Skelim Wok Bilong Ol Gavman
Namba 3 Hap: Sapos Ol Saveman i Bosim Gavman, Em Bai Nambawan Gavman Tru?
Aristokrasi: wanpela liklik lain i bosim, em ol bikman i gat nem na ol man i ting ol i gat save; oligaki: wanpela hap lain i bosim na sampela taim ol i bilong wanpela famili, na planti taim ol i mekim pasin giaman na pasin nogut bilong helpim ol yet.
SAMPELA man i ting, sapos ol saveman i bosim gavman, bai gutpela gavman i kamap, long wanem, ol i bin skul gut na ol i gat save long mekim dispela wok, olsem na wok bilong ol bai kamap gutpela. I gat kain kain gavman aristokrasi, olsem: Sapos ol maniman i bosim, ol i kolim plutokrasi; sapos misin i bosim, ol i kolim tiokrasi; sapos ol bikman i bosim, ol i kolim biurokrasi.
Long sampela lain bilong bipo, em ol bikman bilong ples i bosim gavman, na dispela i olsem gavman aristokrasi. Bipo Rom na Inglan na Japan i gat dispela kain gavman. Long kantri Grik long bipo, ol taun i gat gavman aristokrasi, na ol liklik lain i save bosim. Planti taim sampela famili i gat nem ol i save bung na mekim dispela wok, na sampela taim wanpela famili tasol i kalapim lo na ol i kirap daunim ol narapela na bosim ol man long hatpela pasin.
Bipo gavman aristokrasi i bosim biktaun Atens long kantri Grik, tasol bihain ol man i no givim biknem tumas o amamas long ol bikman, olsem na ol bikman i no stap wanbel tumas, na dispela i givim rot long gavman dimokrasi i kamap, em planti man i bosim. Tasol taun Spata long yia 800 samting paslain long Krais, i gat gavman oligaki em ami i bosim, na dispela tupela taun i resis long kamap namba wan taun bilong ol Grik. Tasol kros i kamap namel long tupela, long wanem, tupela i gat narapela narapela kain gavman, na tupela i no inap wok gut wantaim.
Gutpela Samting i Bagarap
Ol saveman bilong Grik i bin tok resis long wanem kain gavman i gutpela. Aristotal i tok, gavman aristokrasi i gutpela kain gavman, long wanem, ol man i gat save na stretpela pasin ol i ken bosim na ol bai tingim gut ol man, na dispela bai helpim gut ol man. Tasol sapos ol dispela bikman i kamap man nogut, gavman bilong ol bai senis na em bai kamap gavman oligaki nogut. Aristotal i ting dispela kain gavman bai nogut.
Pastaim Aristotal i tok, ol bikpela saveman tasol i mas bosim gavman, tasol bihain em i tok, sapos ol i bungim dispela kain gavman wantaim gavman dimokrasi, bai gutpela gavman i kamap. Sampela man bilong politik long nau ol tu i ting olsem. Long bipo ol Rom i gat dispela kain gavman na em i wok gutpela liklik. Wanpela buk (The Collins Atlas of World History) i tok, ‘Olgeta man bilong Rom i insait long wok politik, tasol ol maniman na ol bikman i kamapim gavman oligaki na ol i lukautim wok majistret na ami na lotu.’
Na sampela taun long bipo long Yurop ol i bin bungim gavman dimokrasi na gavman aristokrasi wantaim. Wanpela buk (Collier’s Encyclopedia) i tok, ‘Napoleon i bin daunim gavman bilong taun Venis, tasol pastaim i gat strongpela gavman oligaki long dispela taun. Na ol taun long Rom na Inglan na Wes Yurop tu i gat gavman oligaki na ol liklik lain tasol i bosim, em ol bikman i gat pasin antap.’
Sampela man i tok, olgeta gavman em gavman aristokrasi tasol, long wanem, ol i laik bai ol saveman i ken bosim. Ol i ting i mas i gat wanpela lain i bosim gavman. Olsem na wanpela buk i tok: ‘Ol bikman i gat namba ol i save bosim gavman, na bipo Pleto na Aristotal i bin tok, dispela kain gavman i gutpela.’
