Wanpela Liklik Ailan i Skulim Yumi Long Bikpela Samting
RAPA NUI em i wanpela ailan em volkeno i bin kamapim. Dispela ailan i no gat ol diwai long en na bikpela bilong en i olsem 170 skwe kilomita. I no gat narapela hap bilong graun ol man i stap longwe tru long olgeta narapela man olsem ol man bilong dispela ailan.a Long nau ol i makim dispela ailan olgeta i stap olsem ples bilong tingim ol samting bilong bipo tru. Wanpela as na ol i mekim olsem em ol imis ston ol i kolim moai, em wanpela lain bilong bipo tru i bin sapim.
Graun i karamapim sampela imis ol i bin katim long ol ston bilong volkeno na yu inap lukim traipela het tasol bilong ol. Na sampela, em het na bros bilong ol i stap antap long graun, na ol i wokim sampela imis i olsem ol i pasim gras bilong ol antap long het, na ol i kolim olsem pukao. Klostu olgeta imis, ol i no pinisim yet wok long en; ol i stap yet long ples bilong katim ston o long ol wan wan olpela rot bilong bipo tru, na i luk olsem ol man i bin wok i stap na bihain ol i lusim, maski wok i no pinis yet. Sampela imis i sanap longwe long ol narapela, na sampela i sanap insait long lain i gat 15 imis long en, na olgeta imis i givim baksait long solwara. Olsem na inap longpela taim, ol man i kam raun long dispela ailan i save tingting planti long as na ol imis i stap.
Nau long dispela taim, ol saveman i wok long kisim save olsem i gat wanem as na ol imis i stap, na wanem samting i mekim na lain bilong bipo tru i bin wokim ol dispela samting ol i lus. Em bikpela samting long tingim, long wanem, save ol i kisim i no bilong helpim yumi long save long ol samting bilong bipo tasol. Olsem wanpela buk (Encyclopædia Britannica) i tok, ol save ol i kisim i bilong “skulim ol manmeri bilong nau.”
Samting i bin kamap long dispela ailan i skulim yumi long pasin bilong lukautim graun bilong yumi. Tru, graun olgeta i gat planti samting moa long en na planti ol kain kain pisin animal samting moa yet, winim wanpela liklik ailan, tasol dispela i no makim olsem yumi ken givim baksait long samting i bin kamap long Rapa Nui. Pastaim bai yumi stori long ol bikpela samting i bin kamap long Rapa Nui. Stori i kirap long yia 400 C.E., taim ol namba wan lain i kam long dispela ailan long rot bilong ol kanu bilong solwara. Taim ol i kamap long ailan, i no gat wanpela man i stap long dispela hap bilong lukim ol i kam—ol planti handet pisin bilong solwara, ol tasol i stap na lukim ol i kam.
Ples Paradais
Dispela ailan i no bin i gat planti ol narapela narapela kain plaua samting, tasol i gat planti kain diwai olsem kokonas, na diwai hauhau, na ol diwai toromiro long bikbus, wantaim kain kain gras samting. Long dispela hap i stap longwe tru long ol man, i bin i gat 6-pela kain pisin i stap na i kamap planti, em tarangau i flai long nait, pisin i gat waitpela gras na longpela nek, pisin rel, na ol kalangar. Nius Discover i tok Rapa Nui i stap olsem “nambawan hap bilong Polinisia, na ating long olgeta hap bilong Pasifik, i gat bikpela lain pisin i save kam long en bilong kamapim ol pikinini.”
Ating ol dispela lain i bin kisim ol kakaruk na wanpela kain rat i kam, em wanpela kaikai i swit tru long ol. Na tu, ol i bin kisim ol samting long planim, olsem taro, yam, kaukau, banana, na suga. Graun i gutpela, olsem na wantu ol i katim sampela hap bus na wokim gaden—na taim ol lain manmeri i wok long go bikpela, ol i wokim planti gaden moa. Tasol dispela em i ailan tasol, olsem na i no gat bikpela hap graun, na maski i gat bikpela bus i stap, ol diwai i no planti tumas.
Stori Bilong Rapa Nui
Ol save ol man i kisim pinis long Rapa Nui i kam long 3-pela rot: em paura bilong ol plaua samting i bin pundaun long graun, na ol samting ol i bin painim insait long graun na ol bun samting. Ol man i rausim paura i slip longpela taim pinis long graun i stap long as bilong ol liklik raunwara o tais. Ol paura ol i kisim na skelim i kamapim klia wanem wanem kain plaua i bin i stap na hamas bilong ol i bin i stap. Ol paura i stap insait tru long graun i kam long ol plaua samting bilong bipo tru.
