Skelim Wok Bilong Ol Gavman
Namba 5 Hap: Sapos Ol i Gat Olgeta Strong—Em Gutpela o Nogat?
Gavman Otokrasi: em wanpela man tasol i bosim, na em i holim olgeta strong; gavman Otoriterian: em gavman i save mekim olgeta samting em i laik mekim, tasol em i no askim ol man pastaim; gavman Dikteta: em gavman i gat wanpela man tasol i bosim, na i no gat wanpela lo o sampela man inap pasim laik bilong em; gavman Totaliterian: em wanpela gavman i gat wanpela lain i bosim, na em i bosim klostu olgeta samting bilong ol man.
GAVMAN OTORITERIAN i save bosim strong ol man long hatpela pasin. Em i save bosim olgeta dipatmen bilong gavman. Em i save tambuim olgeta samting na olgeta wok i no save helpim wok bilong gavman, maski ol dispela samting i no gat rong long en. Planti kain gavman olsem i bin kamap.
Ol i Hap Hap
Wanpela buk (The World Book Encyclopedia) i tok, gavman bilong Rasia long bipo, em taim ol empera i bosim, em i kain olsem gavman otokrasi. Na sampela gavman otoriterian ol i bihainim hap pasin bilong narapela gavman tu. Na sampela i no gat wanpela man tasol i bosim—sampela em wanpela lain i bosim, olsem lain ami o ol man i gat biknem.
Na sampela gavman dimokrasi tu i gat hap pasin otoriterian insait long en. Tru ol i gat ol pati politik, na ol i save eleksen, na ol i gat ol lo na kot, na ol i gat palamen o lain bilong kamapim ol lo, tasol sapos ol i subim ol dispela dipatmen long mekim ol wok, ol i bihainim pasin otoriterian, maski ol i no bin ting long mekim olsem. Na long taim bilong pait o bilong bikpela hevi ating ol man i larim gavman i holim bikpela strong, tasol taim pait o hevi i pinis, gavman i holim yet dispela strong.
Na ol gavman monaki, olsem king, i gat hap pasin otoriterian insait long en tu. Tasol long nau i no gat planti gavman em king i bosim olgeta; nau ol i hap monaki tasol. Ol man i bin kamapim sampela lo, na i gat konstitusen tu, na dispela samting i pasim gavman na i no ken bihainim tumas pasin otoriterian. Olsem na ol gavman bilong nau i gat king ol i no pasim tumas ol man long mekim laik bilong ol olsem gavman monaki bilong bipo i bin mekim.
Na dispela ol king bilong bipo tu, i gat sampela samting i bin pasim ol long mekim hatpela pasin. Wanpela profesa, em Orest Ranum, em i tok, klostu olgeta king ol i no bin strong inap long daunim olgeta laik bilong ol man olsem Hitler na Mussolini na Stalin i bin mekim. Ating pasin bilong king yet i mekim, na i olsem. Ranum i tok, ol king bilong bipo i no bin bosim strong ol samting olsem gavman totaliterian i save mekim.
Ol i Laik Bosim Olgeta Samting
Namel long 1920 na 1940 nupela kain gavman otoriterian i kamap hariap long Itali na Rasia na Jemani. Gavman i bosim ol niuspepa na redio, na ol polis i olsem ol wokman bilong gavman na ol i no wokman moa bilong ol man. Gavman i kamapim kain kain samting bilong pasim rot na bai ol man i no gat rot bilong sakim strong bilong gavman. Gavman i lainim na grisim na subim ol man na bai ol i mas bihainim pasin politik olsem bilong gavman yet. Sapos sampela i bikhet, gavman i mekim pasin birua long ol. Gavman i bihainim laik bilong em yet na i bosim olgeta samting bilong olgeta man aninit long en.
Wanpela nius bilong Jemani (Informationen zur politischen Bildung) i tok, ‘Sapos gavman i laik bosim olgeta samting em bai mekim hatpela pasin moa, winim bilong gavman otoriterian. Em i no laik bai ol man i bihainim sampela laik bilong ol liklik, nogat; em i tok, ol i mas givim bel long gavman, na long olgeta taim ol i mas wok long helpim gavman tasol. Dispela kain gavman i laik bosim olgeta samting bilong ol man yet, olsem ol samting bilong famili, na ol samting bilong lotu, na ol amamas bilong ol. Bilong mekim olsem, gavman i save bosim olgeta samting olgeta wan wan man i save mekim long olgeta taim.’