Ol i Laik Painim Gavman i ‘Nambawan Tru’
Sampela handet yia paslain long taim bilong ol dispela saveman bilong Grik, i gat wanpela kain gavman i bin i stap long Saina, na ol lain long dispela hap ol i gat ol bikpela man i bosim ol, na lain bilong Tsau i stap namba wan bos, na ol man i stap orait na ol i stap bel isi liklik. Tasol bihain long yia 722 paslain long Krais ol samting i senis, na sampela man i wok long haus bilong ol dispela bikman na ol i olsem man i gat nem ol i bung wantaim ol tumbuna pikinini bilong ol bikman bilong bipo, na ol i kamap gavman. Konfyusas em wanpela saveman bilong Saina long bipo, na wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok, i no biknem bilong man i mekim na em inap bosim gut gavman, nogat; sapos man i gat gutpela save na gutpela pasin, dispela tasol inapim em long mekim gutpela wok gavman.
Tasol long Yurop long 2,000 yia samting bihain, taim ol i laik makim ol man bilong bosim gavman ol i no tingim tumas save bilong em long bosim gavman o gutpela pasin bilong em, nogat. Profesa bilong Yunivesiti Havat, em Carl J. Friedrich, em i tok, long yia 1700 na i go inap yia 1800 wanpela lain famili i gat bikpela mani na nem ol i holim wok bilong bosim gavman long Inglan, na long taun Venis tu i olsem; na em i tok, long Prasia em wanpela lain famili i bosim gavman, na ol i man bilong winim pait.
Ol i bin ting, sapos papamama i gat gutpela pasin, ol pikinini tu i mas i gat gutpela pasin, na dispela tingting i bosim pasin bilong ol long painim poroman bilong marit. Long bipo ol king i mas maritim wanpela i bilong famili i gat biknem na namba, olsem ol i kamap insait long lain king yet, na ol i no ken maritim meri nating i no gat nem; ol i ting dispela i olsem lo bilong God. Ol i ting blut bilong ol dispela famili bilong lain king i gutpela moa. Tasol bihain ol i save, sapos man i kisim gutpela skul na em i gat gutpela save na em i winim sampela mak, em inap bosim gut gavman.
Ol dispela man bilong aristokrasi i gat wanpela lo na ol i ting sapos ol i bihainim, dispela kain gavman bilong ol bai gutpela. Dispela lo bilong ol i olsem: Ol man i gat bikpela nem na namba, olsem ol i kamap insait long lain bilong ol king na ol i bosim gavman, ol i mas bosim gut ol man na mekim gut long ol. Gavman aristokrasi bilong olpela taun Spata i gat dispela lo, na ol i mas putim laik bilong ol narapela i namba wan na laik bilong ol yet i namba tu; na long Japan tu dispela pasin i bin i stap.
Gavman Aristokrasi i Sot
Tasol dispela kain gavman tu i sot. Long Rom long bipo, ol man i gat namba na biknem ol tasol inap holim wok gavman, na ol man nating i no gat nem ol i no ken insait long dispela wok. Tasol ol dispela bikman i no bihainim gutpela pasin olsem Konfyusas i tok ol i mas mekim, nogat. Ol i kamap man bilong gavman na ol i mekim hatpela pasin long ol man na mekim nogut long ol, olsem na ol man i les long dispela kain pasin na pait i kamap.
Dispela kain gavman oligaki i bin i stap inap long taim Julias Sisar i kamap, na nau em wanpela i bosim gavman bilong Rom. Em i mekim hatpela pasin long ol man, na long yia 44 paslain long Krais ol i kirap kilim em i dai, na nau gavman aristokrasi i kamap gen, tasol bihain liklik, olsem long yia 29 paslain long Krais, dispela kain gavman i pinis gen. Wanpela buk (Collier’s Encyclopedia) i tok: ‘Rom i kamap strong na ol i gat bikpela mani, na Rom i wok long kisim ol narapela kantri na bosim, na nau dispela gavman aristokrasi i kamap gavman oligaki nogut na i paulim ol samting, na nau ol man i no givim bel moa long gavman na ol i no laikim moa. Olsem na dispela kain gavman i bagarap na gavman monaki i kamap, olsem wanpela king i bosim gavman.’
Long dispela taim na i go inap 1,200 yia bihain, i gat gavman aristokrasi long Yurop, tasol ol i kolim gavman monaki. Wok politik na wok bisnis na pasin na sindaun bilong ol man i mekim na gavman aristokrasi i senis liklik, tasol em i stap strong yet na bosim planti graun, na em i bosim ol ami, na em i pulim ol samting long ol man na mekim pasin hambak na laikim tumas ol samting bilong skin.
