“Lain Bilong Devit”—Tok Tru o Stori Nating?
DEVIT, manki bilong lukautim sipsip, em i kamap soldia, profet, king, na man bilong pilaim musik na raitim ol stori, na Baibel i stori planti long dispela man. Baibel bilong pastaim i kolim nem bilong em inap 1,138 taim, na dispela tok “Lain bilong Devit”—olsem ol king long lain bilong Devit—inap 25 taim. (1 Samuel 20:16) Olsem wanem? Stori bilong King Devit na ol king long lain bilong em, em stori nating tasol? Ol samting ol saveman i painim pinis insait long graun, i kamapim klia wanem samting? Samting nau tasol ol saveman i bin painim long Tel Dan long hap not bilong Galili, ol man i tok dispela i kamapim klia olsem Devit na ol king long lain bilong em, ol i man tru i bin i stap long bipo.
Long 1993, long ol mun i olsem taim bilong san, wanpela lain saveman bilong painim ol samting bilong bipo, em Profesa Avraham Biran i go pas long ol, ol i rausim ol pipia nating long wanpela hap graun i stap ausait long dua bilong taun Dan bilong bipo. Ol i painim wanpela ples klia olsem ples bung, ol i bin wokim plua bilong en long ston. I gat wanpela blakpela ston balsa em hap bilong en i stap insait long graun na hap i stap antap na ol i no hatwok long rausim. Taim lait bilong san i kisim dispela ston, sampela leta i kamap ples klia. Profesa Biran i kirap nogut na i tok: “Olaman! I gat rait i stap!”
Profesa Biran na wanwok bilong em Profesa Joseph Naveh bilong Yunivesiti Hibru long Jerusalem, ol i kirap kwik na raitim wanpela ripot bilong dispela rait ol man i bin katim long ston. Wanpela stori long nius Biblical Archaeology Review, Mas/Epril 1994, i stori long dispela ripot, olsem: “I no planti taim namba wan pes bilong nius New York Times (na i wankain tu long nius Time) i putim stori bilong ol samting bilong bipo ol saveman i bin painim. Tasol long yia i go pinis, dispela nius i putim stori bilong samting ol i bin painim long Tel Dan, em wanpela naispela hip graun, olsem liklik maunten, long hap not bilong Galili, aninit long maunten Hermon klostu long het bilong wara Jordan.
“Long dispela hap, Avraham Biran na ol wanwok bilong em ol i painim wanpela rait bilong yia olsem 850 B.C.E. i toktok long ‘Lain bilong Devit’ na ‘King bilong Israel.’ Nem bilong Devit i stap long Baibel, tasol dispela em i namba wan taim ol i bin painim nem bilong Devit long ol narapela rait bilong bipo. Dispela rait i no toktok long ‘Devit’ tasol, em i toktok tu long Lain bilong Devit, em ol king long lain bilong dispela bikpela king bilong Israel.
“Dispela tok ‘King bilong Israel’ i stap planti taim long Baibel, olsem long Buk bilong ol King. Baibel, na dispela rait ol i bin katim long ston long rait bilong ol Semait na i stori long Israel, em i olpela rait tru, winim ol narapela rait. Dispela rait i kamapim klia olsem, Israel na Juda i stap olsem tupela bikpela kingdom long dispela taim bipo, maski sampela saveman bilong daunim tok bilong Baibel ol i gat narapela tingting long dispela.”
Bilong ol i ken save wanem taim ol man i bin wokim dispela rait, ol i mekim olsem: Ol i skelim ol samting olsem stail bilong ol leta, ol hap sospen graun i bruk ol i bin painim klostu long dispela hap ston i gat rait, na dispela rait i stori long wanem samting. Ol dispela 3-pela samting i makim wankain taim, em yia 850 B.C.E. samting, winim taim bilong King Devit inap 100 yia samting. Wanpela Aram i bin birua long “King bilong Israel” na “[King bilong] Lain bilong Devit,” na em i winim wanpela pait na raitim stori bilong dispela pait na katim long ston na sanapim long Dan, na ol saveman i bilip olsem dispela hap ston ol i bin painim long Tel Dan, em i hap bilong dispela ston. Ol Aram, em ol i save lotuim wanpela god bilong bikpela win na ren, em Hadad, ol i sindaun long hap bilong is.
