Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
OL NUPELA KAIN SAMTING BILONG BUS
Long olgeta yia ol saveman i save painim olsem 10,000 nupela kain diwai o gras samting na binatang na animal na pisin samting, em bipo ol i no bin save long en. Long olgeta yia ol i painim planti binatang na 5-pela i go inap 10-pela animal na sampela pisin bipo ol i no bin save long en. Tasol i gat planti moa ol i no bin painim yet. Ol i tok, sapos yumi bungim olgeta kain diwai, sayor, gras samting, na binatang, animal, pisin samting i stap long olgeta hap, em inap olsem 50 milion samting, tasol ol i save long 1 milion samting tasol. Nau ol i painim pinis wanpela kain monki bipo ol i no bin lukim. Ol i painim klostu liklik long wanpela biktaun, olsem 320 kilomita, long nambis bilong Brasil. Planti manmeri moa yet i sindaun long dispela hap. Tasol nau ol kantri i wok long pinisim ol bikbus bilong ol, na ol man i gat wok long painim ol dispela kain samting bilong bus ol i tingting planti—ol i ting i no longtaim na planti kain diwai na animal na binatang samting ol i no save yet long en ol bai pinis olgeta.
PLANTI MERI I GAT BEL OL I SAVE DAI
Wanpela nius (New Scientist) i tok, long olgeta yia long olgeta hap bilong graun, inap olsem 500,000 meri ol i save dai taim ol i gat bel. Na nius i tok, ‘Klostu olgeta i stap long ol kantri i no gat planti wok bisnis na mani long en. Samting i save bagarapim planti, em bikpela blut i lus, na jem bilong sik i go insait long ol, na wanpela sik nogut i kisim blut (toksimia), na taim meri i laik karim pikinini, samting i pasim rot bilong en na meri wantaim pikinini i dai, na narapela samting, em ol i rausim bel.’ Na dispela nius i tok, ‘long olgeta yia 40 milion i go inap 60 milion meri i gat bel ol i painim rot bilong rausim bel.’ Planti planti meri wantaim ol pikinini i stap long bel bilong ol, ol i save bagarap long dispela rot.
KISIM MANI LONG OL SAMTING BILONG BIKBUS?
Olsem wanem? Ol kantri olsem Brasil ol inap mekim wok long ol bikbus bilong ol long kisim mani? Nius bilong wanpela kampani bilong balus long Skandinevia (Scanorama) i tok ol inap. Dispela nius i kamapim ripot bilong wanpela lain bilong Yunaitet Nesen (WHO), i tok, ol man bilong ol dispela hap ol inap kisim sampela liklik diwai samting bilong ol bikbus, em ol i gat gutpela marasin long en, na ol i ken planim long gaden olsem wanpela wok bisnis bilong ol. Wanpela man bilong Denmak i gat save long ol samting i kamap long bus (Ole Hamann) em i tok, em i ting dispela em i ‘wanpela gutpela rot bilong helpim ol man i stap long ol kantri i no gat planti wok bisnis long en.’ Long wanem, i gat planti liklik diwai samting long ol dispela bikbus bilong ples hat em ol i gat gutpela marasin long en bilong helpim skin bilong man. I gat planti liklik diwai samting i stap yet long ol dispela bikbus em ol saveman o dokta samting i no bin skelim yet, em ol i gat sampela gutpela marasin o nogat. Ol i gat save pinis long 250,000 diwai o gras samting bilong bus, tasol ol saveman bilong dispela wok ol i ting i gat olsem 30,000 moa i stap na ol i no bin kisim save yet long en. Planti ol i stap long ol bikbus bilong ples hat. Ating planti bilong ol dispela diwai samting ol i gat gutpela marasin bilong daunim sampela kain sik, long wanem, olsem dispela man bilong Denmak i tok, ‘planti marasin em ol dokta na haus sik samting i mekim wok long en, ol i gat sampela samting em ol i bin kisim pastaim long ol diwai samting bilong bus.’