Bihain liklik long yia 1780 hevi i painim gavman aristokrasi. King Lui Namba 16 bilong Frans i sot long mani na em i askim ol memba bilong gavman long ol i no ken kisim olgeta pe bilong ol, tasol ol i no orait long dispela samting, na nau ol i laik daunim king na kisim bikpela namba moa bilong ol yet. Wanpela profesa bilong Yunivesiti Kolambia, em Herman Ausubel, em i tok, ol dispela memba i les long dispela kain gavman i gat king, na ol i wok long kamapim wanpela gavman bilong helpim ol yet, na dispela i wanpela as na Pait Bilong Frans i kirap long yia 1789.
Dispela samting i bin kamap long Frans i kamapim narapela bikpela senis. Gavman aristokrasi i no strong moa, na ol bikman i no bosim moa ol man na ol graun samting olsem bipo ol i bin mekim. Ol i kamapim ol lo bilong helpim ol man nating, na ol i kamapim lo konstityusen, na ol i tekewe sampela strong bilong ol bisop samting bilong misin.
Liklik lain i bin bosim gavman aristokrasi na gavman oligaki, tasol maski ol i bin ting olsem ol dispela liklik lain i nambawan tru, bihain ol man i skelim wok bilong dispela kain gavman na ol i lukim em i sot—em i no kamapim gutpela wok, maski ol saveman i bin bosim gavman.
Wanpela Gavman i ‘Nambawan Tru’
Ol man i bin ting, sapos ol man i gat bikpela mani na bikpela save na namba, ol bai winim ol narapela long bosim gavman, tasol nogat. Maski man i gat bikpela mani na biknem na em i save long winim pait, dispela i no inapim em long bosim gut gavman.
I no hatwok long save husat i gutpela dokta o husat i gat gutpela save long kukim kaikai o husat i gutpela man bilong wokim su. Yumi lukim tasol wok ol i mekim na yumi ken save. Tasol long wok gavman i narapela kain. Profesa Friedrich tu i tok olsem. Long wanem, ol man i gat narapela narapela laik long gavman i mas mekim wanem. Na ol gavman tu i save senisim tingting bilong ol long ol samting ol i laik mekim.
Bilong kisim ‘nambawan gavman tru,’ wanpela man i gat bikpela save moa yet, winim save bilong ol man bilong graun, na em i no inap popaia long skelim pasin bilong man, em yet i mas makim husat bai bosim gavman. Na em i mas makim ol man i gat stretpela pasin tru na ol i givim bel long mekim gut wok gavman bilong ol na helpim gut ol man, na ol i no ken tingim ol yet tasol—ol i mas tingim ol man i stap aninit long ol, na dispela i mas i stap olsem namba wan tingting bilong ol.
Baibel i tok, God Jehova i makim pinis wanpela lain olsem, em Pikinini bilong em Krais Jisas wantaim sampela lain ol bai wok wantaim Jisas. Jehova i makim ol bilong bosim graun inap 1,000 yia. (Luk 9:35; 2 Tesalonaika 2:13, 14; Kamapim Tok Hait 20:6) Ol i no ken i stap olsem ol man bilong graun i save popaia, nogat. Ol bai stap bikpela spirit i no save dai, na ol i no inap popaia liklik, nogat. Krais wantaim lain king bilong em bai givim ol gutpela samting long ol man na helpim ol long i stap bel isi, na bai ol i gat gutpela sindaun tru na i stap amamas, na ol bai kamap nambawan olgeta, na dispela kain sindaun bilong ol bai stap oltaim oltaim. Orait yu ting gavman bilong ol man inap mekim olsem? Nogat, a?
[Blok long pes 16]
Gavman Oligaki Bilong Nau
‘Hap pasin bilong gavman oligaki i stap yet insait long ol bikpela gavman biurokrasi na wok politik bilong nau. I gat kain kain pasin i kamap insait long ol lain man wantaim gavman bilong ol, na ol i mas givim bikpela strong moa long ol bos bilong gavman na ol komiti, tasol dispela i putim hatwok long ol. Maski ol i kamapim konstityusen, sapos rong i kamap, i no gat rot long putim asua i go long ol dispela bos na komiti na tekewe sampela strong bilong ol, long wanem, nogut (wok gavman bilong ol i paul) ol i no inap bosim gut ol man.’—The New Encyclopædia Britannica.
[Piksa long pes 15]
Aristotal i bin ting sapos ol i bungim gavman aristokratik na dimokrasi wantaim, nambawan gavman tru bai kamap
[Kredit Lain]
National Archaeological Museum, Athens