Sampela Kain i Laik Pinis—Hevi i Bikpela Tru
PISIN dodo i olsem mak bilong wanpela samting i pinis olgeta. Dodo i no pisin bilong flai—em i bin wokabaut long graun tasol, na laspela dodo i bin dai long yia 1680 samting long ailan Marisas. Planti animal pisin samting ol i laik pinis long nau, ol tu i stap long sampela ailan. Insait long 400 yia i go pinis, 85 bilong 94 lain pisin em yumi save ol i pinis olgeta, ol i bin stap long ol ailan.
Na sampela animal long ol bikpela kantri, klostu ol tu i laik pinis. Tingim ol taiga em bipo ol i save raun nabaut long Rasia. Nau wanpela kain tasol i stap long Saibiria, em taiga Amur, na ol i no planti—inap 180 i go 200 tasol i stap. Ol ripot i tok, ol taiga long hap saut bilong Saina ol tu i no planti—inap 30 i go 80 samting tasol i stap. Nius The Times bilong Landon i tok: “Insait long 10-pela yia” ol dispela taiga inap pinis olgeta long hap bilong Indosaina. Na i wankain long India. Inap 66 pesen bilong olgeta taiga ol i stap long India, tasol ol saveman i ting dispela nambawan animal inap pinis olgeta insait long 10-pela yia.
Namba bilong ol rainoseros na sita tu i wok long i go daun. Long Saina bea panda i no planti. Long wan wan famili inap olsem 10-pela tasol i stap. Long Wels i gat wan wan tasol bilong liklik animal pain matin. Na retpela skwirel “inap pinis olgeta long Inglan na Wels insait long 10-pela i go 20 yia.” (Nius The Times) Long Yunaitet Stets, i no gat narapela animal na klostu em i pinis olsem blakbokis.
Na i gat bikpela hevi long ol samting i stap insait long ol solwara. Buk The Atlas of Endangered Species i tok, ol i ting i no gat narapela samting insait long solwara na em i “laik pinis” olsem trausel. Dispela hevi i no painim planti samting kain olsem rokrok, tasol insait long 25 yia nau 89 kain samting olsem rokrok, “klostu ol i pinis.” (Nius New Scientist) Na inap 11 pesen bilong ol lain pisin bilong olgeta hap, ol tu inap pinis.a
Tasol olsem wanem long ol liklik samting olsem bataplai? Wankain samting i painim ol tu. Winim 25 pesen bilong 400 kain bataplai long Yurop ol i laik pinis, na klostu nau 19 kain bilong ol bai pinis olgeta. Long 1993, bikpela bataplai totosel long Briten i bin kamap olsem pisin dodo—em i pinis olgeta.
Ol i Tingting Planti
Long olgeta yia hamas pisin animal samting i pinis olgeta? Ol saveman i gat narapela narapela tingting long dispela. Tasol maski ol i no wanbel long hamas pisin animal samting i pinis, ol i wanbel long tok olsem planti inap pinis. Saveman Stuart Pimm i tok: “Kain kain tingting long hamas pisin animal samting i wok long pinis hariap i olsem wanpela tok pait long i stap bilong yumi long bihain. Inap sampela handet yia nau, yumi man i bin pinisim hariap planti samting; sapos ol yet i dai ol i no inap pinis hariap olsem. Em nau, dispela i no helpim i stap bilong yumi long bihain.”
Graun bilong yumi i olsem wanpela haus. Sampela man i save tingting planti long ol samting i laik pinis long graun, ol i save stadi long wanpela samting ol i kolim ikoloji, em wanpela tok ol man i bin kamapim klostu long yia 1900 samting. Ikoloji i bin kam long wanpela tok Grik oiʹkos, na insait bilong en i olsem “wanpela haus.” Ikoloji em wanpela pasin olsem narapela samting i helpim narapela samting long i stap laip na ples bilong en i no ken bagarap. Bihain long yia 1800, planti man i bin wok long tingim ol samting i stap laip long graun na ating i olsem, long wanem, ol i kisim save olsem planti pisin animal samting i pinis olgeta. Dispela i kirapim Yunaitet Stets long makim sampela ol hap graun bilong kamap nesenel-pak na ol hap ol animal inap stap gut long en. Long nau i gat olsem 8,000 nesenel-pak long olgeta hap na 40,000 hap graun bilong ol pisin animal samting i ken stap gut long en. Sapos yumi bungim wantaim ol dispela hap graun na ol nesenel-pak, ol i klostu 10 pesen bilong graun olgeta.
Long nau planti man i strong long tingim ol samting bilong graun na ol i tokaut long tingting bilong ol, o sampela i save skulim ol man olsem olgeta samting i gat laip em i gat wok bilong en—narapela samting i helpim narapela samting long i stap laip. Long 1992, wanpela bung (Rio Earth Summit) i bin kamap na nau planti gavman i save tingim ol samting bilong win, wara, graun.
Dispela hevi long sampela kain samting i laik pinis i wanpela hevi bilong olgeta hap na i wok long i go bikpela. Tasol bilong wanem i olsem? Wok bilong ol man long stretim dispela hevi i kamap gutpela? Olsem wanem long bihain? Yu insait long dispela samting? Ol stori i kam bihain bai bekim ol dispela askim.
[Futnot]
a Ol saveman i tok, ol animal pisin samting i pinis sapos ol i no bin lukim wanpela long bus samting inap 50 yia. Na ol samting i laik pinis, em ol samting inap pinis sapos nau senis i no kamap long i stap bilong ol.