Ples Tais Bilong Olgeta Hap—Ol i Wok Yet Long Bagarapim Ol Dispela Gutpela Ples
OL RETSKIN bilong Amerika i givim nem Papa Bilong Olgeta Wara long en; ol saveman i givim nem Misisipi long en. Tasol maski yu givim wanem wanem nem long en, dispela wara i tait nogut tru taim bikpela ren i pundaun inap sampela wik. Ol man i bin wokim 1,400 banis long wara, olsem na wara i no inap ran long ol bikpela ples tais bilong en. Na ol i putim 75 milion bek wesan bilong pasim wara, tasol wara i kalapim na ran i go. Na 800 bilong ol dispela 1,400 banis, ol tu i no inap pasim wara. Tait wara i karim i go ol haus, rot, bris, sampela rot bilong tren, na bagarapim planti taun. Nius The New York Times (Ogas 10, 1993) i tok, dispela tait wara i ‘nogut tru; winim olgeta narapela tait wara i bin kamap long Amerika.’
Na nius i tok: ‘Inap tupela mun dispela bikpela tait wara bilong Midwes long 1993 i bin bagarapim planti samting. Fifti manmeri i dai na 70,000 ol i no gat ples slip. Ol haus na kago na ol bikpela gaden samting, pe bilong olgeta i olsem 12 bilion kina, tait wara i bagarapim. Olsem na ol man i wok long tok resis yet long rot bilong pasim kain tait wara olsem.’
Tasol sapos ol man i no bin pasim wara na wara inap ran i go long ol bikpela ples tais klostu long en, 50 manmeri bai stap laip yet na 12 bilion kina i no lus. Tru, sapos bikpela ren i pundaun inap longpela taim liklik, wara bai tait, tasol taim wara i ran long ol bikpela ples tais klostu long en, wara i no tait bikpela. Wanem taim ol man bai kisim stretpela tingting olsem em i no gutpela long pasim dispela rot bilong wara?
Tasol i gat planti gutpela wok ol bikpela ples tais i save mekim. Long olgeta hap bilong graun, inap 8,500,000 skwea kilomita em ol bikpela ples tais tasol. Tasol sori tru, long nau ol man i wok long bagarapim ol ples tais.
As Bilong Planti Samting
Ol wara i as bilong ol bikpela ples tais bilong nambis i go inap long ol liklik ples tais bilong bus. Ples tais em wanpela hap graun em wara i karamapim inap olgeta taim o wara i karamapim long taim bilong tait tasol. Narapela kain ples tais i stap klostu long nambis na solwara i save kam i go long en long taim bilong draiwara na haiwara. Klostu olgeta ples tais i gat ol kain kain diwai, gras, plaua, tiktik o wel pitpit samting, olsem na planti kain kain pis, na pisin, na welpaul bilong wara, na animal, i stap long ol dispela ples tais.
Planti kain kain pisin na welpaul bilong wara i amamas long stap long ol bikpela ples tais. Na ples tais i bikpela samting long ol 100 kain kain pisin na welpaul bilong wara i save kam long ol dispela ples long olgeta yia. Planti ples tais i ples tru bilong kain kain welpato bilong wara i ken kamapim pikinini. Na sampela animal olsem pukpuk, biva, maskrat, mink, mus, i save kisim kaikai o ples bilong hait long ples tais. Na ol bea, dia, rakun, ol tu i save raun long sampela ples tais, na i gat planti pis tu. Long Amerika, klostu olgeta pis ol kampani i kisim na mekim wok bisnis long en, ol i bin kamap long ol bikpela ples tais. Long olgeta yia ol i save kisim 3 bilion kina. Ol saveman i ting ples tais i bikpela samting tru bilong helpim ol 200 kain kain pis na planti gam na kina long ol i ken stap.
Tasol ples tais i gat sampela bikpela wok moa. Ol i save klinim doti bilong ol wara na ol wara i stap insait long graun. Na long taim bilong ren o tait, ol ples tais i save holim wara na bihain isi isi dispela wara i save ran i go bek long ol bikpela na liklik wara na long ol wara insait long graun. Ol ples tais klostu long nambis i save holim graun na bai solwara i no ken brukim na karim graun i go.
