Sampela As na Ol Lain i Laik Pinis
I GAT kain kain as na sampela lain animal pisin samting i pinis olgeta. Tingim tripela as. Sampela pasin ol man i mekim, ol dispela i tupela as na sampela lain i pinis, na namba 3 as em ol man yet.
Bagarapim Ples
Sapos ples tru bilong wanpela lain animal i bagarap, planti bilong en i bagarap. Buk The Atlas of Endangered Species i tok, dispela “i nambawan as na planti animal pisin samting i laik pinis” na “em i bikpela hevi tru long stretim.” Ol lain man i kamap planti tumas, olsem na ol i kisim planti hap graun em bipo ol animal samting i stap long en. Yumi ken lain long dispela samting taim yumi tingim bikbus bilong olgeta hap.
Sori tru, ol saveman i ting ‘insait long 40 yia olgeta bikbus bai pinis,’ na planti man i ting taim ol bikbus i pinis, planti gutpela samting i pinis. Klostu 25 pesen bilong olgeta marasin ol lain bilong Wes i save mekim wok long en, ol i save kisim long ol purpur diwai samting bilong bikbus. Tasol ol bikbus i no karamapim bikpela hap bilong graun—ol inapim liklik hap tasol, inap olsem 7 pesen. Tasol inap 80 pesen bilong ol liklik purpur samting, ol i kamap insait long bikbus.
Ol kampani bilong katim diwai, na kain kain pasin bilong ol man bilong wokim gaden, i bagarapim pinis bikpela hap bikbus bilong Wes Afrika. Pasin bilong katim na rausim bikbus long India i bin senisim taim bilong ren na san—sampela hap i kisim liklik ren na sampela hap i kisim bikpela tait.
Taim man i katim ol diwai bilong wokim gaden, ol liklik purpur samting, na animal, na pisin, na snek, na binatang—olgeta i bagarap. Profesa Edward Wilson bilong Yunivesiti Havat i tok, long olgeta yia inap wan pesen bilong ol bikbus i pinis. Em nau, ples tru bilong planti tausen kain purpur diwai samting, na binatang, na animal pisin samting ol i bagarap, na bihain ol i pinis olgeta. Ol saveman i ting, planti kain samting bai pinis paslain long ol inap givim nem long en.
Wankain samting i kamap long ol bikpela ples tais—ol tu i laik bagarap. Ol kampani i pulimapim graun long ples tais inap long tais i pinis na ol i ken wokim haus, o ol fama i mekim wankain pasin na ol i gat bikpela hap graun moa bilong planim kaikai long en. Insait long 100 yia i go pinis, inap 90 pesen bilong ol bikpela ples kunai long Yurop i pinis na ol fama i wokim gaden long en. Na insait long 20 yia i go pinis, planti bikpela hap graun bilong bulmakau samting long Briten i pinis, olsem na namba bilong wanpela kain pisin bilong singsing i go daun inap 64 pesen.
Nius Time i save kolim ailan Madagaska olsem “sip bilong Noa,” tasol planti planti animal pisin samting bilong dispela ailan i laik pinis. Taim ol man i kamap planti na ol dinau gavman i save kisim long ol narapela kantri i go bikpela moa, ol man bilong ples i pilim olsem ol i mas katim na rausim bikbus na planim rais. Insait long 20 yia i go pinis, bikpela hap bikbus bilong dispela ailan i pinis olgeta. Olsem na ples tru bilong leme, em wanpela kain animal olsem monki, i pinis. Long nau 400 tasol bilong dispela animal i stap.
Pasin bilong ol man long mekim wok long graun, dispela i bagarapim tru ol animal pisin samting bilong bus. Yumi ken tingim ol Polinisia taim ol i kamkamap long Hawaii 1,600 yia i go pinis. Pasin ol i bin mekim i pinisim 35 lain pisin long Hawaii.
Ol waitskin i kam pastaim long Ostrelia na Nu Silan, ol i bringim pusi bilong ples i kam, na sampela bilong ol i bin ranawe long bus na kamap welpusi. Nius New Scientist i tok, nau ol dispela welpusi i save kilim 64 kain liklik animal em ol i animal tru bilong Ostrelia. Ol welpusi wantaim retpela foks, ol tu i wanpela animal ol man i bin bringim i kam long Yurop, ol i raunim na kilim sampela liklik lain animal i stap nabaut, em sampela animal i laik pinis.