Tasol pasin totaliterian i gutpela bilong helpim gavman yet, long wanem, ol wok i kamap gutpela. Tasol Charles Krauthammer, em man bilong raitim ol stori, em i tok, ol bikman bilong dispela kain gavman ol i gat hatwok, long wanem, i gat planti tumas samting ol i mas bosim. Em i tok, sapos gavman i sutim long gan ol man i no laik bihainim tok, o kalabusim ol, mekim mekim, bihain ol katres i pinis na ol banis kalabus bai pulap olgeta na i no inap long ol, o i no gat man moa i stap; olsem na ol man i mas pait oltaim wantaim gavman, na dispela samting tu i no inap.
As Bilong Gavman Otoriterian
Ol man i stori long olsem wanem gavman otoriterian na totaliterian i kamap bikpela, kirap long yia 1900 na i kam inap nau. Wanpela buk (The World Book Encyclopedia) i tok, ‘kirap long yia 1900, inap 60 yia samting em ol bikpela senis i bin kamap—i no gat narapela taim ol samting i bin senis hariap olsem.’ Dispela samting i bin mekim na gavman otoriterian i bin kirap.
Ol lain man i go bikpela, na ol taun i go bikpela, na ol i kisim save long wokim ol samting, na ol nupela samting i kamap, na ol dispela samting i save bungim ol man wantaim na ol i wok long ol faktori na stua na ples wok na kampani, na narapela i no tingim tumas narapela. Namel long ol i gat sampela ol man ol i no gat pren o poroman, na ol i bel hevi na i wok long painim sampela wantok samting.
Ol man i gat narapela narapela tingting long wanem samting i mekim na gavman totaliterian i kamap. Wanpela meri, em Hannah Arendt, mama i karim em long Jemani, em i bin raitim ol stori bilong wok politik, na long wanpela buk (The Origins of Totalitarianism) em i tok, pasin totaliterian i save kamap sapos ol man i no tingim narapela narapela, o ol i planti tumas na i no inap ol i pasim tok long wanpela samting na bai ol i ken kamapim wanpela oganaisesen bilong helpim ol o wanpela pati politik o kaunsil o yunion.
Na Arendt i kolim sampela samting moa inap kirapim gavman totaliterian, em olsem: pasin bilong daunim na winim narapela lain; birua long ol Juda; gavman bilong ol bilong bipo i bagarap.
Gavman Impirial
Paslain liklik long yia 1900 gavman impirial i wok long kamap. John Atkinson Hobson bilong Inglan em i saveman bilong ol samting bilong bisnis na mani na kampani, na em i tok, long yia 1884 na i go inap 1914 planti gavman impirial i bin kamap. Ol kantri i gat gavman otoriterian o monaki o dimokrasi ol i go kisim na bosim ol narapela kantri. Bilong mekim olsem ol i go kisim nating, o ol i bosim wok politik bilong ol dispela kantri, o ol i bosim ol kampani na wok bisnis bilong ol. Wok bilong bosim ol kampani na ol samting bilong winim mani em i namba wan rot bilong ol long kisim ol dispela kantri—ol kaikai samting ol i kamapim long ol dispela kantri ol i baim i go long ol narapela hap na ol i kisim pe bilong en.
Sampela kantri i bin mekim dispela pasin impirial long bikpela kantri Afrika. Long 1880 na inap 1890 Inglan na Frans na Potugal i kisim pinis sampela hap bilong Afrika. Nau Beljam na Jemani tu i mangal long sampela hap. Sampela kantri bilong Yurop i kisim sampela hap bilong Afrika. Ol i no kisim Itiopia o Laibiria, em tupela kantri long Afrika, tasol olgeta narapela hap bilong Afrika em ol kantri bilong Yurop i bosim. Ol blakskin Afrika i lukim ol dispela waitskin i kam na i tok ol i “Kristen” na ol i kisim graun bilong ol dispela blakskin.
Amerika tu i kamap wanpela gavman impirial. Klostu long yia 1900 em i kisim Alaska na Hawaii na Filipin na Guam na Samoa na sampela ailan moa long hap bilong Pasifik, na em i kisim tu ailan Poto Riko na sampela ailan moa long hap bilong Karibian. Henry F. Graff em wanpela profesa bilong Yunivesiti Kolambia, na em i man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo, na em i tok, ol misineri bilong ol misin ol i bin mekim bikpela wok long kamapim gavman impirial long ol dispela hap. Sapos ol dispela misineri i Kristen tru ol i no ken insait long ol dispela kain wok politik, nogat; ol i mas bihainim tok bilong Jisas em i bin tok, lain bilong em “ol i no bilong dispela graun, olsem mi yet mi no bilong dispela graun.”—Jon 17:16; Jems 4:4.