Long 1994, ol i painim tupela hap moa bilong dispela ston. Profesa Biran i tok: “Dispela tupela hap ston i gat nem bilong god bilong ol Aram, em Hadad, na i stori long wanpela pait i bin kamap namel long ol Israel na ol Aram.”
Long hap ston ol i painim long 1993, ol inap lukim 13-pela lain ol i bin raitim long olpela rait Hibru. Long dispela taim bipo, ol i save putim wanpela liklik mak namel long olgeta wan wan tok. Tasol ol i bin raitim “Haus bilong Devit” olsem wanpela hap tok, long ol leta “bytdwd” (em pasin bilong yumi long raitim ol dispela leta); ol i no raitim “byt” (haus), na wanpela mak, na “dwd” (Devit). Olsem na yumi ken save, i gat as na ol man i bin kamapim sampela askim long insait bilong dispela tok “bytdwd.”
Wanpela saveman bilong ol tok ples, em Profesa Anson Rainey, i tok: ‘Joseph Naveh na Avraham Biran ol i no kamapim klia insait bilong dispela rait—ating ol i ting olsem ol man i kaunim dispela rait, ol i save pinis olsem sapos tupela hap tok em i wanpela nem tru em planti man i save pinis long en, orait, ating i no gat wok long putim dispela mak i save stap namel long tupela hap tok. Long yia 850 B.C.E. samting, “Lain bilong Devit” em i wanpela nem tru long wok politik.’
Narapela Samting Ol i Painim
Bihain long ol i painim dispela ston, Profesa André Lemaire, em i gat save long ston bilong Mesa (ol i kolim Ston Bilong Ol Moap), em i tok, ston bilong Mesa tu i toktok long “Lain bilong Devit.”a Ston bilong Mesa ol i painim long yia 1868, em i wankain liklik long ston bilong Tel Dan. Tupela wantaim i bilong yia 850 B.C.E. samting, na ol i bin wokim long wankain ston, na bikpela bilong ol i wankain liklik, na stail bilong rait bilong ol Semait ol i bin katim long ston em tu i wankain liklik.
Ol i bin wokim gen wanpela lain rait em i bin bagarap liklik, i stap long ston bilong Mesa, na Profesa Lemaire i stori long dispela olsem: “Klostu tupela yia paslain long ol i painim hap ston bilong Tel Dan, mi kisim save olsem ston bilong Mesa i toktok long ‘Lain bilong Devit.’ . . . Pastaim ol man i no bin lukim dispela tok ‘Lain bilong Devit,’ long wanem, i no gat wanpela gutpela editio princeps [namba wan edisen]. Nau mi wok long redim dispela samting, em 125 yia bihain long taim ol i painim pinis ston bilong Mesa.”
Yumi laik save long ol dispela samting ol saveman i bin painim bilong bipo, long wanem, wanpela ensel, na Jisas yet, na ol disaipel bilong em, na ol narapela manmeri, ol i mekim ol tok i kamapim klia olsem Devit em i wanpela man tru i bin i stap long bipo. (Matyu 1:1; 12:3; 21:9; Luk 1:32; Aposel 2:29) Ol samting ol man i bin painim bilong bipo, i kamapim klia olsem, Devit na ol king long lain bilong em, em “Lain bilong Devit,” ol i bin i stap long bipo na stori bilong ol i tru, i no wanpela stori nating tasol.
[Futnot]
a Ol man bilong kaunim ol buk bilong Sosaiti Was Taua ol i save long dispela ston bilong Mesa. (Lukim Wastaua [tok Inglis], Epril 15, 1990, pes 30-31.) Ol man i ken lukim long Haus Tumbuna Luvre long Paris.
[Piksa long pes 31]
Hap ston bilong Tel Dan,* ol i painim long 1993 long taun Dan, long hap not bilong Galili
* Wanpela piksa long Israel Exploration Journal i as bilong dispela piksa.