AKO 27
Fakahoko Fakatuʻupakē
KUÓ KE ngāue mālohi nai ʻi hoʻo malangá. Kuó ke maʻu nai ʻa e fakamatala fakatupu-ʻilo. ʻOku lelei nai ʻa e fakaʻuhingá. Te ke malava nai ke fakahoko pōtoʻi ia. Ka ʻo kapau ʻoku vahevahe ʻa e tokanga ʻa hoʻo kau fanongó—ʻoku nau fanongo pē ki he ngaahi konga ʻo e meʻa ʻokú ke leaʻakí koeʻuhi ʻoku toutou takai holo ʻenau fakakaukaú ki he ngaahi meʻa kehé—ʻoku ola lelei fēfē hoʻo fakahokó? Kapau ʻoku nau faingataʻaʻia ʻi he tauhi honau ʻatamaí ke fakahangataha ki he malangá, ʻoku ngalingali te ke aʻu ki honau lotó?
Ko e hā ʻoku lava ke ʻi he tupuʻanga ʻo ha palopalema pehē? ʻOku tānaki atu nai ki ai ha ngaahi meʻa tefito kehekehe. ʻI he tuʻunga lahi tahá, ko e ʻikai lava ke fakahoko ʻa e malangá ʻi ha founga fakatuʻupakeé. ʻI hono fakalea ʻe tahá, ʻoku faʻa sio ʻa e tokotaha malangá ki heʻene ngaahi noutí, pe ko ʻene founga fakahokó ʻoku fai ia ʻo fuʻu fakafounga. Kae kehe, ko e ngaahi palopalemá ni, ʻoku felāveʻi hangatonu ia mo e founga ʻo hono teuteu ʻo e malangá.
Kapau ʻokú ke ʻuluaki hiki hoʻo malangá pea toki feinga ke liliu ia ki ha ʻautilaine, ngalingali te ke ʻiloʻi ai ʻoku faingataʻa ke fakahoko ʻa e malangá ʻi ha founga fakatuʻupakē. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí kuó ke fili ʻa e ngaahi foʻi lea tofu pē ko ia ʻokú ke palani ke ngāueʻakí. Neongo kapau ʻokú ke ngāueʻaki ʻa e ʻautilainé ki hono fakahokó, te ke feinga ke manatuʻi ʻa e ngaahi foʻi lea naʻá ke ngāueʻaki ʻi he muʻaki fakamatalá. ʻI hono hiki ha meʻa, ʻoku fakafounga ange ai ʻa e leá pea ko e faʻunga ʻo e sētesí ʻoku toe fihi ange ia ʻi he lea fakaʻahó. ʻE tapua mai ʻa e meʻa ko iá ʻi hoʻo fakahokó.
ʻI he ʻikai ke hiki fakaikiiki ʻa e malangá, ʻahiʻahi eni: (1) Fili ha kaveinga pea mo e ngaahi tafaʻaki tefito ʻo e tuʻunga-lea ʻokú ke teu ke ngāueʻakí ʻi hono fakatupulekina ʻa e kaveinga ko iá. Ki ha malanga nounou, ʻe feʻunga nai ha poini tefito ʻe ua. Ko ha malanga lōloa ange ʻe ʻi ai nai ha poini ʻe fā pe nima. (2) ʻI lalo ʻi he poini tefito taki taha, hikiʻi ai ʻa e ngaahi konga Tohitapu tefito ʻokú ke palani ke ngāueʻaki ʻi hono fakahoko iá; toe fakahaaʻi foki ʻa hoʻo ngaahi talanoa fakatātaá mo e ngaahi fakaʻuhinga tefitó. (3) Fakakaukau ki he founga te ke kamata ai ʻa e malangá. Te ke hikiʻi nai ha foʻi sētesi ʻe taha pe ua. Pehē foki ki hono palani ʻa hoʻo fakamulitukú.
Ko e teuteu ki he fakahokó ʻoku mātuʻaki mahuʻinga. Kae ʻoua ʻe fakamanatu fakafoʻilea ʻa e malangá fakataha mo e taumuʻa ke maʻuloto iá. ʻI he lea fakatuʻupakeé, ko e teuteu ki hono fakahokó ʻoku totonu ke fokotuʻu ʻa e fakamamafá, ʻo ʻikai ʻi he ngaahi foʻi leá, ka ʻi he ngaahi foʻi fakakaukau ke fakahāʻí. Ko e ngaahi foʻi fakakaukaú ʻoku totonu ke fakamanatu ia kae ʻoua kuo faingofua ʻenau hokohoko totonu ʻi ho ʻatamaí. Kapau ko e faʻunga ʻo hoʻo malangá kuo fakahokohoko totonu ia mo palani lelei, ʻoku ʻikai totonu ke faingataʻa eni, pea ʻi hoʻo fakahokó, ʻoku totonu ke haʻu fakanatula mo faingofua ʻa e ngaahi foʻi fakakaukaú.
