Pasin Bilong Lukautim Samting na Pasin Bilong Pinisim Samting
TOK pait i stap yet long pasin bilong lukautim ol samting na pasin bilong pinisim ol samting. Planti lain i laik gavman i putim strongpela lo bilong lukautim sampela samting i laik pinis long graun.
I no longtaim i go pinis na sampela lain i bin bung wantaim ol bikman bilong gavman long Saina, na ol bikman i orait long wok wantaim ol long pinisim wok bilong ol man long holimpas long umben blakpela bea bilong Esia. Ol i mekim olsem bilong kisim lewa bilong bea na wanpela kain wara i gat gip, em tupela samting ol i save mekim wok long en bilong wokim marasin bilong ples long hap bilong Is.
Helpim i Kam Long Ol Narapela Kantri
Pasin bilong lukautim wanpela lain animal pisin samting long wanpela kantri na pinisim em olgeta long narapela, i no save helpim dispela lain na em i no ken pinis. Olsem na ol kontrak—na ol i planti—ol i kamap long taim stret. Wok bilong wanpela kontrak (Convention on Biological Diversity, em Rio Treaty) i bin kirap long Disemba 1993. Bihain liklik long en, wok bilong wanpela tok promis bilong lukautim ol blakbokis long Yurop i kirap (Agreement on the Conservation of Bats). Na lain bilong lukautim ol weil (International Whaling Commission) i tok, nau hap bilong solwara Antaktika i wankain olsem hap bilong solwara India—ples bilong lukautim tupela kain weil—em bikpela weil na weil mink. Tasol wanpela bikpela kontrak i winim ol narapela, em kontrak Convention on International Trade in Endangered Species.—Lukim blok.
Man i no save gut yet long pasin bilong planti animal pisin samting, na narapela i save mekim wanem long narapela. Ol man bilong painim pis long Is Afrika ol i bin putim grilepis bilong wara Nail i go insait long raunwara Viktoria. Ol i laik ol i gat planti pis moa bilong kaikai. Tasol saveman Colin Tudge i tok, samting ol i bin mekim i kamapim bikpela hevi tru, “i no gat narapela bikpela hevi i bin kamap long ol wara long taim bilong yumi i winim dispela hevi.” Long ol 300 lain pis bilong dispela raunwara, inap 200 lain i pinis olgeta. Maski sampela ripot i tok, ren i wasim graun i go daun insait long raunwara na dispela i as bilong hevi i bin kamap long sampela lain pis, gavman bilong 3-pela kantri i stap arere long raunwara ol i kamapim wanpela oganaisesen bilong painimaut wanem wanem kain pis i gutpela bilong putim insait long raunwara na ol i no ken bagarapim ol pis tru bilong en.
Man i Mekim Sampela Samting
Wanpela wok i save kamap gutpela, em pasin bilong putim ol animal pisin samting insait long banis bai ol i ken kamapim pikinini. “Sapos olgeta kantri i gat banis animal ol i wok strong bambai ol animal i ken kamap planti na ol manmeri i helpim wok bilong ol, em nau, olgeta wantaim inap helpim ol animal pisin samting ol i laik pinis olgeta na bihain ol i mas putim ol dispela samting insait long ol banis animal bambai ol i ken kamap planti.”—Buk Last Animals at the Zoo.
Long banis animal long liklik ailan Jesi bilong Briten i gat sampela animal ol i wan wan tasol long bus. Taim ol dispela animal i kamap planti ol bai go bek long bus. Long 1975, i gat 100 kalangar tasol long ailan Sen Lusia em ples tru bilong en long Karibian. Ol i salim 7-pela bilong dispela kalangar i go long Jesi. Long 1989, inap 14 kalangar moa i bin kamap insait long banis na sampela ol i salim i go bek long Sen Lusia. Ol ripot i tok, long nau inap 300 i flai nabaut long dispela ailan.