Long wok bilong digim graun bilong painim ol samting bilong bipo, na wok bilong skelim ol bun samting, ol i save skelim ol haus i bin stap long dispela hap, na ol sospen samting, na ol dispela imis ston, na ol bun bilong ol animal samting ol man i bin kaikai. Ol Rapa Nui i bin droim ol piksa bilong kamapim ol stori bilong ol, na i hatwok long save long insait bilong en, olsem na taim ol lain bilong Yurop i no kam yet long dispela ailan, yumi no ken save wanem yia stret ol samting i bin kamap long dispela hap. Na tu, sampela ol samting i bin kamap long ol yia ol i makim daunbilo ol inap stap insait long sampela narapela hap taim tu. Olgeta yia ol i raitim daunbilo i makim samting i bin kamap bihain long taim bilong Krais.
Yia 400 Samting olsem 20 i go inap 50 manmeri bilong Polinisia i kam, na ating ol i bin kam long ol kanu i bikpela olsem 15 mita o i bikpela moa yet, na ol wan wan kanu i karim planti kago inap olsem 8,000 kilo.
Yia 800 Long dispela taim, i no gat planti paura bilong ol plaua bilong diwai samting i stap insait long graun, olsem na i luk olsem ol i wok long katim ol diwai. Na paura bilong gras i kamap planti, long wanem, gras i wok long karamapim hap ol i bin rausim ol diwai long en.
Yia 900-1300 Planti bun ol i bin painim taim ol i digim graun em ol bun bilong dolfin. Bilong kisim ol dolfin i stap ausait long rip, ol i mekim wok long ol bikpela kanu ol i wokim long ol bikpela diwai. Long dispela taim tu, ol i kirapim pinis dispela wok bilong katim ol imis long ston, olsem na ol i mekim wok long ol diwai bilong helpim ol long karim ol imis i go long narapela hap na sanapim. Ol i wokim planti gaden moa, na ol i mas i gat paiawut, olsem na isi isi ol i wok long pinisim ol diwai bilong bikbus.
Yia 1200-1500 Namel long ol dispela yia, ol i givim bel tru long wokim ol imis, winim olgeta taim bipo. Ol i mekim bikpela wok long strong na save bilong ol bilong wokim ol imis, na tu, ol i kisim planti diwai samting bilong wokim ples bilong sanapim imis long en. Wanpela meri i save digim graun bilong painim ol samting, em Jo Anne Van Tilburg, i tok: “Pasin na sindaun bilong ol Rapa Nui i kirapim ol long wokim planti imis moa na wokim ol i bikpela moa. Ol i bin wokim olsem 1,000 imis insait long 800 i go inap long 1,300 yia samting . . . , na ol i ting taim lain Rapa Nui i bikpela tru, i gat wanpela imis i stap bilong olgeta 7-pela o 9-pela manmeri.”
Ating ol i no lotuim ol dispela imis, tasol ol imis i insait long sampela wok ol i mekim bilong planim man o wokim gaden. Na ating ol i tingim ol imis i stap olsem haus bilong ol spirit. I luk olsem ol imis i makim biknem na namba na lain tumbuna bilong dispela man i bin wokim.
Yia 1400-1600 Namba bilong ol Rapa Nui i olsem 7,000 i go inap long 9,000, no gat narapela taim bihain em bai i bikpela olsem. Ol laspela liklik hap bilong bikbus i pinis. Wanpela as na bikbus i pinis, em ol pisin bilong dispela ples i no stap moa—ol i bin kisim paura bilong wanpela diwai i go long ol narapela diwai, na ol i kisim ol pikinini bilong ol diwai na lusim nabaut, na long dispela rot ol nupela diwai bilong bus i save kamap. Nius Discover i tok: “Olgeta kain pisin bilong dispela ailan i bin pinis olgeta.” Ol rat tu i wok long bagarapim ol diwai; ol samting ol man i skelim i makim olsem ol rat i bin kaikai pikinini bilong ol diwai.
I no longtaim na graun i wok long tekewe taim ren i pundaun, na ol liklik wara i wok long drai, na i hatwok long painim wara. Ol saveman bilong digim graun ol i no painim moa ol bun bilong dolfin long ol hap bilong graun i antap liklik, olsem long yia 1500 samting, na ating as bilong dispela i olsem i no gat moa ol bikpela diwai bilong wokim ol kanu bilong solwara. Na taim ol i no gat moa ol kanu, ol i no gat rot bilong lusim dispela ailan. Ol manmeri i gat hatwok long painim kaikai, olsem na ol i pinisim ol pisin bilong solwara na bihain ol i wok long kaikai kakaruk.