Fakakaukau ki he Ngaahi ʻAongá. Ko ha ʻaonga mahuʻinga ʻo e fakahoko fakatuʻupakeé he te ke lea ʻi he founga hangatonu ʻa ia ʻe tali lelei taha ʻe he kakaí. ʻE longomoʻui ange ai hoʻo fakahokó pea fakamānako ange ai ki hoʻo kau fanongó.
Ko e founga ko eni ʻo e leá ʻoku fakaʻatā ai koe ke ke maʻu ha fetuʻutaki lahi mo hoʻo kau fanongó ʻi he sió, ʻa ia ʻe fakalakalaka ai ʻa hoʻo fetuʻutaki mo kinautolú. Koeʻuhi ʻoku ʻikai te ke fakafalala ki hoʻo ngaahi noutí ki he fakalea ʻo e foʻi sētesi kotoa pē, ʻe hehema ange ai hoʻo kau fanongó ke ongoʻi ʻokú ke ʻiloʻi lelei ʻa hoʻo tuʻunga-leá pea ʻokú ke tui loto-moʻoni ki he meʻa ʻokú ke leaʻakí. Ko ia ai, ko e founga fakahoko ko ení ʻoku ngāueʻaki ia ki ha malanga māfana mo anga fakafetalanoaʻaki, ko ha malanga loto-moʻoni ʻe aʻu moʻoni ki he lotó.
Ko e fakahoko fakatuʻupakeé ʻoku toe fakahaaʻi ai ʻa e ngaofengofua. Ko e fakamatalá ʻoku ʻikai ke fokotuʻu ʻo fuʻu fefeka ia ʻo ʻikai lava ke ke fai ai ha ngaahi feʻunuʻaki. Tau pehē, ʻi he konga ki muʻa ʻo e ʻaho te ke fai ai hoʻo malangá, ʻoku ʻi ai ha fakamatala ongoongo ʻiloa ʻoku felāveʻi hangatonu mo hoʻo tuʻunga-leá. ʻIkai ʻe feʻungamālie ke ke lave ki ai? Pe mahalo ʻi hoʻo malangá, ʻokú ke fakatokangaʻi ai ʻoku tokolahi ʻa e fānau taʻu ako ʻi he kau fanongó. He lelei ē ke feʻunuʻaki hoʻo ngaahi talanoa fakatātaá mo hono ngāueʻakí fakataha mo ha fakakaukau ki hono tokoniʻi kinautolu ke nau houngaʻia ʻi he anga ʻo e kaunga ʻa e fakamatalá ki heʻenau moʻuí!
Ko e ʻaonga ʻe taha ʻo e fakahoko fakatuʻupakeé ko e fakaueʻiloto ki ho ʻatamaí tonu. ʻI hoʻo maʻu ha kau fanongo loto-houngaʻia mo ongongofuá, ko koe tonu ʻokú ke hoko ai ʻo loto-māfana peá ke lea lahi ange leva ai ki he ngaahi fakakaukaú pe vaheʻi ha taimi ke toutou leaʻaki ai ʻa e ngaahi poini pau ke fakamamafaʻí. Kapau ʻokú ke fakatokangaʻi ʻoku hōloa ʻa e mahuʻingaʻia ʻa hoʻo kau fanongó, ʻe lava ke ke fou ʻi ha ngaahi sitepu ke ikuʻi ʻa e palopalemá kae ʻikai ke talanoa pē ki he kakai ʻa ia ʻoku ʻi ha feituʻu kehe ʻenau fakakaukaú.
Fakaʻehiʻehi mei he Ngaahi Tōʻangá. ʻOku totonu ke ke lāuʻilo ko e lea fakatuʻupakeé ʻoku toe ʻi ai nai ʻa hono ngaahi tōʻanga. Ko e taha ko e hehema ke lele ʻovataimí. Kapau ʻokú ke fakahū ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku fuʻu lahi lolotonga ʻa e malangá, ʻe hoko nai ai ko ha palopalema ʻa hono taimiʻí. ʻE lava ke ke feangainga mo eni kapau te ke hikiʻi ʻi hoʻo ʻautilainé ʻa e taimi ʻoku fakaʻatā ki he konga taki taha ʻo e malangá. Pea pipiki ofi leva ki he taimi-tēpile ko ení.
