Sena Buumi Bulazumanana Muntu Afwa?
“Acalo cisamu cilijisi bulangizi. Ikuti cagonkwa cilasyuuka alimwi . . . Kuti naa muntu wafwa, sena uyoopona alimwi?”—MUSA, MUSINSIMI WANSIKU.
1-3. Ino banji bayandaula buti luumbulizyo ciindi nobafwidwa bayandwa babo?
KUŊANDA yamalila imwi mu New York City, ibalongwe abanamukwasyi batungana mulongo cakaumuumu bayaabwiinda munsi-munsi abbokesi livwunudwe. Balanga mutumba wamusankwa wamyaka yakuzyalwa iili 17. Beenzinyina bakucikolo cabayumina akumuzyiba. Ibusilisi bwa Chemotherapy bwamana kwaalosya masusu akwe aide kuubuka; bulwazi bwakkansa bwakamukosya kapati. Mwati ngonguwe buya oyu mweenzinyina? Imyezi buyo iili mbwiibede yainda, wakali muntu uuzwide mizeezo iigwasya, uuzwide mibuzyo, uunyangaukide—imuzumi! Banyina musankwa oyo ibatyompedwe kapati basola kujana bulangizi aluumbulizyo mumuzeezo wakuti mwanaabo kuli mbwacili muumi. Kayiiba-iba misozi, balaliindulukila kwaamba ncobakayiisigwa ategwa: “Mbubo lino Tommy ulikondedwe. Leza wamuyanda Tommy kuti akabe anguwe kujulu.”
2 Ku Jamnagar mu India, ibusena bwamusinzo uulampa makkilomita aatandila ku 11,000, ibana basankwa botatwe iba mwaalumi umwi simakwebo wamyaka yakuzyalwa iili 58 balagwasyanya kubikka mubili wabausyi abusena buumpilwa. Acikasaalizi, imusankwa mupati watalisya cilengwa eci cakuumpa kwiinda mukuyasya nkuni ezi amunzenge akutila mafwuta amisamu imwi iinunkilila kabotu amutunta wabausyi. Ikupasauka kwamulilo takucimvwiki kabotu akaambo kajwi lya Brahman naambilila-ambilila majwi aa Sanskrit mantras icipandulula kuti: “Ibuumi butafwiki kabuzumanana kusoleka kwambubo kuti limwi bukabe boobo busumpukide kapati.”
3 Kabacilangilila kuumpwa oku bana basankwa aba botatwe, aumwi walibuzya ategwa, ‘Sena ndilasyoma kuti buumi bulazumanana muntu afwa?’ Akaambo kakuti bakayiila mumasena aandeene-andeene aanyika, aumwi ulaa bwiinguzi bwaandeene. Imusyoonto kuli boonse usyoma kuti bausyi bayoozyalululwa akubaa buumi bulemenede kapati. Oyu umwi waakati usyoma kuti bantu bafwide baloona, taakwe ncobazyi pe. Oyo mupati walo uzumina buyo kuti lufwu nkoluli ncobeni nkaambo uyeeya kuti kunyina uukonzya kuziba cini-cini cicitika notufwa.
Imubuzyo Omwe, Bwiinguzi Bunji
4. Mubuzyo nzi wakatazya bantu kwamyaka minji?
4 Sena buumi bulazumanana muntu afwa? mubuzyo umwi wakatazya bantu kwazyuulu zyamyaka. Syaabupampu umwi wa Katolika wazina lya Hans Küng waamba kuti, “Nobaba baabo bakayiya Bbaibbele balanyongana nobabuzigwa mubuzyo oyo.” Mukumana kwamyaka ibantu mubukkale bwabantu boonse balikuuyeeya mubuzyo oyu, elyo kuli bwiinguzi butabaliki bupegwa.
5-8. Ino zikombelo zinji ziyiisya nzi kujatikizya buumi buzumanana muntu afwa?
5 Ibunji bwabaabo balyaamba kuti Mbanakristo balaasyoma makani aakuunka kujulu alimwi akuhelo. Pele ba Hindu balo basyoma makani aakuzyalululwa. Kabandika muzeezo waba Mozilemu, Amir Muawiyah, imugwasilizi kubusena kucitilwa bukombi bwaba Izilamu waamba kuti: “Tulasyoma kuti kuyooba buzuba bwalubeta twaakufwa, twaakwiima kumbele a Leza, Alla. Eci ciyooba buyo mbuli kunjila munkuta.” Mpoonya, ikweelana abusyomi bwaba Izilamu, Alla uyoolanga-langa buumi bwaumwi aumwi akumutumina kuparadaiso naa kumulimo wahelo.