Yia 1600-1722 Pasin bilong pinisim ol diwai na wokim planti gaden tumas, na pinisim ol gutpela gris bilong graun, ol dispela samting i mekim na planti taim ol samting ol i planim i no kamap gut moa. Bikpela hangre i kamap. Ol Rapa Nui i bruk long 2-pela lain i birua birua. Em namba wan taim ol saveman i lukim sampela samting i makim olsem ol i no sindaun gut wantaim, na ating ol i kirap na kisim pasin bilong kaikai man. Em taim bilong pait. Ol manmeri i kirap na i go sindaun long ol hul bilong ston na bai ol i ken hait long en. Long yia 1700 samting, namba bilong ol Rapa Nui i go daun tru olsem 2,000 samting.
Yia 1722 Namba wan man bilong Yurop i painim dispela ailan, em Jekop Rogevin. Dispela samting i kamap long Ista, olsem na em i kolim nem bilong dispela ailan olsem ailan Ista. Em i raitim stori i kamapim tingting bilong em long taim em i lukim dispela ailan namba wan taim, na em i tok olsem: “I no gat ol diwai samting i stap, na ples i bagarap olgeta, na i olsem ol lain bilong dispela hap i stap rabis tru long wanpela ples nating.”
Yia 1770 Long dispela taim, liklik hap tasol bilong tupela lain Rapa Nui i stap yet, na pasin birua namel long ol i mekim na narapela lain i kirap na kapsaitim ol imis bilong narapela lain. Taim man bilong Inglan, em Kepten Jems Kuk, i kam long 1774, em i lukim planti ol imis i slip pinis long graun.
Yia 1804-1863 Ol man bilong Rapi Nui i wok long kisim save moa long ol man bilong ol narapela hap bilong graun. Pasin bilong kisim man bilong kamap wokboi nating i stap pinis long ol ailan bilong Pasifik, na ol kain kain sik i bagarapim planti man, na dispela tupela samting i pinisim planti man Rapa Nui. Ol pasin tumbuna ol i bin bihainim, em i pinis.
Yia 1864 Long dispela taim, olgeta imis i slip pinis long graun, na ol man i bin rausim het bilong planti imis.
Yia 1872 I gat 111 asples tasol i stap long ailan.
Kirap long 1888, kantri Sili i bosim Rapa Nui. Long nau i gat olsem 2,100 manmeri i kam long ol narapela narapela hap na i sindaun long dispela ailan. Gavman bilong Sili i makim dispela ailan long stap olsem ples bilong tingim ol lain i bin i stap bipo tru. Na bilong tingim ol samting bilong ol lain bilong Rapa Nui na lukautim ol samting bilong bipo, ol i sanapim gen planti imis.
Dispela Inap Skulim Yumi
Bilong wanem ol Rapa Nui i no luksave olsem ol samting i wok long pinis na ol i mas senisim sampela pasin bilong ol bilong abrusim bagarap? Tingim tok bilong sampela man i bin skelim ol dispela samting.
“Dispela bikbus . . . i no lus insait long wanpela de tasol—isi isi insait long planti yia bikbus i wok long pinis. . . . Na sapos wanpela i laik kirapim ol narapela long tingim wanem wanem ol hevi inap kamap sapos ol i pinisim ol bikbus, pasin bilong tingim ol samting bilong ol yet bai kirapim ol man bilong katim imis, na ol hetman, na ol bikman bilong ples long sakim tok bilong em.”—Discover.
“Ol samting ol i laik mekim bilong bihainim bilip na tingting bilong ol, dispela i bin mekim na ailan bilong ol i no gutpela moa olsem bipo, nogat tru.”—Easter Island—Archaeology, Ecology, and Culture.
“Samting i bin kamap long ol lain Rapa Nui i givim tingting long yumi olsem pasin bilong sakim gutpela tingting na wokim ol samting hariap tumas, na pasin bilong bagarapim graun, dispela i no pasin bilong ol kantri i gat planti faktori na bisnis samting tasol, nogat. Em pasin bilong man yet.”—National Geographic.
Wanem samting inap kamap long taim bilong yumi sapos ol man i no senisim pasin bilong ol? Graun olgeta bilong yumi i olsem wanpela bikpela ailan, na olsem wanem sapos ol man i wok yet long mekim ol samting i no stret wantaim wok bilong dispela graun bilong helpim ol man long stap laip? Wanpela man i tok olsem i gat samting bilong helpim yumi em ol Rapa Nui i no gat. Em “stori bilong ol lain bilong bipo em ol i bin bagarap,” na dispela i stap olsem piksa bilong helpim yumi long save long ol hevi inap kamap long yumi long nau.