Ko e toe fakatuʻutāmaki ʻe taha, tautefito ki he kau malanga taukeí, ko e falala tōtuʻá. ʻI he hoko ʻo anga ki he malanga fakahāhaá, ʻe ʻiloʻi nai ai ʻe he niʻihi ʻoku ʻikai faingataʻa ke fakatahaʻi fakavave ʻa e ngaahi fakakaukau ʻe niʻihi ʻo fakafonuʻaki ʻa e taimi ʻoku vaheʻi maí. Ka ko e anga-fakatōkilaló mo e houngaʻia ʻi he moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo ʻetau kau ʻi ha polokalama ʻo e ako ʻa ia ko Sihova tonu ʻa e Faiako Maʻongoʻongá ʻoku totonu ke ne ueʻi kitautolu ke fakakaukau ai ki he konga taki taha ʻi he faʻa lotu pea ke teuteuʻi lelei ia.—Ai. 30:20; Loma 12:6-8.
Mahalo pē ko e meʻa fakahohaʻa lahi ange ki he kau malanga tokolahi ʻa ia ʻoku ʻikai te nau taukei ʻi he fakahoko fakatuʻupakeé naʻa ngalo nai ʻia kinautolu ʻa e meʻa ʻoku nau loto ke leaʻakí. ʻOua ʻe fakaʻatā ʻa e fakakaukau ko ení ke ne taʻofi koe mei he fou ʻi he sitepu ko eni ʻo e laka ki muʻa ʻi he malanga ola leleí. Teuteu lelei, pea hanga kia Sihova ki he tokoni ʻa hono laumālié.—Sione 14:26.
ʻOku fakaʻatā ʻe he kau malanga kehé ʻa e hohaʻa tōtuʻa fekauʻaki mo e fakaleá ke ne taʻofi kinautolu. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai nai maʻu ʻe ha malanga fakatuʻupakē ʻa e fakalea kuo filifili pea mo e tuʻunga fakakalama totonu ʻo ha malanga maniusikilipi, ka ko ha sīpinga fakafetalanoaʻaki fakamānako te ne fakaleleiʻi nai ʻa e meʻa ko iá. ʻOku tali lelei lahi taha ʻa e kakaí ki he ngaahi fakakaukau ʻoku fakahoko ʻi he ngaahi foʻi lea ʻoku nau ʻilongofuá pea ki he ngaahi foʻi sētesi ʻoku ʻikai ke fihí. Kapau ʻokú ke teuteu lelei, ʻe hoko fakanatula mai ʻa e fakalea totonú, ʻo ʻikai koeʻuhí kuó ke maʻuloto ia, ka koeʻuhí kuó ke fakamanatu feʻunga ʻa e ngaahi foʻi fakakaukaú. Pea kapau ʻokú ke ngāueʻaki ʻa e lea lelei ʻi he fetalanoaʻaki fakaʻahó, ʻe hoko fakanatula mai ia ʻi he taimi ʻokú ke ʻi he peletifōmú aí.
Faʻahinga Nouti ke Ngāueʻakí. ʻI he faai mai ʻa e taimí fakataha mo e ʻahiʻahiʻí, te ke malava nai ai ke fakasiʻisiʻi hoʻo ʻautilainé ki ha ngaahi foʻi lea siʻi pē ki he poini taki taha ʻo hoʻo malangá. Ko e meʻá ni, fakataha mo ha nouti ʻo e ngaahi konga Tohitapu ʻokú ke palani ke ngāueʻakí, ʻe fakahokohoko kotoa nai ia ʻi ha kaati pe ko ha lauʻipepa ke faingofua ʻa e lave ki aí. Ki he malaʻe fakafaifekaú, te ke ako maʻuloto ai ʻi he ngaahi tuʻunga lahi tahá ha ʻautilaine faingofua. Kapau kuó ke fai ha fekumi ʻi ha tuʻunga-lea ki ha toe ʻaʻahi, te ke maʻu nai ai ha nouti nounou siʻisiʻi ʻi ha lauʻipepa ʻoku fakahū ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi peesi ʻo hoʻo Tohitapú. Pe te ke ngāueʻaki pē nai ha ʻautilaine mei he “Ngaahi Tuʻunga Lea Faka-Tohitapu ke Fetalanoaʻaki Ai” pe fakamatala ʻoku maʻu ʻi he Reasoning From the Scriptures ko ha makatuʻunga ia ki hoʻo lāuleá.