Ol i tok, ol gavman impirial i pinis long yia 1914, tasol pasin bilong en i no pinis. Wanpela praim-minista bilong wanpela hap bilong Saut Afrika long yia 1890 inap 1899 samting, em Cecil Rhodes, em i laik mekim ol kantri bilong Inglan i kamap planti, na em i hambak na i tok: “Mas kisim moa moa kantri! Sapos mi inap bai mi kisim ol planet [sta] tu na gavman bilong Inglan i ken bosim.” Ol i bin tingim ol yet tasol na ol samting bilong lain bilong ol. Dispela tingting na pasin i stap yet long ol gavman—ol i laik bosim ol wok politik na ol samting bilong kamapim mani long narapela kantri na bai dispela i ken helpim ol yet. Bipo Japan i laik pait wantaim ol narapela kantri na daunim ol na kisim ol, tasol em i lus, olsem na sampela man i tok, nau em i laik mekim dispela samting long narapela rot, olsem rot bilong ol samting bilong mani, olsem ol wok bisnis samting.
Sapos Ol i Pinisim Otoriterian, Dispela Bai Stretim Ol Samting?
Sapos ol man nogut na ol man bilong mangal ol i holim stia bilong gavman na ol i gat bikpela strong inap long mekim laik bilong ol yet tasol, dispela samting em nogut. King Solomon i tok stret taim em i tok: “Mi tingting gen long olkain pasin i no stret em ol manmeri bilong graun i save mekim. Ol man nogut i save daunim planti manmeri, na ol dispela manmeri i krai nogut tru. Tasol i no gat man bilong helpim ol. Na gavman tu i no helpim ol. Long wanem, strong bilong gavman i helpim ol man nogut tasol.”—Saveman 4:1.
Taim gavman otoriterian i bosim kantri “ol i save daunim planti manmeri na ol dispela manmeri i krai nogut tru.” Mikhail Gorbachev, em bikman bilong Rasia, em i bin raitim ol tok bilong wanpela buk long 1987, ol i kolim Perestroika, na em i tok: “Ol inap daunim ol man na subim ol na giamanim ol na mekim nogut long ol i go inap long sampela taim tasol, na bihain nogat.” Tru, “strong bilong gavman” i bikpela, tasol planti taim ol man i bin kirap long daunim na rausim hatpela gavman otoriterian. Long Disemba 1989 long Romania ol i bin kirap pait long gavman otoriterian em Nicolae Ceausescu i bin bosim, na bikpela blut i kapsait, na ol i rausim dispela gavman.
Tru, sapos ol i rausim hatpela gavman otoriterian, ating nau dispela hevi i pinis, tasol nogut senis bilong en tu em i wankain. Wanpela tok bilong ol man bilong Mianma (Bema) ol i save tok: “Taim nupela gavman i kirap bosim yumi, nau yumi save, olpela gavman bilong pastaim em i no nogut olgeta.” Sapos ol man i rausim gavman nogut na ol i tingting long kamapim nupela gavman, ol i no ken save dispela nupela gavman bai winim olpela gavman nogut ol i rausim, o nogat.
Long wanpela kantri long Saut Amerika ol man i bin rausim gavman otoriterian. Ol i amamas na ol i ting nau gutaim bai kamap, tasol nogat. Sampela yia bihain wanpela nius i stori long ol samting i bin kamap long dispela kantri na i tok ol samting nogut i kamap. Nius i tok, pe bilong ol samting i go antap, na mani bilong ol i no gat strong, na i no gat ol haus sik o marasin samting inap long helpim ol sikman, na ol man i sot long kaikai. Bihain moa ol i rausim dispela gavman tu.
Nau yumi ken save, olgeta gavman ol man bilong graun i kamapim, ol dispela gavman i sot long mekim olgeta gutpela wok tru long bosim ol man. Ol man i wok yet long painim wanpela gutpela gavman, tasol i gat tupela samting i pasim rot bilong ol long mekim olsem, na hatwok bilong ol i lus nating, na bikpela bel hevi i kamap, “tasol i no gat man bilong helpim ol.” Nius Kirap! bilong mun Julai bai stori long dispela tupela samting.
[Piksa long pes 14]
Bipo wanpela bikman tasol i stap namba wan na i bosim gavman otokrasi long Rasia
[Kredit Lain]
Piksa bilong Aleksanda Namba 2, Krüger i wokim long 1855 samting