Tasol yumi ken tingim dispela askim, Ol man long nau i wok long tingim ol samting i bin kamap long ol lain bilong bipo? Pasin bilong ol long katim ol bikbus na pinisim sampela lain animal o plaua samting i makim olsem ol i no tingim dispela samting. Long wanpela buk (Zoo Book), Linda Koebner i tok: “Pasin bilong pinisim wanpela o sampela lain animal o plaua samting, em yumi no inap save dispela bai mekim wanem long ol narapela samting long bihain. Dispela pasin i save kamapim sampela senis taim ol man i no save yet long ol hevi inap kamap long ol dispela senis.”
Man i gat tingting nogut inap rausim wanpela skru long balus, na bihain rausim narapela gen, tasol em i no save wanem skru em i rausim na balus bai i bagarap; maski balus i no pundaun na bagarap wantu, dispela pasin bilong rausim ol skru wan wan bai kamapim bagarap long bihain. Olsem pasin bilong rausim wan wan skru bilong balus, ol man i wok long pinisim 20,000 bilong ol narapela narapela lain animal o plaua samting insait long olgeta wan wan yia! Husat inap save wanem samting bai i makim olsem olgeta samting bai i bagarap na i no inap stretim moa? Sapos ol man i save olgeta samting bai bagarap, yu ting dispela bai kirapim ol long senisim sampela pasin bilong ol?
Wanpela buk (Easter Island—Earth Island) i kamapim bikpela tok olsem: “Man i katim laspela diwai [long Rapa Nui], em i ken luksave olsem i no gat narapela diwai i stap. Tasol dispela i no pasim em long katim dispela laspela diwai.”
“Yumi Mas Senisim Tingting Bilong Yumi”
Buk (Easter Island—Earth Island) i tok moa olsem: “Bilong abrusim bagarap, yumi mas senisim tingting bilong yumi. Pasin bilong givim bel olgeta long kamapim planti bisnis, wokim ol nupela samting i kamap long rot bilong saiens, na mekim sindaun bilong yumi i kamap gutpela moa, na pasin bilong resis wantaim ol narapela lain long mekim ol dispela samting, ol i kamap olsem ol god bilong yumi em yumi ting ol i gat olgeta strong—wankain olsem ol traipela imis ol i bin sanapim long ailan Ista. Ol Rapa Nui i resis wantaim ol narapela lain bilong ples long wokim ol imis i bikpela moa yet. . . . Ol i wok long givim bel moa yet long kisim olgeta samting ol i gat wok long en bilong katim ol imis na bihain karim i go long narapela hap na sanapim, tasol dispela wok bilong ol i no gat as bilong en—ol i wok nating tasol.”
Wanpela man i gat gutpela tingting na save em i bin tok olsem: “Bikpela, mi save, mipela man i no inap bosim wokabaut bilong mipela yet na bihainim ol rot mipela i laikim.” (Jeremaia 10:23) Man i bin wokim yumi, em tasol inap soim yumi long pasin bilong “bosim wokabaut bilong [yumi].” Na i no gat narapela inap stretim bikpela hevi bilong yumi long graun. Na tok promis bilong em long mekim olsem i stap long Baibel—em wanpela buk i kamapim stori bilong ol lain long bipo em sampela i stap olsem gutpela piksa na sampela nogat. Nau long dispela taim nogut bilong tudak dispela buk inap i stap olsem wanpela “lait bilong soim rot long yumi.”—Song 119:105.
Bihain dispela rot bai i bringim ol man bilong harim tok i go long wanpela ples paradais, em ples bilong i stap bel isi na i no sot long wanpela samting—em nupela graun bai stap, na bai i gat dispela liklik ailan Rapa Nui long Saut Pasifik tu i stap.—2 Pita 3:13.
[Futnot]
a Ol man i stap long dispela ailan i putim nem Rapa Nui i go long ol yet na long ailan tu wantaim. Tasol planti man i save long narapela nem bilong dispela ailan, olsem ailan Ista, na ol i kolim ol man i stap long en olsem ol man bilong ailan Ista.
[Mep long pes 25]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Ailan Ista
[Kredit Lain]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Piksa long pes 25]
“Ol i wokim olsem 1,000 imis”
[Ol Piksa long pes 27]
Graun olgeta, wantaim ol longwe ailan, ol bai kamap olsem ples paradais