Kae kehe, kapau kuo vaheʻi atu kiate koe ke ke fakahoko ha ngaahi konga ʻe niʻihi ʻi he fakatahá ʻi loto ʻi ha ngaahi uike siʻi pea ke fai foki mo e ngaahi malanga maʻá e kakaí, te ke ʻiloʻi nai ai ʻe fiemaʻu ha ngaahi nouti lahi ange. Ko e hā hono ʻuhingá? Ke fakafoʻou ho ʻatamaí ki he fakamatalá ki muʻa ʻi hono fakahoko ʻa e ngaahi konga ko iá taki taha. Naʻa mo ia, kapau ʻokú ke falala ʻo fuʻu lahi ki he ngaahi noutí ki hono fakaleá lolotonga hoʻo fakahokó—ʻo sio ki ai ʻi ha tuʻunga ʻi he lolotonga ʻo e meimei foʻi sētesi kotoa pē—ʻe mole ai meiate koe ʻa e ngaahi ʻaonga ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e fakahoko fakatuʻupakeé. Kapau ʻokú ke ngāueʻaki ha ngaahi nouti fakalahi, fakaʻilongaʻi ia koeʻuhi ke lava ʻo ke lave pē ʻi he faingamālié ki he ngaahi foʻi lea siʻi ʻoku fakamamafaʻí mo e ngaahi konga Tohitapu ʻoku hā ʻoku faʻuʻaki hoʻo ʻautilainé.
Lolotonga ʻoku totonu ke faʻa fakahoko fakatuʻupakē ʻi he tuʻunga lahi tahá ha malanga ʻa ha tokotaha malanga taukei, ʻe toe lava ke ʻi ai ʻa e ngaahi ʻaonga ʻi hono fakatahaʻi ai ʻa e ngaahi founga kehe ʻo e fakahokó. ʻI he talateú mo e fakamulitukú, ʻa ia ʻoku fiemaʻu ai ʻa e fetuʻutaki lelei mo e kau fanongó fakataha mo e ngaahi fakamatala fakalea mālohi mo leleí, ʻe ola lelei nai ha ngaahi foʻi sētesi siʻi ʻoku maʻuloto. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi foʻi moʻoni, ngaahi fika, ngaahi hiki lea, pe ngaahi konga Tohitapú, ʻoku feʻungamālie ai ʻa hono laú pea ʻe lava ke ngāueʻaki ia fakataha mo ha ola mahuʻinga.
ʻI he Taimi ʻOku Fiemaʻu Ai ʻe he Niʻihi Kehé ha Fakamatalá. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku fiemaʻu ai ke tau fakamatalaʻi ʻetau tuí ʻo ʻikai ha faingamālie ki ha teuteu ki muʻa. ʻOku hoko nai eni ʻi he taimi ʻoku ʻohake ai ha fakafepaki ʻe ha taha ʻoku tau fetaulaki mo ia ʻi he malaʻe ngāué. ʻOku malanga hake nai ʻa e ngaahi tuʻunga meimei tatau ʻi he taimi ʻo e ʻi he kāingá, ʻi he ngāueʻangá, pe ʻi he ʻapiakó. ʻE toe fiemaʻu nai ʻe he kau ʻōfisa fakapuleʻangá ha ngaahi fakamatala fekauʻaki mo ʻetau ngaahi tuí pea mo ʻetau founga moʻuí. ʻOku enginaki mai ʻa e ngaahi Konga Tohitapú: “Mou ʻosi teu ai pe ke fai ha fakamatala kiate ia fuape te ne ʻeke kiate kimoutolu ʻa e ʻuhinga ʻo e ʻamanaki ʻoku mou maʻu; kae fai ʻi he angavaivai mo e tailiili.”—1 Pita 3:15.
