Yupela Ol Famili—Yupela Mas Pas Gut Wantaim—No Ken Lusim Taim
Wanpela buk i tok: ‘Famili em i bilong bipo tru, na em i bikpela samting tru. Taim ol famili i pas gut wantaim, lain bilong dispela kantri i stap strong. Tasol taim ol famili i no pas gut wantaim, dispela i mekim na lain bilong sampela kantri i bruk nabaut na i pinis olgeta.’—The World Book Encyclopedia (bilong 1973).
FAMILI i olsem wanpela gutpela samting ol pikinini i ken hait insait long en na i stap gutpela. Nau long planti hap, i gat planti hevi i kamap insait long famili na planti ol i bruk. Long bipo papamama na ol pikinini i save pas gut wantaim na ol i stap gut, tasol long nau dispela samting i pinis. Na tu, planti piksa i kamap long televisen i makim olsem papa i samting nating na mama i olsem het bilong famili, na pikinini i gat save long olgeta samting.
Long planti hap nau planti marit i no stap gut wantaim—ol i mekim pasin pamuk. Long ol kantri i gat planti wok bisnis samting, insait long olgeta 2-pela 2-pela nupela marit, wanpela i katim marit. Na ol man bilong mekim pasin sodom ol i laik bai ol narapela i ken orait long ol, olsem na ol i kirap stretim ol pepa bilong marit olsem ol i marit tru. Na long planti ol piksa wokabaut na long video, ol i save mekim maritpasin na pasin sodom. Long ples skul nabaut ol sumatin i kisim condom bilong mekim pasin pamuk na ol i ting dispela bai helpim ol long abrusim ol hevi. Tasol planti ol i kisim ol sik nogut bilong pasin pamuk, na planti yangpela meri i gat bel, winim bilong bipo. Na ol pikinini i save kisim nogut long dispela. Olsem na sapos famili i no stap gut wantaim, dispela inap kamapim bikpela hevi long ol pikinini.
Wanpela man, em Alexis Carrel, long buk bilong em (Man, the Unknown) em i tok olsem: ‘Wanpela bikpela rong nau ol manmeri i mekim, em ol i larim wok bilong skulim pikinini i go long ol tisa long skul na dispela i no stret. Ol mama i lusim ol liklik pikinini long pilai-skul bambai ol i ken mekim wok mani o pati o painim ol amamas bilong skin o stap nating long haus. Em asua bilong ol na nau planti famili i no sindaun gut wantaim na ol i lusim pasin bilong bipo olsem pikinini i pas gut wantaim papamama na ol i lainim em long planti samting. Bilong helpim pikinini long kamap bikpela long tingting, em i mas pas gut wantaim papamama.’
Wanpela man em Steve Allen, em i save mekim pani insait long ol piksa wokabaut, em i tok, planti tok nogut na pasin nogut i save kamap long televisen na dispela i bagarapim tru ol famili. Em i tok: ‘Ol dispela samting i daunim tru yumi. Papamama i tambuim pikinini long mekim ol tok nogut, tasol televisen i wok long kirapim ol long mekim. Long sampela piksa wokabaut i gat ol pikinini na ol bikpela man wantaim ol i mekim ol tok nogut, na dispela i bagarapim pasin bilong planti famili long Amerika.
Orait skelim ol samting yu kaunim long nius, o yu lukim long televisen na video, o yu harim long redio na ol musik, o pasin bilong ol man i stap klostu long yu. Dispela i helpim ol pikinini long kisim wanem gutpela samting long bihain? Ol i kamapim olkain samting nogut long bel na tingting bilong ol. Wanpela seketeri bilong edukesen long Inglan bipo, em Sir Keith Joseph, em i tok, ‘Taim man i laik pundaunim wanpela gavman, em bai paulim mani samting bilong gavman. Tasol man i laik bagarapim sindaun bilong ol lain man, em bai mekim ol samting bilong bagarapim ol pikinini.’ Long nau ol i wok strong long mekim olsem. Taim ol yangpela i mekim rong, ol man i mekim planti toktok long dispela, tasol ol i no toktok tumas long ol rong ol bikpela manmeri i mekim.
Dispela Pasin Bai Kamapim Hevi
Wanpela bikmeri bilong wanpela lain (Family Service America) em Geneva B. Johnson, em i tok: ‘Planti hevi i kamap long ol famili’ na ‘dispela i no gutpela long ol pikinini. Kantri bilong yumi i no tingting tumas long ol pikinini i sot long haus, na no gat gutpela kaikai o gutpela marasin, na ol i no skul gut. Ol i ting ol pikinini i samting nating, tasol dispela kain tingting bai kamapim hevi.’ Na dispela samting i kamap pinis. Em i kamap ples klia long ol nius na televisen. Sampela stori hia i truim dispela tok:
Wanpela yangpela em Judonne, em i gat 14 krismas, na narapela em Jemain, em i gat 15 krismas, tupela i bin stap gutpela pren inap long taim tupela i kros long wanpela meri. Judonne i kisim gan na sutim Jemain inap 3-pela taim na Jemain i dai.
