Skelim Wok Bilong Ol Gavman
Namba 4 Hap: ‘Mipela Ol Man’
Dimokrasi: Gavman ol man yet i kamapim, olsem sampela man i bosim o ol man i vot na makim sampela memba bilong gavman.
‘MIPELA OL MAN bilong Amerika i kirapim dispela konstitusen na putim bilong bosim ol man.’ Dispela em i hap tok bilong bikpela as lo o Konstitusen bilong Amerika, na em i stret tu, long wanem, ol bikman bilong bipo i laik bai Amerika i gat gavman dimokrasi. Dispela tok dimokrasi em i hap tok Grik, na i makim gavman ol man yet i kamapim na bosim. Abraham Lincoln i bin i stap namba 16 presiden bilong Amerika, na em i tok, dimokrasi em i wanpela gavman ol man yet i kamapim, na i bilong helpim ol man.
Ol i tok, kantri Grik i as bilong gavman dimokrasi, na em i kirap olsem 400 yia samting paslain long Krais. Bipo taun Atens na sampela taun moa i gat dispela kain gavman i stap, tasol em i narapela kain. Long dispela taim bipo olgeta man i save bung na ol i toktok long ol hevi samting i stap, na nau ol i vot, na wanem samting planti man i vot long en long ol samting bilong politik, ol i bihainim dispela long bosim ol taun.
Ol meri, na ol man i wok kalabus, na ol man bilong narapela kantri i sindaun long dispela hap, i tambu long ol i ken vot o insait long wok politik, olsem na gavman dimokrasi bilong ol i kain olsem gavman aristokrasi, long wanem, sampela man tasol i inap bosim. Ating long dispela taim bipo planti man i no inap insait liklik long ol tok bilong ol samting bilong wok politik.
Tasol ol man i vot ol inap kamapim tingting bilong ol long ol samting gavman i laik mekim, na olgeta man Grik ol inap holim sampela wok politik—i no sampela man tasol. Na i gat sampela lo tu i tambuim ol man long mekim nabaut long strong ol i holim insait long gavman.
Wanpela saveman bilong ol samting i bin kamap bipo, em D. B. Heater, em i tok, ‘Ol Grik i amamas long gavman dimokrasi bilong ol. Ol i ting em i winim gavman i gat king, olsem monaki, na gavman aristokrasi, na em i nambawan gavman tru.’ I olsem gavman dimokrasi i laik kamap strong.
Dimokrasi i Kamap Bikpela
Long liklik hap bilong Nu Inglan long Amerika, na long sampela liklik ples long Swiselan, i gat liklik hap dimokrasi tru i stap yet, tasol long ol narapela hap, gavman dimokrasi i kamap narapela kain. Na i mas olsem, long wanem, long nau ol man i kamap planti na i gat planti milion milion man long ol kantri na i hatwok long bosim ol. Na long nau ol man i no gat taim bilong tok resis long ol samting bilong politik olsem bipo ol i bin mekim.
Long nau gavman dimokrasi i kamap kain kain. Wanpela nius (Time) i tok, ‘I hatwok long makim wanpela kantri i bihainim stret gavman dimokrasi na wanem kantri i bihainim narapela kain gavman, long wanem, long sampela kantri i gat gavman dimokrasi ol man i no inap bihainim tru laik bilong ol, na long sampela kantri i gat wanpela man tasol i bosim gavman na dispela gavman i no putim hatpela lo tumas long ol man.’ Tasol ol man i laik bai gavman dimokrasi i no ken kalabusim ol tumas na i mas larim ol i bihainim sampela laik bilong ol na i mas mekim wankain pasin long olgeta man, na no ken putim sampela lo i no stret.
Gavman dimokrasi bilong nau em i dimokrasi long nem tasol. Ol i save makim wanpela o tupela lain bilong putim ol lo em ol man i mas bihainim, na ol i tok, ol dispela lo i bilong helpim ol man long stap gut.
Dispela kain gavman dimokrasi i bin kamap long yia 1000 samting. Long Inglan long yia 1215 ol i kamapim wanpela samting bilong gavman olsem konstitusen, ol i kolim Magnakata, na long dispela taim ol i kamapim Palamen tu, na long yia 1600 i go inap 1700 ol man i wok long tingim dispela tupela samting wantaim sampela samting moa bilong politik, olsem gavman i mas mekim wankain pasin long olgeta man, na no ken pasim ol man na bai ol i no inap mekim ol samting ol i mas mekim, na narapela kantri i no ken bosim ol—ol yet i mas i gat man bilong bosim ples bilong ol.