Ples tais i gat planti diwai gras samting i mekim planti bikpela wok. Lip bilong olgeta diwai gras samting i save kisim wanpela marasin i stap long win, em kabon-daioksait. Taim ol lip i mekim olsem, dispela i save klinim win na putim oksijen long en. Dispela i bikpela samting bilong helpim olgeta samting long i stap laip. Tasol long ples tais ol diwai gras samting i nambawan tru long mekim dispela wok.
Inap sampela handet yia planti kantri i save ples tais i gutpela ples tru bilong kamapim kaikai. Saina na India ol i nambawan kantri bilong kamapim planti rais, na sampela kantri moa bilong Esia i save kamapim planti rais. Ol i save planim rais long ol ples tais o graun malumalum ol i kolim padi. Rais em nambawan kaikai bilong planti lain. Long olgeta tupela tupela man, wanpela i save kaikai rais olsem nambawan kaikai bilong em.
Na ol pisin, pis, animal bilong bus, i save kisim gutpela kaikai long ples tais. I gat planti binatang na pikinini bilong kain kain gras samting na ol pisin na pis na kuka i ken kaikai long en. Na ol pato na welpaul bilong wara i gat kaikai bilong ol tu—ol i save kaikai ol planti samting i save raun insait long wara olsem pis o kuka. Na i no olsem ol welpaul na pato i kamap planti tumas na ples i no inap, nogat; ol i abus bilong ol animal i save kam na raun long ples tais bilong painim kaikai. Long ples tais olgeta animal, pisin, pis samting i gat kaikai. Tru tumas, ples tais i as bilong planti samting.
Ol i Hariap Long Pinisim
Namba wan presiden bilong Amerika i bin kirapim dispela pasin bilong bagarapim ol ples tais. Long 1763 em i kamapim wanpela kampani long pulimapim 16,000 hekta graun long wanpela ples tais (Dismal Swamp) na bai tais i pinis na ol inap mekim wok long dispela bikpela hap graun. Em gutpela ples tais tru na planti wel animal na pisin i bin stap long en. Kirap long dispela taim i kam inap long nau ol man i ting ol bikpela ples tais na graun malumalum long Amerika i samting nogut, olsem as bilong ol bikpela sik na samting bilong pasim wok bilong ol long wokim ol rot o haus samting. Gavman i kirapim ol fama long pulimapim graun long ples tais inap long tais i pinis na ol i gat bikpela hap graun moa bilong planim kaikai long en. Gavman i save baim ol fama long mekim olsem. Olsem na planti ples tais, bipo i gat planti animal na pisin samting long en, ol i bagarap pinis. Nau ol haus, o stua, o bikrot i kisim ples bilong ol. Na sampela ples tais i kamap ples bilong tromoi pipia.
Insait long 30 o 40 yia, long olgeta yia Amerika i bin bagarapim 200,000 hekta bilong ol ples tais. Long nau i gat olsem 40,000,000 hekta tasol i stap. Tingim samting i bin kamap long Not Amerika. Kirap long Albeta, Kanada, i go inap long Aiowa, Amerika, i gat 800,000 skwea kilomita graun i gat planti tausen ples tais long en. Bipo, ol i ples tru bilong planti milion welpato bilong wara long kamapim pikinini bilong ol. Ol i tok, taim ol dispela welpato i bin flai antap, skai i save kamap tudak, long wanem, ol i planti tru. Tasol nau i no olsem, long wanem, ol i no planti.
Hevi i olsem: Taim man i bagarapim ples tais, kaikai bilong welpato bilong wara i pinis. Taim kaikai i no inap, welpato i no save putim planti kiau, na long ol kiau em i save putim, i no gat planti pikinini i kamap. Taim ples tais bilong ol i bagarap, planti welpato i go long narapela ples tais. I no gat planti ples tais ol inap go long en na ol i pulap pinis. Olsem na ol weldok na sampela wel animal moa ol i no hatwok long kisim welpato bilong kaikai.
Long Amerika 50 pesen bilong ol ples tais i bagarap pinis. Long Kanada 40 pesen bilong ol ples tais i bagarap na ol i wok long bagarapim yet. Wanpela nius (Sports Illustrated) i tok, long Not Dakota, Amerika, 90 pesen bilong ol ples tais i drai pinis. Planti fama i ting ol ples tais i ples nogut na i pasim wok bilong masin bilong ol. Ol i no tingim ol gutpela samting bilong ples tais olsem i samting bilong helpim man.