Yangpela man Michael Hillard, em i gat 16 krismas na ol i bin sutim em long het taim em i wokabaut i go lusim ol narapela yangpela i tok pait long pilai basketbal. Inap 100 manmeri i kam bung long taim ol i planim em.
Long Bruklin, Nu Yok, 3-pela yangpela i bin kukim tupela marit long paia, em tupela i no gat haus na ol i slip long rot samting. Pastaim ol i kapsaitim spirit samting bilong kirapim paia na kukim ol, tasol paia i no kirap, olsem na ol i putim bensin na dispela i kukim tupela.
Long Florida, wanpela liklik pikinini i gat 3-pela krismas samting em i sanap long lata bilong namba 5 plua bilong haus na wanpela pikinini i gat 5-pela krismas i subim em i go daun na em i dai.
Long Teksas, wanpela manki i gat 10-pela krismas i kisim gan na sutim pren bilong em na haitim bodi bilong em aninit long haus.
Long Jojia, wanpela manki i gat 15 krismas i sutim het-tisa bilong em long naip na kilim em i dai, long wanem, het-tisa i laik stretim em.
Long Nu Yok, wanpela lain raskol i gat 15 i go inap 25 krismas samting, ol i kisim stik bilong pilai sofbal, na paip, na akis, na naip, na samting bilong katim mit, na ol i go long hap bilong ol man i no gat haus na ol i save slip nabaut, na ol i bagarapim planti man, na ol i katim nek bilong wanpela. Wanem samting i bin kirapim ol na ol i mekim olsem? Wanpela saveman i tok: ‘Ol i laik amamas tasol long bagarapim ol man i no gat haus.’
Long Detroi, Mitsigen, tupela manki i gat 11 krismas na 15 krismas, tupela i bagarapim wanpela liklik pikinini meri i gat 2-pela krismas, na ol i lusim bodi bilong em i stap long ples pipia.
Long Klivlan, Ohaio, 4-pela manki long wanpela komyuniti-skul em ol i gat 6-pela i go inap 9-pela krismas, ol i bagarapim wanpela pikinini meri i gat 9-pela krismas. Brent Larkin i raitim dispela stori long nius (Plain Dealer) bilong Klivlan, Ohaio, na em i tok: ‘Dispela samting i kamapim klia olsem ol man i no bihainim gutpela pasin moa long dispela kantri.’
Wanpela profesa bilong sik bilong tingting long Yunivesiti bilong Klivlan Provins, em Leslie Fisher, em i tok dispela em i asua bilong televisen. Em i tok, ‘televisen i kain olsem wanpela bikpela masin i kamapim pasin pamuk na ol pikinini i gat 8-pela o 9-pela krismas i save lukim ol dispela piksa.’ Em i tok, em asua bilong papamama na ol famili i no stap gut moa. Em i tok, ‘Papamama i tingting tasol long ol hevi bilong tupela yet na ol i no lusim sampela hap taim long i stap wantaim pikinini.’
Tingting Nogut i Kamapim Pasin Nogut
Na tu, ol man bilong wokim piksa wokabaut na kamapim nius, na ol man bilong kamapim ol samting bilong amamas, ol i kamapim pasin pamuk na ol pasin nogut na ol pasin bikhet i daunim tru gutpela pasin bilong ol yangpela na i bagarapim sindaun bilong famili. Dispela i truim wanpela lo olsem: Sapos yumi planim kaikai nogut, bai yumi kisim kaikai nogut tasol. Na sapos yumi putim ol tingting nogut i go daun long bel, bai yumi kamapim pasin nogut.
Yumi tingting: Long nau planti pikinini i no gat maus bilong bel o olsem wanem? Dispela askim i kamap taim sampela yangpela i paitim na bagarapim tru wanpela meri i gat 28 krismas long Sentral Pak long Nu Yok, na bihain ol i larim em i dai. Ol polis i tok ol dispela yangpela ol i ‘amamas long pasin ol i mekim na ol i no sori liklik,’ na taim polis i holim ol, ol i ‘tok pani long en na pairap nabaut na singsing i stap.’ Ol i tokaut long as bilong dispela pasin ol i mekim. Ol i tok: “Mipela i laik kisim amamas. Mipela i stap nating na mipela i les, na em i wanpela samting mipela i ken mekim.” Wanpela nius (Time) i tok, ating ol i no gat maus bilong bel, o bel bilong ol i strong pinis na i no save kotim ol moa.
Wanpela ripot long Amerika (U.S.News & World Report) i laik kirapim ol manmeri olsem: ‘Yumi mas mekim sampela samting na bai ol yangpela i kamap bihain ol i mas bihainim maus bilong bel.’ Tupela saveman, em Ken Magid na Carole McKelvey, i tok olsem tu long buk bilong ol (High Risk: Children Without a Conscience). Na ol samting i bin kamap bipo na tok bilong planti saveman i wanbel long tok bilong Magid, em i tok: As tru bilong dispela hevi em olsem: Taim pikinini i liklik yet papamama i no pas gut wantaim em, na taim em i wok long i go bikpela tu i wankain tasol.
Olsem na papamama i mas pas gut wantaim pikinini taim pikinini i liklik yet, nogut bihain ol i gat bikpela hevi.