Sutim na Kilim Ol
Pasin bilong painim abus i no nupela pasin. Buk Stat long Baibel i stori long Nimrot, wanpela bikhetman i bin stap 4,000 yia i go pinis na em i man bilong painim abus. Baibel i no stori olsem em i bin pinisim olgeta wanpela lain animal, tasol em i wanpela saveman tru bilong painim abus.—Stat 10:9.
Insait long sampela handet yia planti animal i pinis long han bilong ol man bilong raunim abus. Olsem: Ol i bin pinisim ol laion long Grik na Mesopotemia, ol hipopotamus long Nubia, ol elefan long Not Afrika, ol bea na biva long Briten, ol wel bulmakau long Isten Yurop. Nius Radio Times bilong BBC i tok: ‘Namel long yia 1870 na 1890 samting, ol man bilong raunim abus, ol i bin sutim 250,000 elefan long Is Afrika tasol. Inap 50 yia, gan bilong ol man i gat biknem, o mani, o namba, ol i pairap strong long Afrika—no gat malolo. Ol i sutim sutim ol elefan, na raino, na jiraf, na bikpela pusi, na ol narapela samting ol inap sutim. Long nau ol man i ting dispela kain pasin i nogut tru, tasol long bipo ol man i orait long en.’
Orait, yumi ken tingim gen taiga. Long 1983 samting i olsem wok bilong lukautim taiga i no lus nating, long wanem, sensus bilong kaunim ol i makim olsem ol taiga i planti. Tasol buk 1995 Britannica Book of the Year i tok: ‘Maski sensus i tok ol taiga i planti, i no olsem. Ol man i kaunim gut na kisim save olsem, ol man i kaunim ol taiga long bipo, ol i giaman na apim namba bilong ol na ating ol i mekim olsem, long wanem, ol i wok wantaim ol man i save kilim ol animal bilong kisim mani, o ol i laik amamasim bos bilong ol. Ol taiga i wok long pinis, olsem na ol man i save hait na wok bisnis long sampela hap skin bilong taiga, ol i singautim bikpela mani moa.’ Em nau, long 1995 pe bilong wanpela taiga bilong Saibiria i olsem 9,400 dola i go inap 24,000 dola, na dispela i no pe bilong gutpela skin bilong en tasol, nogat; em pe bilong bun, ai, mausgras, tit, bel, sem—em ol bikpela samting bilong wokim marasin bilong ples long hap bilong Is.
Nius Time i tok, long blak-maket tit bilong elefan, na kom bilong raino, na skin bilong taiga, na sampela hap skin moa bilong ol animal, i save pulim bikpela mani moa inap sampela bilion dola. Long blak-maket, wok bisnis long ol drak i namba wan wok na wok bisnis long ol animal i namba 2. Na ol i no bagarapim tasol ol bikpela animal. Long 1994, inap 20 milion liklik samting bilong solwara ol i kolim hos bilong solwara i bagarap, long wanem, ol man i kisim bilong wokim marasin bilong ol Saina long en. Olsem na nau long sampela hap bilong Saut-Is Esia ol man i no kisim planti—namba bilong ol i go daun pinis inap 60 pesen.
Yumi no hatwok long save em asua bilong husat taim wanpela samting bilong bus o solwara i pinis olgeta, a? Orait, olsem wanem long ol man i save bungim ol animal i dai pinis na putim i stap bilong ol man i kam lukim? Wanpela kain samting olsem em pisin mako—em wanpela kain pisin i laik pinis. Man i wok bisnis long pisin mako em inap kisim 500 dola long blak-maket long Brasil. Tasol long narapela kantri em inap kisim klostu 1,800 dola samting.
Ol pait na ol samting bilong pait, na planti man i kamap refyuji, na ol man i kamap planti tumas, na pasin bilong bagarapim ol samting long graun i go moa nogut, na ol turis—olgeta inap bagarapim sampela animal pisin samting i laik pinis. Sampela turis i raun long bot i gat moto bilong lukim ol dolfin, tasol dolfin inap kisim bagarap long dispela kain bot. Long skin bilong dolfin i gat wanpela samting i save helpim em long abrusim ol samting. Em wanpela kain krai na pairap bilong en i kam bek long yau bilong dolfin na em inap save em i bin bungim wanpela samting o nogat. Tasol pairap bilong moto inap paulim dispela kain krai bilong dolfin.
Nau yumi save, man i as bilong planti samting i bagarap, olsem na ating yu tingting planti olsem: ‘Ol saveman i mekim wanem bilong lukautim ol samting i laik pinis? Wok bilong ol i lus o nogat?’
[Piksa long pes 6]
Taim man i katim ol diwai, ol purpur samting, na animal, na pisin, na snek, na binatang, ol i bagarap