6 Iba Buda aba Katolika mu Sri Lanka balasiya zijazyo alimwi ampulungwido kazili bukwazi ikuti naa kuli wafwa muŋanda yabo. Ilambe lilayasyigwa alimwi abbokesi lilabikkwa imaulu aamufwu kaalanzyide kumulyango kunjililwa. Basyoma kuti ikucita boobu cigwasya kuti muuya wamufwu uzwe muŋanda omo.
7 Ronald M. Berndt waku Yunivesiti yaku Western Australia waamba kuti bama Aborijini baku Australia basyoma kuti “ibantu balijisi muuya uutakonzyi kunyonyoonwa.” Imisyobo imwi yamu Afulika isyoma kuti ibantu-bantu buyo nobafwa baba zyeelo kakuli abo balemenede baba mizimu yalo iinoolemekwa akulombwa kaili basololi bamunzi batalibonyi.
8 Mumasena amwi, nzyobasyoma kujatikizya nzyobati myuuya yabafwide zivwelengene buyo tunsiyansiya a Bunakristo. Mucikozyanyo, akati kaba Katolika alimwi aba Protestanti banji mu West Africa, ncilengwa buya ikuvwuntamika zimbonimboni ciindi umwi naafwa kutegwa kubule uutilange mucimbonimboni akubona muuya wamuntu oyo wafwa. Mpoonya kwainda mazuba aali 40 kuzwa ciindi naafwa muyandwa, ibanamukwasyi alimwi abalongwe balasekelela kuunka kwacintu eci cuumi kujulu.
Imutwe Uudumide
9, 10. Mpaakaambo nzi kapati mpozizuminana zikombelo zinji?
9 Ibwiinguzi bwamubuzyo uujatikizya cicitika notufwa mbunji mbubwenya mbozili zinji azyalo zilengwa alimwi abusyomi bwabantu bapa bwiinguzi obo. Pele izikombelo zinji zilazuminana akaambo komwe kapati kakuti: Icintu cimwi mukati kamuntu—icintu cuumi, muuya, ceelo—tacifwi alimwi cilazumanana kupona muntu afwa.
10 Ibusyomi bwakutafwika kwabuumi buli koonse-koonse muzyuulu-zyuulu zyazikombelo alimwi ambunga zya Kristendomu. Amwalo mucikombelo caci Juda nenjiisyo iizumizidwe. Mucikombelo caba Hindu, ilusyomo olu nentalisyo yanjiisyo yakuzyalululwa. Iba Mozilemu basyoma kuti buumi butalikila antoomwe amubili pele bulazumanana mubili wafwa. Kuli zisyomwa zimbi mbuli zyabasimalende bamu Afulika, ba Shinto, nobaba mane aba Buda kuli nzyobayiisya zyaandeene-andeene izijatikizya mutwe wamakani ooyu.
11. Ino bahaabupampu bamwi baulanga buti muzeezo wakuti buumi tabufwiki?
11 Bamwi bazibona bumbi zintu, baamba kuti buumi bulamana muntu afwa. Kuli mbabo, imuzeezo wakuti kuli buumi bumbi busumpukide buzumanana mucintu cimwi citazibidwe kabotu cizandukide kumubili, ulibonya kuti ngwabufwubafwuba buyo. Imulembi alimwi haabupampu waku Spain wamumwaanda wamyaka wa 20 wazina lya Miguel de Unamuno wakalemba kuti: “Ikusyoma mukutafwika kwabuumi nkulombozya kuti obo buumi kabutafwi, pele ikulombozya kuli boobo nkookuya kwakuti muntu mane waakuleka buya akubelesya maanu.” Akati kabantu abo bakakaka kusyoma kuti buumi bwamuntu tabufwiki mbantu bazibidwe kabotu bansiku mbuli basibusongo ba Aristotle a Epicurus, musilisi Hippocrates, sibusongo waku Scotland, David Hume, haabupampu waku Arabia Averroës alimwi a Jawaharlal Nehru imweendelezi wakusaanguna mu India mbubakabwezela buyo lwaanguluko.
12, 13. Ino mibuzyo nzi iiyandika kapati iibuka kujatikizya kutafwika kwabuumi?
12 Imubuzyo ngwakuti, Sena tujisi ncobeni buumi butafwiki? Ikuti naa tabuli boobo, ino ciyiisyo eci cakubeja cili boobu cakaduma buti muzikombelo zinji zyasunu? Ino muzeezo oyu wakatalikila kuli? Alimwi kuti naa buumi bulamana muntu afwa, mbulangizi nzi buliko kubantu bafwide?
13 Sena inga twajana bwiinguzi bwakasimpe alimwi bukkazika moyo kumibuzyo iili boobu? Inzya! Imibuzyo iili boobu aimbi buyo iyooingulwa mumapeeji aatobela. Atusaangune kulanga-langa mbucakatalika ciyiisyo cakutafwika kwabuumi.