Tasol nau sampela man na sampela lain i save tingim ol ples tais na ol samting i stap long en. Olsem na ol i wok long tokaut olsem yumi mas lukautim ol dispela ples. Wanpela i tok: ‘Sapos yumi laik bai welpato bilong wara i stap longpela taim, yumi mas lukautim ol ples tais—em bikpela samting tru.’ Na bikman bilong wanpela lain (Ducks Unlimited) em i tok: ‘Ol welpato i raun long ples tais i olsem wanpela mak—ol samting bilong graun i gutpela o nogat.’ Wanpela nius (U.S.News & World Report) i tok: ‘I no gat planti welpato, long wanem, ol man i wok long bagarapim graun long kain kain rot olsem: Ren i gat marasin nogut long en, na ol i mekim bikpela wok long marasin bilong kilim binatang, na ol i bagarapim planti milion hekta bilong ol gutpela gutpela ples tais.’
Wanpela nius (California) i tok: ‘Long olgeta ples tais klostu long nambis long Kalifonia, 90 pesen i bagarap, na long olgeta yia 7,000 hekta moa i save bagarap. Long olgeta yia nau i no gat planti welpato samting i kam bek long ples tais na ol dispela ples i wok long go liklik. Planti kain kain pisin animal samting bilong ples tais, klostu ol i pinis olgeta.’ Yumi mas mekim sampela samting na bai ol i no ken pinis olgeta.
Hevi Long Wara
Taim ol man i wok long bagarapim ol ples tais, ol i wok long bagarapim wanpela bikpela samting bilong ol yet—em wara. Olgeta samting i mas kisim wara; sapos nogat, olgeta i save dai. Planti saientis i tok, bihain bai yumi sot tru long gutpela wara. Long 1977 wanpela kibung bilong Yunaitet Nesen i tok, ‘Sapos yumi no wok strong long pinisim pasin bilong tromoi nating wara, orait taim yia 2000 i kirap, bai yumi dai long wara.’
Olsem na yumi mas was gut long wara. Tasol sori tru, taim ol man i hariap long bagarapim ol ples tais, ol i wok long bagarapim wara tu. Ol ples tais i save klinim doti bilong ol liklik na bikpela wara. Na bipo wara i stap insait long graun i klin, long wanem, ol liklik na bikpela wara i klin, tasol nau nogat. Pipia na marasin nogut samting i pulap long en. Olsem na ol dispela samting i wok long bagarapim man. Ol man i bin mekim na planti bikpela ples tais i drai, olsem na nau wara i sot.
Olsem wanem? Ol man bai tingim ol bikpela ples tais na ol samting i stap long en na mekim hariap wanpela samting paslain long olgeta samting i bagarap? O ol bai tingim tasol laik bilong ol man i gat pasin mangal?
Hevi i Stap Long Olgeta Hap
Taim Yunaitet Nesen i kirapim wok bilong lukautim ol bikpela ples tais, ol i stori long wanpela bikpela ples tais bilong Brasil, ol i kolim Pantanal. Dispela ples tais i bikpela tru. Long olgeta hap graun i no gat planti bikpela ples tais olsem dispela. Wanpela nius (BioScience) i tok: ‘Long ples tais Pantanal i gat planti kain kain pisin animal samting bilong bus i stap, na em i narapela kain ples tais tru. Tasol ol man i wok long bagarapim. Ol i katim na rausim bus; wokim ol fam; painim abus na pis em gavman i tambuim; bagarapim wara long ol kain kain marasin nogut. Ol dispela samting i mekim na gutpela ples tais bilong Brasil i wok isi isi long bagarap.’
Nius The New York Times i tok, ol ples tais long nambis bilong Mediterenian i wok long bagarap. Nius i tok: ‘Insait long 30 yia i go pinis inap long nau, planti man i laik sindaun long gutpela nambis, olsem na ol ples tais i pinis hariap. Ol i sanapim ol bikpela haus pasindia na haus na stua samting. Yunaitet Nesen i tok, long Itali, Isip, Turki, Grik, planti ples tais i bagarap.’
