AKO 13
Fetuʻutaki ʻi he Sió
ʻOKU fakahaaʻi ʻe hotau ongo matá ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongoʻi ʻo e lotó. Te na fakahaaʻi nai ʻa e ʻohovale pe ko e manavahē. Te na fakahaaʻi nai ʻa e manavaʻofa pe ko e ʻofa. ʻI he taimi ʻe niʻihi, te na fakahaaʻi nai ʻa e veiveiua pe ʻoatu ʻa e fakamoʻoni ʻo e loto-mamahi. ʻI he fekauʻaki mo hono kau tangataʻifonuá, ʻa ia naʻa nau faingataʻaʻia lahi, naʻe pehē ʻe ha tangata taʻumotuʻa: “ʻOku mau leaʻaki homau matá.”
ʻE fai nai ʻe he niʻihi kehé ʻa e ngaahi fakamulituku fekauʻaki mo kitautolu pea fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tau leaʻakí ʻo makatuʻunga ʻi he feituʻu ʻoku fakahangataha ki ai hotau matá. ʻI he ngaahi sivilaise lahi, ʻoku hehema ʻa e kakaí ke nau falala ki ha tokotaha ʻokú ne tauhi maʻu ʻa e fetuʻutaki anga-fakakaumeʻa ʻi he matá mo kinautolú. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, te nau veiveiua nai ki he loto-moʻoni pe tuʻunga malava ʻa ha tokotaha ʻa ia ʻoku sio ki hono vaʻé pe ki ha meʻa kae ʻikai ki he tokotaha ko ia ʻokú ne talanoa ki aí. ʻI he ngaahi sivilaise ʻe niʻihi ʻoku vakai ai ki ha fetuʻutaki lahi ʻaki ʻa e matá ʻoku taʻefakaʻapaʻapa, anga-fakamālohi, pe fakafeʻauhi. ʻOku tautefito eni ʻi he taimi ʻoku talanoa ai mo e kau mēmipa ʻi he vahaʻa ʻo e tangatá mo e fefiné, pe ki ha ʻeiki, pe ko ha tokotaha tuʻunga māʻolunga. Pea ʻi he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi, kapau ʻe fetuʻutaki fakahangatonu ʻaki e matá ʻe ha tokotaha kei siʻi ʻi heʻene lea ki ha tokotaha taʻumotuʻa, ʻe vakai ki he meʻá ni ko ha anga-taʻefakaʻapaʻapa.
Kae kehe, ʻi he ʻikai ke fakatupu ʻitá, ko e sio ki he mata ʻo ha tokotaha ʻi hono fai ha fakamatala mahuʻingá ʻe lava ke tānaki atu ai ʻa e fakamamafa ki he meʻa ʻoku leaʻakí. ʻE vakai nai ki ai ko ha fakamoʻoni ia ʻo e tuipau ʻi he tafaʻaki ʻa e tokotaha malangá. Fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo e tali ʻa Sīsū ʻi he taimi naʻe fakahaaʻi ai ʻa e ʻohovale lahi ʻe heʻene kau ākongá pea nau pehē: “Ko hai ai tū ʻe ala moʻui?” ʻOku fakamatala ʻa e Tohitapú: “Pea siofia kinautolu ʻe Sisu, ʻo ne peheange, ʻI he vakai ʻa e tangata ko e meʻa ia ʻe ʻikai lava; ka ki he ʻOtua ʻoku malava ʻa e meʻa kotoa pe.” (Mt. 19:25, 26, fakaʻītali ʻamautolu.) ʻOku toe fakahaaʻi ʻe he ngaahi Konga Tohitapú naʻe mātuʻaki siofi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e ngaahi tali ʻa e faʻahinga ʻi heʻene kau fanongó. ʻI he taimi ʻe taha ko ha tangata naʻe mamatea mei hono fanauʻí naʻá ne ʻi ai ʻi he malanga ʻa Paulá. ʻOku pehē ʻi he Ngāue 14:9, 10 (PM ): “Nae fanogo ia ki he lea a Baula: aia nae jio fakamamaʻu kiate ia, bea ne ilo kuo maʻu eia ae tui ke moui ai, Bea ne lea aki ae leʻo lahi, Tuu totonu hake i ho vaʻe.”—Fakaʻītali ʻamautolu.
