AKO 37
ʻAi ke Eʻa ʻa e Ngaahi Poini Tefitó
KO E HĀ ʻa e ngaahi poini tefito ʻo ha malanga? ʻOku ʻikai ko e ngaahi tafaʻaki mahuʻinga pē ia ʻoku fakahaaʻi nounou ʻi he ʻalu ʻa e malangá. Ko e ngaahi fakakaukau mahuʻinga ia ʻoku fakahoko lōloa. Ko e ngaahi fakakaukau ia ʻoku mahuʻinga ki hono lavaʻi hoʻo taumuʻá.
Ko ha kī ki hono ʻai ke eʻa ʻa e ngaahi poini tefitó ko hoʻo fili mo fokotuʻutuʻu fakapotopoto ʻa e fakamatalá. Ko e fai ʻo ha fekumi ki ha malangá ʻoku toutou ʻomai ai ʻa e fakamatala lahi ange ʻa ia ʻe lava ke ngāueʻaki. ʻE lava fēfē ke ke fakapapauʻi ʻa e fakamatala ke ngāueʻakí?
ʻUluakí, fakakaukau ki hoʻo kau fanongó. ʻOku ʻikai ʻaupito ke nau alāanga ki hoʻo tuʻunga-leá, pe ʻoku nau mātuʻaki maheni mo ia? ʻOku loto-tatau ʻa e tokolahi taha ʻo kinautolú mo e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohitapú fekauʻaki mo iá, pe ʻoku hehema ʻa e niʻihi ke veiveiua? Ko e hā ʻa e faʻahinga faingataʻa ʻoku nau fehangahangai mo ia ʻi he moʻui fakaʻahó ʻi heʻenau feinga ke ngāueʻaki ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohitapú fekauʻaki mo e tuʻunga-leá? Uá, fakapapauʻi ʻokú ke manatuʻi lelei ʻa hoʻo taumuʻá ʻi he malanga ki he kau fanongo ko iá ʻi he tuʻunga-lea ʻokú ke palani ke ngāueʻakí. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ongo fakahinohino ko ení, fakafuofua ʻa e fakamatalá pea tauhi pē ʻa e meʻa ʻoku feʻungamālie moʻoní.
Kapau kuo ʻoatu kiate koe ha ʻautilaine tefito fakataha mo ha kaveinga pea mo ha ngaahi poini tefito, ʻoku totonu ke ke pipiki ki ai. Kae kehe, ko e mahuʻinga ʻo e meʻa te ke fakahokó ʻe fakaleleiʻi lahi ia kapau te ke manatuʻi ʻa e ongo meʻa tefito ʻi ʻolungá ʻi hono fakahoko ʻa e poini tefito taki taha. ʻI he ʻikai ʻomai ha ʻautilainé, ko e meʻa ia ʻaʻau ke ke fili ʻa e ngaahi poini tefitó.
ʻI hoʻo manatuʻi lelei hoʻo ngaahi poini tefitó pea fokotuʻutuʻu maau ʻa e ngaahi fakaikiiki ʻi he malumalu ʻo iá, ʻe faingofua ange ai kia koe ke ke fai ha malanga. Ngalingali ʻe toe maʻu ʻe hoʻo kau fanongó ʻa e meʻa lahi ange mei ai.
Ngaahi Founga Kehekehe ʻo Hono Fokotuʻutuʻu Hoʻo Fakamatalá. ʻE lava ke muimui ʻi he ngaahi founga kehekehe ʻi hono fokotuʻutuʻu ʻa e sino ʻo hoʻo malangá. ʻI hoʻo hoko ʻo maheni mo iá, te ke ʻiloʻi ai ʻe lava ke ola lelei ʻa e niʻihi, ʻo fakatuʻunga ʻi hoʻo taumuʻá.