Long ol narapela kantri tu wankain wok olsem i kamap gutpela. Nius National Geographic i tok, inap 17 retpela weldok tasol i bin stap long Not Amerika, tasol insait long wanpela banis animal ol i kamap planti tru bambai ol man i ken larim 60 i go bek long bus.
Wok i Gutpela Tumas?
Sampela animal i laik pinis i no olsem ol bai pinis olgeta. Buk Endangered Species—Elephants i tok, bipo long Afrika i gat planti elefan inap olsem 1,300,000. Namel long 1979 na 1989, namba bilong ol i go daun long 609,000. Sampela i dai, long wanem, ol man i wok hait na kilim ol bilong kisim tit bilong ol. Tasol planti man i strong long gavman i mas tambuim wok bisnis long tit bilong elefan. Tasol sampela man i no amamas long dispela tambu. Bilong wanem?
Long Simbabwe na Saut Afrika ol wok bilong lukautim ol animal samting i kamap gutpela tru, olsem na ol elefan i kamap planti tumas long ol nesenel-pak samting. Nius New Scientist i tok, ol i mas rausim 5,000 elefan long wanpela nesenel-pak (Hwange) long Simbabwe. Sampela lain i strong long gavman i no ken kilim ol, ol i mas salim ol i go long narapela hap bilong kantri. Ol bikman bilong pak i tok long baim ol dispela elefan i go long ol narapela man, na sapos sampela lain bilong Wes i no amamas long pasin bilong ol long kilim ol elefan, orait, “maski long toktok—ol i mas givim mani bilong rausim ol long pak.”
Sampela Wok i No Ken Kamap Gutpela
Tasol sampela wok i lus. Planti man i tingting planti long hevi i painim sampela animal pisin samting ol man i kisim ol i go bek long bus. Taiga bilong Saibiria i save stap laip insait long banis animal, tasol bilong i stap laip long bikbus em i mas i gat bikpela hap bikbus olsem 260 skwe kilomita bilong raun long en, em bikbus i no gat ol man i wok hait na kilim ol animal bilong kisim mani. Nius The Independent on Sunday i tok: “Em nau, wanpela taiga i bin go bikpela insait long banis animal bai dai long hangre sapos em i stap long bikbus.” Sori tru!
Yumi save i no gat wanpela lain saveman bilong lukautim olgeta wan wan lain animal pisin samting. Na hevi i no bikpela long wanem yumi sot long ol man bilong mekim wok. Maski ol man bilong lukautim ol animal pisin samting ol i givim bel tru long wok bilong ol, sapos ol bikman bilong gavman i giaman na mekim pasin i no stret, o ol i mangalim planti samting, o ol i no gat sori long ol animal samting, o i gat pait long kantri, o ol birua i laik kilim i dai ol wokman, olsem wanem wok bilong ol i ken kamap gutpela? Olsem wanem? I gat rot bilong stretim dispela hevi long ol animal pisin samting i laik pinis? Na olsem wanem yu insait long dispela hevi?
[Blok long pes 7]
Samting Ol Kantri i Mekim Wok Long En
Kontrak Convention on International Trade in Endangered Species, i wanpela strongpela samting bilong daunim wok bisnis long ol animal pisin samting i laik pinis na i tambu long mekim olsem. Inap long nau i tambu tru long baim skin bilong lepat, na tit bilong elefan, na bun bilong taiga, na kom bilong raino, na trausel. Sampela kain diwai na pis i laik pinis, ol tu bai kam insait long dispela kontrak.
Tasol nius Time i tok: “Sapos ol gavman i insait long kontrak i no painim rot na ol kantri i mas bihainim ol lo bilong kontrak, . . . ating ol bai kisim save olsem ol animal ol i laik lukautim, ol i pinis olgeta.”
[Piksa long pes 8]
Olsem wanem? Pasin bilong lukautim ol samting i kamap gutpela tumas?
[Kredit Lain]
Courtesy of Clive Kihn