Ngaahi Fokotuʻu ki he Malaʻe Fakafaifekaú. ʻI hoʻo kau ʻi he malaʻe fakafaifekaú, anga-fakakaumeʻa mo loto-māfana ʻi hoʻo fakaofiofi ki he kakaí. ʻI heʻene feʻungamālié, ngāueʻaki ʻa e ngaahi fehuʻi fakatupu fakakaukau ke kamata ha fetalanoaʻaki ʻi ha meʻa ʻokú mo fakatou mahuʻingaʻia nai ai. ʻI hoʻo fai ení, feinga ke fokotuʻu ha fetuʻutaki ʻaki ʻa e matá—pe sio ʻi ha tuʻunga ki he mata ʻo e tokotahá ʻi ha founga anga-fakaʻapaʻapa mo anga-ʻofa. Ko ha malimali loto-māfana ʻi he mata ʻo ha taha ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ʻe hono matá ʻa e fiefia ʻi lotó ʻoku mātuʻaki fakafiefia ia. Ko ha fakahāhā pehē ʻe tala nai ai ki he tokotahá ʻa e meʻa lahi fekauʻaki mo e faʻahinga tokotaha ko koé pea tokoniʻi ia ke ne ongoʻi fiemālie ange ai ʻi hoʻomo talanoá.
Ko e siofi ʻa e meʻa ʻoku hā ʻi he mata ʻo e tokotahá, ʻo ka feʻungamālie, ʻe fakahaaʻi atu nai ai kia koe ʻa e founga ke feangai ai mo ha tuʻunga. Kapau ʻoku ʻita ʻa e tokotahá pe kapau ʻoku ʻikai te ne mahuʻingaʻia moʻoni, ʻe malava nai ke ke ʻiloʻi ia. Kapau ʻoku ʻikai ke mahino kiate ia ʻa e meʻa ʻokú ke ʻoatú, te ke ʻiloʻi nai ia. Kapau ʻoku ʻikai ke ne kātaki, ʻe faʻa malava pē ke ke tala. Kapau ʻokú ne mātuʻaki mahuʻingaʻia, ʻe hā mahino foki mo e meʻá ni. Ko e meʻa ʻoku hā ʻi hono matá ʻe fakatokanga atu nai ai kia koe ʻa e fiemaʻu ke feʻunuʻaki ʻa e vave hoʻo leá, ke fai ha feinga lahi ange ke fakakau mai ia ki he talanoá, ke fakangata ʻa e lāuleá pe fakahoko nai ai ha fakahāhā ʻo e founga ke ako ai ʻa e Tohitapú.
Pe ʻokú ke kau ʻi he faifakamoʻoni ki he kakaí pe fai ha ako Tohitapu ʻi ʻapi, feinga ke tauhi maʻu ʻa e fetuʻutaki anga-fakaʻapaʻapa ʻaki ʻa e matá mo e tokotaha ʻokú ke lea ki aí. Kae kehe, ʻoua ʻe sio fakamamaʻu kiate iá, he ʻe lava ke fakatupu mā ia. (2 Tuʻi 8:11) Ka ʻi ha founga fakanatula mo anga-fakakaumeʻa, toutou sio ki he mata ʻo e tokotaha ʻe tahá. ʻI he ngaahi fonua lahi, ʻoku fakahaaʻi ʻe he meʻá ni ha ongoʻi ʻo e mahuʻingaʻia loto-moʻoni. Ko e moʻoni, ʻi hoʻo lautohi ʻi he Tohitapú pe ko ha tohi kehe, ʻe fakahangataha ho matá ki he peesi kuo pulusí. Ka ke fakamamafaʻi ha poini, te ke fiemaʻu nai ai ke sio hangatonu ki he tokotahá, kae kehe ke nounou hono fai iá. Kapau te ke hanga hake ʻi he taimi ki he taimi, ʻe ʻai ʻe he meʻá ni ke ke lava ai ʻo siofi ʻa ʻene tali ki he meʻa ʻokú ke leaʻakí.