Long yia 1750 samting planti man i save long gavman dimokrasi i wanem kain gavman, tasol ol i no givim bel tumas long en. Wanpela buk (New Encyclopædia Britannica) i tok, ‘Ol man i bin tingim na raitim na kamapim Konstitusen bilong Amerika long 1787 ol i no amamas long larim olgeta man i ken insait long wok politik. Wanpela bilong ol, em Elbridge Gerry, em i tok, dimokrasi em samting nogut tru bilong politik.’ Tasol sampela man, olsem John Locke bilong Inglan, ol i tok, ol man yet i mas makim wanem kain gavman ol i save laikim, long wanem, dispela samting em i samting bilong ol yet long tingim na makim.
Gavman Ripablik
Planti gavman dimokrasi i olsem gavman ripablik—i olsem ol i gat wanpela man bilong bosim gavman, olsem presiden samting, tasol dispela man i no king. Rom bilong bipo i gat gavman ripablik, tasol hap dimokrasi bilong en i no strong. Dispela gavman i bin i stap inap 400 yia samting, na nau em i pinis na Rom i gat wanpela gavman monaki, olsem king.
Long nau i gat planti gavman ripablik. Wanpela buk bilong 1989 i makim 219 gavman o oganaisesen intenesenel, na 127 bilong ol em gavman ripablik, na sampela tasol i bihainim pasin dimokrasi. I gat kain kain gavman ripablik.
Sampela gavman ripablik i gat tupela hap lain i bosim, olsem gavman nesenel i namba wan, na gavman provinsal i namba tu. Amerika i gat dispela kain gavman. Gavman nesenel i bosim olgeta samting bilong kantri, na gavman provinsal i bosim ol samting bilong provins tasol.
Sampela gavman ripablik i save larim ol man i eleksen na ol i vot, na sampela gavman ripablik i gat planti pati bilong politik. Tasol sampela gavman ripablik i no gat dispela kain samting; ol i gat ol narapela kain pasin. Sampela i larim ol man yet i kamapim na bosim ol wok na i stap papa bilong dispela samting. Kantri Grik long bipo i gat dispela kain—ol i no save eleksen. Ol i save makim sampela man bilong bosim gavman inap wanpela o tupela yia, na nau ol i senisim ol. Aristotal i no bin laikim eleksen. Em i tok, eleksen i olsem pasin aristokrasi long makim sampela man tasol, em ol i nambawan tru bilong bosim gavman, tasol pasin dimokrasi i no ken olsem—olgeta man i mas bosim gavman dimokrasi.
I No Nambawan Tru
Long Atens long bipo, i no olgeta man i laikim gavman dimokrasi. Pleto i no bilip tumas long en. Ol i ting dispela kain gavman i no strong tumas, long wanem, ol man i no gat save ol i bosim gavman, na sampela man inap grisim ol long mekim nabaut long wok bilong ol. Sokratis, em wanpela saveman bilong ol Grik, em i ting ol man i no gat lo ol i bosim gavman dimokrasi. Wanpela buk (A History of Political Theory) i tok, Aristotal i tok, sapos ol man nating i bosim gavman na em i kamap gavman dimokrasi, inap ol i bihainim pasin nogut na mekim hatpela pasin long ol man.
Na sampela moa i bin tok olsem tu. Jawaharlal Nehru, bipo em i praim-minista bilong India, em i tok, gavman dimokrasi i gutpela sapos yumi skelim wantaim ol narapela gavman nogut. Na William Ralph Inge bilong Inglan, em wanpela bikman bilong misin na man bilong raitim stori, em i tok, yumi ken givim bel long gavman dimokrasi, tasol i no olsem em i gutpela gavman, nogat; yumi ken tok em i gutpela, long wanem, ol narapela i nogut na gavman dimokrasi i nogut liklik.
I gat sampela samting bilong gavman dimokrasi i no wok gutpela tumas. Wanpela samting i olsem: Ol man i mas tingting long helpim ol narapela man na ol i no ken tingting long helpim ol yet. Ol i mas tromoi takis, na bihainim olgeta lo, maski ol yet i no orait long dispela samting; long wanem, dispela samting i bilong helpim olgeta man wantaim. Tasol planti man i no gat dispela laik, maski ol i gat nem “Kristen.”
Na Pleto i tingim narapela samting bilong gavman dimokrasi i nogut. Wanpela buk (A History of Political Theory) i tok, Pleto i tok ‘ol man bilong politik ol i no gat save na ol i no mekim gut wok bilong ol, na dispela i bagarapim gavman dimokrasi.’ Planti man bilong politik i tok ol i hatwok long painim ol man i gat save long mekim ol wok insait long gavman. Na ating sampela minista tu, ol man i bin vot long ol, tasol ol i olsem nupela man long mekim wok gavman. Na sapos ol piksa bilong man i kamap long televisen na em i gat gutpela skin na em i mekim bikpela tok na i toktok strong na i mekim planti tok gris, ol man bai vot long em, maski em i no gutpela man bilong mekim wok gavman.