ʻOku kau ki ha founga ʻaonga ʻa e vahevahe fakaetuʻungaleá. (ʻOku fiemaʻu ʻa e poini tefito taki taha koeʻuhi ʻoku tānaki atu ia ki he mahinoʻi ʻe hoʻo kau fanongó ʻa e tuʻunga-leá pe tokoni ki hono lavaʻi ʻa e taumuʻa ʻo hoʻo malangá.) Ko e founga ʻe taha ʻoku fekauʻaki ia mo e fakahokohoko taimí. (Ko e fakatātaá, ko e ngaahi meʻa ki muʻa ʻi he Lōmakí, ʻe hoko atu nai ai ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ki muʻa ke fakaʻauha ʻa Selusalema ʻi he 70 T.S., ʻa ia ʻe hoko atu nai ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi hotau ʻahó tonu.) Ko ha founga hono tolu ko e tupuʻangá mo e olá. (ʻE fakahoko nai eni ʻi ha tafaʻaki pē. Ko e fakatātaá, ʻe lava ke ke kamataʻaki ha tuʻunga ʻoku lolotonga hoko, ko e olá, pea toki fakahaaʻi leva ʻa e tupuʻangá.) Ko ha founga hono fā ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi fehangahangaí. (Te ke fakafaikehekeheʻi nai ʻa e leleí ʻaki ʻa e koví pe paú ʻaki ʻa e taʻepaú.) ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻe kau ʻi ha malanga ʻa e founga laka hake ia ʻi he tahá.
ʻI he taimi naʻe tukuakiʻi loi ai ʻa Sitīveni ʻi he ʻao ʻo e Sanetalimi faka-Siú, naʻá ne fai ai ha lea mālohi naʻe hoko atu ai ha founga fakahokohoko taimi. ʻI hoʻo lau ia ʻi he Ngāue 7:2-53, fakatokangaʻi ko e filifili ʻo e ngaahi poiní ʻoku mohu ʻuhinga ia. Naʻe ʻuluaki fakamahino ʻe Sitīveni naʻá ne lave ki ha hisitōlia ʻe ʻikai lava ke fakaʻikaiʻi ʻe heʻene kau fanongó. Naʻá ne fakahaaʻi leva neongo naʻe fakataleʻi ʻa Siosifa ʻe hono fanga tokouá, naʻe ngāueʻaki ia ʻe he ʻOtuá ke ne fai ʻa e fakahaofí. Hokó, naʻá ne fakahaaʻi naʻe talangataʻa ʻa e kau Siú kia Mōsese, ʻa ia naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá. Naʻá ne fakaʻosi ʻaki hono fakamamafaʻi ko ha laumālie hangē ko ia naʻe fakahāhā ʻe he kau Siu ʻo e ngaahi toʻutangata ki muʻá naʻe fakahaaʻi ia ʻe he faʻahinga naʻa nau fakahoko ʻa e tāmateʻi ʻo Sīsū Kalaisí.
ʻOua ʻe Ngāueʻaki ha Ngaahi Poini Lahi. Ko e ngaahi meʻa siʻi pē ʻoku fiemaʻu ki hono fakahoko ha kaveingá. ʻI he lahi taha ʻo e ngaahi tuʻungá, ʻoku faʻa ʻikai toe laka hake ia ʻi he poini ʻe nimá. ʻOku hoko eni ʻo tatau ai pē pe te ke malanga ʻi ha miniti ʻe 5, miniti ʻe 10, miniti ʻe 30, pe lōloa ange ai. ʻOua ʻe feinga ke ʻai ke eʻa ha ngaahi poini ʻoku fuʻu lahi. ʻE lava lelei ke puke ʻe hoʻo kau fanongó ha ngaahi fakakaukau kehekehe siʻi pē mei ha malanga ʻe taha. Pea ko e lōloa ange ʻa e malangá, ko e fakahaaʻi mālohi ange ia mo toe fefeka ange ʻa e ngaahi poini tefitó.
Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e lahi ʻo e ngaahi poini tefito ʻokú ke ngāueʻakí, fakapapauʻi ke fakahoko feʻunga ʻa e poini taki taha. Tuku ki he kau fanongó ha taimi feʻunga ke sivisiviʻi ai ʻa e poini tefito taki taha koeʻuhi ke hoko ai ʻo maongo mālohi ki honau ʻatamaí.
ʻOku totonu ke fakahaaʻi ʻi hoʻo malangá ha fakakaukau faingofua. ʻOku ʻikai ke fakatuʻunga maʻu pē eni ʻi he lahi ʻo e fakamatala ʻoku fakahokó. Kapau ʻoku fakakulupu lelei hoʻo ngaahi fakakaukaú ʻi he malumalu ʻo ha ngaahi kaveinga tokoni tefito siʻisiʻi pē peá ke fakahoko tahataha eni, ʻe faingofua ai ke muimui ʻi he malangá pea faingataʻa ke ngalo.