Fakatokangaʻi ʻa e anga ʻo e tali ʻa Pita mo Sione ki he Sanetalimi faka-Siú, hangē ko ia ʻoku lēkooti ʻi he Ngāue 4:19, 20. ʻI ha foʻi sētesi pē ʻe ua, naʻá na fakahaaʻi mahino ai hona tuʻungá. Naʻá na fai ia ʻi ha founga naʻe feʻungamālie ki heʻena kau fanongó—ʻo fakahaaʻi ko e ʻīsiu ʻoku fehangahangai mo e kau ʻapositoló naʻe toe fehangahangai ia mo e fakamaauʻangá. Ki mui ai, naʻe fai ha ngaahi tukuakiʻi loi kia Sitīveni, pea naʻe ʻave ia ki he ʻao ʻo e fakamaauʻanga tatau. Lau ʻa ʻene tali mālohi he taimi pē ko iá ʻi he Ngāue 7:2-53. Naʻe anga-fēfē ʻene fokotuʻutuʻu ʻa ʻene fakamatalá? Naʻá ne fakahoko ʻa e ngaahi meʻa naʻe hokó ʻi he hokohoko fakahisitōliá. ʻI ha poini feʻungamālie, naʻá ne kamata ai ke fakamamafaʻi ʻa e laumālie angatuʻu naʻe fakahaaʻi ʻe he puleʻanga ʻo ʻIsilelí. ʻI he fakamulitukú, naʻá ne fakahaaʻi ai kuo fakaeʻa ʻe he Sanetalimí ʻa e laumālie tatau ʻaki hono fakapoongi ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.
ʻI hono fiemaʻu koe ki ha ngaahi fakamatala ʻi he taimi pē ko iá fekauʻaki mo hoʻo tuí, ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke ʻai ke ola lelei hoʻo ngaahi fakamatalá? Faʻifaʻitaki kia Nehemaia, ʻa ia naʻá ne lotu fakalongolongo ki muʻa ke ne tali ha fehuʻi naʻe fai ange ʻe Tuʻi ʻAtasease. (Nehe. 2:4) Hokó, fokotuʻutuʻu vave ha ʻautilaine ʻi he ʻatamaí. Ko e ngaahi sitepu tefitó ʻe fakahokohoko nai ia ʻi he foungá ni: (1) Fili ha poini ʻe taha pe ua ʻoku totonu ke fakakau ʻi he fakamatalá (te ke fili nai ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi poini ʻoku maʻu ʻi he Reasoning From the Scriptures). (2) Fakapapauʻi ʻa e ngaahi konga Tohitapu te ke ngāueʻaki ke poupouʻi ʻa e ngaahi poini ko iá. (3) Palani ʻa e founga ke kamata pōtoʻi ai hoʻo fakamatalá koeʻuhi ke loto-lelei ai ʻa e tokotaha fehuʻí ke fanongo. Pea kamata leva ke talanoa.
ʻI he malumalu ʻo e tengé, te ke manatuʻi ʻa e meʻa ke faí? Naʻe tala ʻe Sīsū ki hono kau muimuí: “ʻOua te mou lotomoʻua pe fēfē haʻamou tali, pe ki ha meʻa te mou leaʻaki: he ʻe ʻatu kiate kimoutolu ʻi he taimi ko ia ha meʻa ke mou leaʻaki: he ʻoku ʻikai ko kimoutolu ʻe lea, ka ko e Laumalie ʻo hoʻomou Tamai ʻe lea ʻiate kimoutolu.” (Mt. 10:19, 20) ʻOku ʻikai ʻuhinga eni ia te ke maʻu ʻa e “lea oe boto” fakaemana naʻe ʻoange ki he kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí. (1 Kol. 12:8, PM) Ka ʻo kapau ʻokú ke ngāueʻaki maʻu pē ʻiate koe ʻa e ako ʻoku tokonaki mai ʻe Sihova ki heʻene kau sevānití ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻe fakafoki mai ʻe he laumālie māʻoniʻoní ʻa e fakamatala ʻoku fiemaʻú ki ho ʻatamaí ʻi he taimi ʻoku fiemaʻu aí.—Ai. 50:4.
ʻOku ʻikai ha veiveiua, ʻe lava ke ʻaonga lahi ʻa e fakahoko fakatuʻupakeé. Kapau ʻokú ke ʻahiʻahiʻi maʻu pē ia ʻi hono fakahoko ʻa e ngaahi konga ʻi he fakatahaʻangá, ʻe ʻikai leva ke faingataʻa ʻa hono fai ʻa e tali he taimi pē ko ia ʻoku fiemaʻu aí, koeʻuhi ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi founga ʻautilaine meimei tatau. ʻOua ʻe tolotoloí. Ko e ako ke lea ākenoá te ne tokoniʻi ai koe ke ke ʻai ʻa hoʻo malaʻe fakafaifekaú ke ola lelei ange. Pea kapau ʻokú ke maʻu ʻa e monū ki hono fai ha ngaahi malanga ki he fakatahaʻangá, ngalingali te ke maʻu lahi ange ai ʻa e tokanga ʻa e kau fanongó pea aʻu ki honau lotó.