Doñana Nesenel-Pak long Spen i nambawan tru. Dispela pak i gat 50,000 hekta na i gat planti ples tais. Long olgeta yia planti handet tausen pisin i save lusim Afrika na flai i go long Yurop. Taim ol i mekim olsem ol i kam na stap long ol ples tais na bus bilong dispela nesenel-pak. Ol i wokim haus na kamapim pikinini na kisim kaikai. Tasol nau ol haus pasindia, na ol ples bilong pilai golf, na ol fam i banisim dispela pak, olsem na ol i save mekim bikpela wok long wara bilong pak. Insait long 15 yia i go pinis ol i bin kisim bikpela hap wara, olsem na mak bilong wara i go daun tru, na sampela liklik raunwara i drai pinis. Bikman bilong pak i tok: ‘Sapos ol i wokim sampela haus moa, dispela pak bai bagarap olgeta.’
Wanpela buk (State of the World 1992) i tok: ‘Long Esia, Sentral na Saut Amerika, Wes Afrika, planti mangro i bagarap. Mangro i nambawan ples tais. Long Ekwado ol man i katim na rausim bikpela hap mangro na bai ol i ken wokim ol liklik raunwara bilong kamapim kindam. Na ol i laik mekim wankain samting long ol narapela ples mangro. Long olgeta 4-pela 4-pela ples mangro long India na Pakistan na Tailan, 3-pela i bagarap pinis. Na samting Indonisia i mekim i olsem ol bai bihainim pasin bilong India na Pakistan. Long bikpela provins Kalimantan, Indonisia, ol bai rausim 95 pesen bilong ol mangro bilong mekim wanpela wok.’
Nius Bangkok Post (Ogas 25, 1992) bilong Tailan i stori long ol nambawan wok bilong mangro. ‘Long ol bus mangro i gat kain kain diwai. Maski graun i no gutpela na wara i gat sol, mangro i kamap planti. Rop bilong ol i narapela kain, olsem na long ol hap solwara i kam antap na go daun long en, ol mangro i save kamap planti na mekim gutpela wok. Mangro i save holim strong graun na solwara i no ken brukim na karim i go. Olsem na ol man inap painim pis long mangro, na mekim wok long ol diwai bilong en, na planti animal samting bilong bus inap i stap long en.
‘Long bus bilong mangro i gat planti samting i stap—pisin, na wanpela kain monki i save kaikai kuka, na wanpela kain pusi i save hukim pis, na taim wara i go daun, wanpela liklik pis i save ran antap long graun malumalum.’
Wanem Samting Bai Kamap?
Dispela hevi long bagarapim ol bikpela ples tais i stap long olgeta hap. Wanpela nius (International Wildlife) i tok: ‘Bipo planti ples tais na graun malumalum na mangro i bin karamapim 6 pesen bilong olgeta hap bilong graun, tasol nau nogat. Long planti ples tais, ol fama i rausim wara long en; ol marasin nogut i bagarapim; ol bisnisman i pulimapim graun na bai tais i pinis na ol i sanapim haus samting. Olsem na planti ples tais long graun i pinis.’
I olsem ol man i save bagarapim graun ol i no laik pasim wok nogut bilong ol, a? Tru, sampela ol i wok strong na tok ol bai stretim dispela hevi. Tasol Man bilong wokim graun i tok ol i no inap. Em i tok promis long em yet bai stretim. Em bai “bagarapim ol man i bin bagarapim graun.” Na ol man i amamas long “lukautim” graun bai kisim graun olsem presen. “Bikpela i bin mekim kamap heven na graun, em i ken mekim gut tru long yupela. Heven em i ples bilong God tasol, na em i givim graun long yumi manmeri.”—KTH 11:18; Stat 2:15; Song 115:15, 16.
[Piksa long pes 15]
Ples tais long Swiselan
[Ol Piksa long pes 16, 17]
Long han kais tru na antap: Ples tais long Amerika
Han kais: Bus mangro long Tailan
Ol samting i stap long ples tais: pukpuk, rokrok, dragonflai, na trausel i digim hul bilong putim kiau
[Ol Kredit Lain]
H. Armstrong Roberts
By courtesy of the National Research Council of Thailand