Kapau ʻoku ʻai ʻe he anga-maá ke faingataʻa kiate koe ʻi he ʻuluaki taimí ʻa e fetuʻutaki ʻi he sió, ʻoua ʻe foʻi. ʻI he ʻahiʻahiʻí, ʻe hoko ai ʻa e fetuʻutaki feʻungamālie ʻi he sió ʻo fakanatula, pea ʻe tānaki atu ia ki hoʻo ola lelei ʻi he fetuʻutaki mo e niʻihi kehé.
ʻI Hono Fai ha Malangá. ʻOku tala mai ʻe he Tohitapú kia kitautolu ʻo pehē, ki muʻa ke kamata ʻe Sīsū ʻene Malanga ʻi he Moʻungá, naʻe “tagaki hake eia hono mata ki he ene kau akoga.” (Luke 6:20, PM) Ako mei heʻene faʻifaʻitakiʻangá. Kapau te ke lea ki ha kulupu, hanga kia kinautolu pea toki mālōlō ʻi ha ngaahi sekoni siʻi ki muʻa ke ke kamata leá. ʻI he ngaahi feituʻu lahi ʻe kau ki he meʻá ni ʻa hono fai ʻa e fetuʻutaki ʻaki ʻa e matá mo e niʻihi ʻi he kau fanongó. Ko e kiʻi toloi taimi nounou ko ení te ne tokoniʻi koe ke ke ikuʻi ai hoʻo tomuʻa manavasiʻí. Te ne toe tokoniʻi ʻa e kau fanongó ke nau feʻunuʻaki ki ha fakakaukau pē pe ongoʻi ʻoku fakahaaʻi ʻe ho matá. Tānaki atu ki ai, ko hoʻo fai ení ʻe fakaʻatā ai ʻa e kau fanongó ke nau fakalongolongo pea teuteu ke fakahanga kiate koe ʻenau tokangá.
Lolotonga hoʻo malangá, sio ki he kau fanongó. ʻOua ʻe sio fakalūkufua pē ki he kulupú. Feinga ke sio ki he faʻahinga tāutaha ʻi aí. ʻI he meimei sivilaise kotoa pē, ʻoku ʻamanekina ai ha tuʻunga ʻo e fetuʻutaki ʻaki ʻa e matá ʻi he tafaʻaki ʻa e tokotaha malanga maʻá e kakaí.
Ko e sio ki hoʻo kau fanongó ʻoku ʻuhinga ia ki he meʻa lahi ange ʻi he fai pē ha ngaʻunu hokohoko ʻa e matá mei he tafaʻaki ʻe tahá ki he tafaʻaki ʻe tahá. Fai ha fetuʻutaki anga-fakaʻapaʻapa ʻi he sió ki ha taha ʻi he kau fanongó, pea kapau ʻe feʻungamālie, leaʻaki ha foʻi sētesi kakato ki he tokotaha ko iá. Sio leva ki ha tokotaha ʻe taha, pea leaʻaki ha sētesi ʻe taha pe ua ki he tokotaha ko iá. ʻOua ʻe sio fuoloa ki ha taha koeʻuhi ke ne hoko ai ʻo ongoʻi mā, pea ʻoua ʻe tokangataha ki ha kakai tokosiʻi pē ʻi he kotoa ʻo e kau fanongó. Hokohoko atu hoʻo fetuʻutaki ʻaki ho matá ki he kau fanongó ʻi he foungá ni, ka ʻi hoʻo lea ki ha tokotahá, talanoa moʻoni ki he tokotaha ko iá pea fakatokangaʻi ʻa ʻene talí ki muʻa ke ke hiki ki ha tokotaha ʻe taha.
