tshɛ wa kɔlamelo washisha nsɛnɔ yawɔ l’ɔtɛ walamawɔ kɔlamelo yawɔ ndo ayowasha woshasha wa lɔsɛnɔ la pondjo. Lo weho akɔ tshɛ, Jehowa “[katolamaka] nyumu y’ekilami andi, katâtshungulaka uma l’anya w’antu a kolo.”—Osambu 97:10.
[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]
a Anto amɔtshi fɔnyaka ɔnɛ Maraduku, ɔnɛ lakɔsamaka oko otungi wa Diolelo dia Babilɔna, aki didjidji dia Nimirɔdɛ, ɔnɛ lakayɔtɛmwamaka oma le onto oko jambizambi l’ɔkɔngɔ wa nyɔi kande. Koko, ndoko tolembetelo tashikikɛ kanyi shɔ.
b “Bɛlɛtɛshaza” nembetshiyaka ɔnɛ: “Kokɛ Lɔsɛnɔ la Nkumekanga.” “Shadaraka” nembetshiyaka ondo “Didjango Diaki Aku,” nzambi-ngɔndɔ k’ase Sumɛriya. Ondo lokombo “Meshakɛ” lakendanaka la jambizambi mɔtshi y’ase Sumɛriya, ndo “Abɛdɛ-Nɛngɔ” nangaka mbuta ɔnɛ: “Okambi waki Nɛngɔ,” kana Nɛbo.
c Lo menda woke la otale wa lohingu lakɔ, waa nomb’ewo mɔtshi mbutaka ɔnɛ lɔ lakasalema l’osongo ko vɔ ndjokita paonyi lâdiko.
d Tshɛkɛta ya l’Aramɛyɛ yokadimwami ɔnɛ “funda” nembetshiyaka ɔnɛ ‘ndɛ emunyi’ w’onto, mbɔtɔnyatɔnya la wanyu, mbut’ate mbomana demba lo mbômamatanyiya awui.
e Ɛnyɛlɔ, Bible mbɔsaka lɔtɔmɔ la ɔkɔmiya oko ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi.—Filipi 3:18, 19; Kolosai 3:5.
AKAYAKIME?
• Lande na kakatone Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ kusamɛ lohingu lakemɛ Nɛbukadinɛza?
• Nɛbukadinɛza akandasale lam’akandɛnyi ɔnɛ ase Hɛbɛru asato asɔ hawolange ndjela didjango diande?
• Jehowa ngande wakandafute ase Hɛbɛru asato asɔ l’ɔtɛ wa mbetawɔ kawɔ?
• Wetshelo akɔna wamboyokondja oma lo mbidja yimba lo ɔkɔndɔ wa Shadaraka, Meshakɛ la Abɛdɛ-Nɛngɔ?
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 68]
[Esato wa lo lɛkɛ 70]
1. Tɛmpɛlɔ kele oko tshoto (Ziggourat) la Babilɔna
2. Tɛmpɛlɔ kaki Maraduku
3. Ehase ka dive kɛnya jambizambi yelɛwɔ Maraduku (lo lɔmɔsɔ) la nyɛ yelɛwɔ Nɛbo (lo l’omi) lâdiko dia waa dragɔna
4. Okenga wa Nɛbukadinɛza, onto la lokumu efula oma lo mvudu yakandakaka
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 76]
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 78]