Na narapela samting nogut bilong gavman dimokrasi i olsem: Em i no save mekim hariap ol wok. Tasol sapos gavman i gat wanpela man tasol i bosim, dispela man i tok na wantu ol i kirap bihainim tok! Tasol ol minista bilong gavman dimokrasi i save miting oltaim na ol i toktok i go i go na tok resis long ol samting, na ol i no kirap hariap na mekim ol wok. Wanpela praim-minista bilong Inglan long bipo, em Clement Attlee, em i tok, ‘Long gavman dimokrasi ol minista i mas toktok wantaim, tasol ol i mas pinis tu long toktok na kirap mekim sampela wok.’
Na taim ol i mekim ol samting ol i bin toktok long en, ol man i amamas long ol wok ol i mekim o nogat? Ating planti taim nogat. Na taim ol memba i bung toktok wantaim, yu ting ol i tingting long helpim laik bilong ol man i bin vot long ol o ol i bihainim laik bilong ol yet? O ol i Yes tasol long ol tok bilong ol narapela memba? Ating olsem, a?
Long gavman dimokrasi i gat sampela man bilong skelim wok bilong ol narapela man, nogut ol i giaman. Em i gutpela, tasol dispela i no inap stretim ol samting. Long 1989 wanpela nius (Time) i stori long ol wok insait long gavman em ol man i no mekim gut, na nius i stori long wanpela bikpela gavman dimokrasi na i tok, em i wanpela bikpela samting i no save kamapim gutpela wok na i no gat strong. Long 1985 samting, gavman i makim wanpela lain ol i mas skelim pasin bilong ol memba bilong gavman long tromoi nating mani bilong gavman, na bos bilong dispela lain i tok, gavman i no wok gut.
Long dispela as na planti as moa, yumi no inap tok, gavman dimokrasi i nambawan gavman tru. Wanpela man bilong Inglan long bipo em i bin raitim ol stori, nem bilong em John Dryden, em i bin tok, maski planti man i bosim gavman, ol tu inap popaia olsem liklik lain i save popaia. Na Henry Miller bilong Amerika em tu i man bilong raitim ol stori, na em i tok, ‘Gavman dimokrasi i olsem aipas i soim rot long ol aipas.’
Em Bai Bagarap?
Long nau planti kantri i save laikim gavman dimokrasi, olsem yumi lukim i kamap nau long hap bilong Is Yurop. Tasol James Reston, em man bilong raitim stori, em i bin tok, nau bikpela hevi i painim ol gavman dimokrasi. Na Daniel Moynihan i tok, gavman dimokrasi i no save kamap gutpela, nogat; em i save bagarap. Na Alexander Tyler bilong Inglan, em i save raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo em i tok, ‘gavman dimokrasi i no inap i stap longtaim, long wanem, ol i no gat strongpela lo bilong ol long bosim mani.’ Tasol sampela man i no wanbel long dispela tok bilong em.
Samting i bin kamap long Iden i as bilong ol gavman dimokrasi. Adam tupela Iv i bin lusim God na ol i bihainim tingting bilong ol yet. Gavman dimokrasi i winim ol narapela gavman bilong ol man, long wanem, em i tok em i laik helpim olgeta man. Wanpela tok Latin olsem Vox populi, vox Dei, em i olsem: ‘Sapos ol man i pasim tok long wanpela samting, i olsem God i mekim dispela tok.’ Tasol dispela tok i giaman. Ol man i givim bel long gavman dimokrasi ol i mas karim hevi bilong ol rong samting dispela kain gavman i kamapim.—Lukim 1 Timoti 5:22.
Yumi mas tingim gut dispela samting, long wanem, long 1914 God i kirapim Kingdom o gavman bilong em long bosim ol samting. Dispela Kingdom long han bilong Krais i redi bilong bosim graun. Na nau God i wok long skelim olgeta gavman, na gavman dimokrasi tu. Na sapos yumi insait long wok bilong ol, God bai skelim yumi tu long wankain samting olsem em i skelim ol long en.—Daniel 2:44; Kamapim Tok Hait 19:11-21.
[Blok long pes 16]
“Mipela man i no inap bosim wokabaut bilong mipela yet na bihainim ol rot mipela i laikim.”—Jeremaia 10:23
[Blok long pes 17]
“Sampela man i save ting, pasin bilong ol i gutpela na ol i bihainim gutpela rot. Tasol nogat. Ol i mekim i go i go, na bihain bai ol i dai.”—Sindaun 14:12
[Piksa long pes 15]
Ol man i givim bel long gavman dimokrasi ol i mas karim hevi bilong ol rong samting dispela kain gavman i kamapim
[Piksa Kredit Lain long pes 14]
U.S. National Archives photo