Ko hoʻo ngaahi noutí ʻoku totonu ke ʻi he tuʻuʻanga malangá ia, ʻi ho nimá, pe ʻi hoʻo Tohitapú koeʻuhi ke ke lava ʻo kiʻi hila hifo pē ho matá ki ai. Kapau kuo pau ke ngaue kotoa ho foʻi ʻulú ke sio ki hoʻo ngaahi noutí, ʻe faingataʻa leva ai ʻa e fetuʻutaki mo e kau fanongó. ʻOku totonu ke fai ha tokanga fakatouʻosi ki he lahi ʻo hoʻo sio ki hoʻo noutí pea mo e taimi ʻokú ke fai ai iá. Kapau ʻokú ke sio ki hoʻo noutí lolotonga ia hoʻo aʻu ki ha tumutumu ʻi he malangá, ʻe ʻikai ngata pē ʻi he ʻikai lava ke ke sio ki he tali ʻa hoʻo kau fanongó ka ʻe mole mei hoʻo fakahokó ʻa hono mālohí. ʻI he founga tatau, kapau ʻokú ke toutou hanga ki hoʻo ngaahi noutí, ʻe mole ai ʻa hoʻo fetuʻutaki mo e kau fanongó.
ʻI hoʻo lī ha foʻi pulu ki ha tokotaha, ʻokú ke hanga atu ke sio pe ʻoku hapoʻi ia. Ko e foʻi fakakaukau taki taha ʻi hoʻo malangá ko ha foʻi “lī” kehekehe ia ki he kau fanongó. Ko hano “hapoʻi” ʻe fakahaaʻi nai ia ʻe heʻenau talí—ko ha kamokamo, ko ha malimali, ko ha sio tokanga. Kapau ʻokú ke tauhi maʻu ha fetuʻutaki lelei ʻi he sió, ʻe lava ke tokoniʻi koe ʻe he meʻá ni ke fakapapauʻi ai ʻoku “hapoʻi” ʻa hoʻo ngaahi fakakaukaú.
Kapau ʻoku vaheʻi atu ke ke lautohi ki he fakatahaʻangá, ʻe totonu ke ke feinga ke hanga ki he kau fanongó lolotonga ʻa e lautohí? Kapau ʻoku muimui ʻa e kau fanongó ki hoʻo lautohi ʻi he Tohitapú, ko e tokolahi taha ʻo kinautolú ʻe ʻikai te nau ʻiloʻi pe ʻokú ke hanga mai pe ʻikai. Ka ko e sio ki hoʻo kau fanongó ʻe lava ke tokoni ia ke ʻai ke longomoʻui ʻa hoʻo lautohí koeʻuhi te ne ʻai koe ke ke mātuʻaki ʻiloʻi ai ʻenau talí. Pea ki ha faʻahinga pē ʻi he kau fanongó ʻoku ʻikai te nau ngāueʻaki ʻenau Tohitapú pea ʻoku takatakai holo honau ʻatamaí, ko e fetuʻutaki ʻi he sió mo e tokotaha malangá ʻe tokoni nai ia ke fakafoki mai ʻenau tokangá ki he meʻa ʻoku laú. Ko e moʻoni, te ke malava pē ke sio nounou hake, pea ʻoku ʻikai totonu ke fai eni ʻi ha founga te ne fakatupunga ai koe ke ke nenu ʻi hoʻo lautohí. Ki he taumuʻa ko iá, ʻoku lelei tahá ke pukepuke ʻa e Tohitapú pea tuʻu tonu ho ʻulú, ʻo ʻikai tuku ʻa e kumukumú ʻi he fatafatá.
ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku fiemaʻu ai ʻa e kau mātuʻá ke nau fakahoko ha malanga ʻi ha fakataha-lahi mei ha maniusikilipi. Ko hono fai ola lelei ení ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e taukei, teuteu lelei, mo e ʻahiʻahiʻi lahi. Ko e moʻoni, ko hono ngāueʻaki ʻo ha maniusikilipi ʻoku fakangatangata ai ʻa e fetuʻutaki ʻi he sió mo e kau fanongó. Ka ʻo kapau kuo teuteu lelei ʻa e tokotaha malangá, ʻoku totonu ke ne malava ke sio ki heʻene kau fanongó ʻi he taimi ki he taimi ʻo ʻikai mole ʻa e meʻa ʻokú ne ʻi aí. Ko ʻene fai iá ʻe tokoni ia ke pukepuke ʻa e tokanga ʻa e kau fanongó pea ʻai ke nau malava ʻo maʻu ʻaonga kakato mei he fakahinohino fakalaumālie mahuʻinga ʻoku fakahokó.