ʻAi ke Eʻa Hoʻo Ngaahi Poini Tefitó. Kapau ʻoku fokotuʻutuʻu lelei hoʻo fakamatalá, ʻe ʻikai faingataʻa ke ʻai ke mālohi ai ʻa e mahuʻinga ʻo hoʻo ngaahi poini tefitó fakafou ʻi hoʻo fakahokó.
Ko e founga tefito ke ʻai ai ha poini tefito ke eʻá ko hono ʻoatu ʻa e ngaahi poini ʻo e fakamoʻoni, ngaahi Konga Tohitapu, mo e fakamatala kehe ʻi he founga ko ia ʻoku fakahangataha ai ʻa e tokanga ʻa e ngaahi meʻá ni ki he fakakaukau tefitó ʻo fakalahiʻi ia. Ko e ngaahi poini tokoní kotoa ʻoku totonu ke ne fakamaʻalaʻala, fakamoʻoniʻi, pe fakalahiʻi ʻa e poini tefitó. ʻOua ʻe tānaki atu ki ai ha ngaahi fakakaukau ʻoku ʻikai fiemaʻu koeʻuhi pē ko ʻenau fakamānakó. ʻI hoʻo fakahoko ʻa e ngaahi poini tokoní, fakahaaʻi mahino ʻenau fehokotaki mo e poini tefito ʻoku nau poupouʻí. ʻOua ʻe tuku ki he kau fanongó ke nau fakapapauʻí. Ko e fehokotakí ʻe lava ke fakahaaʻi ia ʻaki ʻa e toe leaʻaki ʻa e ngaahi foʻi lea tefito ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e fakakaukau tefitó, pe ʻi hono toe leaʻaki ʻa e taumuʻa ʻo e poini tefitó tonu ʻi he taimi ki he taimi.
ʻOku fakamamafaʻi ʻe he kau malanga ʻe niʻihi ʻa e ngaahi poini tefitó ʻaki hono fakafika kinautolu. Lolotonga ko e founga ia ʻe taha ke fakamamafaʻi ai ʻa e ngaahi poini tefitó, ʻoku ʻikai totonu ke ne fetongi ʻa hono filifili lelei mo fakahoko totonu ʻa e fakamatalá tonu.
Te ke fili pē nai ke fakamatalaʻi hoʻo poini tefitó mei he kamatá ki muʻa ke ke ʻoatu ʻa e fakaʻuhinga ʻokú ne poupouʻí. ʻE tokoniʻi nai ʻe he meʻá ni ʻa e kau fanongó ke nau ʻiloʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi meʻa ʻe hoko atu aí, pea te ne toe fakamamafaʻi ʻa e poini tefito ko iá. Te ke fakamamafaʻi nai ʻa e poiní ʻaki hono fakanounouʻi ia hili hono fakahoko kakató.
ʻI he Malaʻe Fakafaifekaú. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo lāulea ki ai ʻi ʻolungá ʻoku ngāueʻaki ia ʻo ʻikai ki he ngaahi malanga ʻi ha founga paú pē kae toe pehē foki ki he ngaahi fetalanoaʻaki ʻokú ke fai ʻi he malaʻe fakafaifekaú. ʻI he teuteú, fakakaukau ki ha tuʻunga tefito pē ʻoku ʻi he fakakaukau ʻa e kakai ʻi he feituʻú. Fili ha kaveinga ʻoku fakaʻatā ai ʻa e faingamālie ke fakahaaʻi ʻa e founga ʻe fakaleleiʻi ai ʻe he ʻamanaki ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú ʻa e tuʻunga ko iá. Fili ʻa e poini tefito nai ʻe ua ke fakahokoʻaki ʻa e kaveinga ko iá. Fili ʻa e ngaahi konga Tohitapu ʻa ia te ke ngāueʻaki ke poupouʻi ʻaki ʻa e ngaahi poini ko iá. Palani leva ʻa e founga te ke kamata ai hoʻo lāuleá. Ko e teuteu peheé ʻoku fakaʻatā ai ke ʻi ai ʻa e faʻahinga ngaofengofua ʻa ia ʻoku fiemaʻu ki he fetalanoaʻakí. ʻOkú ne toe tokoniʻi koe ke fakamatalaʻi ʻa e meʻa ʻe manatuʻi ʻe he faʻahinga ʻi he ngaahi ʻapí.