OL BEBI I DAI
Long Amerika i gat planti wok bisnis na planti man i gat gutpela sindaun, tasol wanpela dokta (Regina Lederman bilong Yunivesiti bilong Teksas) i tok, planti bebi tru long Amerika ol i dai taim ol i bebi yet. Inap 20 yia bipo, Amerika i stap namba 5 long lista bilong ol kantri i gat planti bebi i stap gutpela. Tasol i kam inap long yia 1987 na Amerika i stap namba 20 long dispela lista. Long nau long Amerika, planti manmeri tru ol i kisim ol drak, o dring planti tumas, na sik AIDS i stap, na planti manmeri i no gat gutpela kaikai, na i no gat haus, na ol i tingting planti, na planti yangpela meri i kamapim nating pikinini, na pasin bilong smok tu i bagarapim skin bilong planti manmeri. Olgeta dispela samting i bagarapim ol bebi, na taim mama i karim ol, skin bilong ol i liklik tumas, na planti ol i dai, o skin bilong ol i stap nogut o i no gat strong i go inap long ol i dai. Dispela dokta i tok, namel long yia 1950 na yia 1987, gavman bilong Japan i bin kirapim bikpela wok bilong lukautim gut skin bilong ol meri pikinini, na nau long kantri bilong ol i no gat planti bebi i dai taim ol i bebi yet. Bipo kantri Japan i stap namba 17 long lista bilong ol kantri i no gat planti bebi i dai taim ol i bebi yet, tasol nau kantri Japan i stap namba 1 long dispela lista. Dispela dokta i tok, “Ol man i bin skelim dispela samting na ol i tok, taim meri i gat bel, sapos em i lukautim gut skin bilong em, bai em i karim gut pikinini na bai skin bilong pikinini i gutpela, no gat sik.” Na em i tok: “Gutpela sapos meri i lukautim gut skin bilong em taim em i no kisim bel yet.”
SIK AIDS BAI BAGARAPIM PLANTI MAN
Wanpela lain bilong Yunaitet Nesen (WHO) i wokim ripot i tokaut olsem 8 milion i go inap 10 milion manmeri long graun i gat jem bilong sik AIDS i stap long skin bilong ol. Olsem na dispela sik i wok long i go bikpela tru. Long dispela yumi ken save, i no ol man bilong mekim pasin sodom tasol i wok long kisim dispela sik—ol narapela tu i kisim. Na wanpela dairekta bilong dispela lain (em Dokta Michael H. Merson) i tok, ‘Dispela sik i go bikpela tru long olgeta hap bilong graun, na em i go bikpela hariap hariap long ol kantri ol i no gat planti bisnis o mani samting. Na dispela ripot i tok, namel long yia 1990 na 1999 samting inap olsem 3 milion meri na pikinini bai ol i dai long dispela sik—dispela namba i antap moa yet long namba i bin i dai long dispela sik namel long yia 1980 na 1989. Na ol i ting, insait long ol dispela yia bai i gat planti man i dai long dispela sik, winim ol meri na pikinini. Olsem na planti milion pikinini bai no gat papamama. Na dispela ripot i tok, long hap bilong ol biktaun bilong Amerika na Wes Yurop na long sampela hap bilong Afrika, sik AIDS em i namba wan sik i save bagarapim ol meri em ol i gat 20 i go inap 40 krismas na ol i save dai. Ol i tok, long ol dispela hap, long olgeta 40 man na meri i bikpela pinis, wanpela i gat sik AIDS.
PASIN BILONG SMOK I GO BIKPELA
Wanpela nius bilong ol dokta (JAMA) i tokaut olsem: “Insait long 20 yia i go pinis, pasin bilong smok i go bikpela tru long olgeta hap bilong graun, inap olsem 75 pesen,” na nius i tok, “long olgeta yia dispela i save bagarapim olsem 2,500,000 manmeri na ol i save dai taim ol i no lapun yet. Em olsem: long olgeta 100 manmeri i save dai, 5-pela i dai long sik ol i kisim long smok.” Tru long ol kantri i gat planti wok bisnis samting long en, pasin bilong smok i go daun liklik. Tasol long ol kantri em ol i no gat planti mani na wok bisnis samting, pasin bilong smok i go bikpela na planti manmeri moa ol i kirap long smok. Long Amerika sampela lain i wok strong long kirapim ol man long lusim smok, na gavman i helpim dispela wok. Tasol Amerika i save planim planti brus na ol kampani i save wokim planti smok long en, na gavman i wok strong long painim rot bilong salim ol smok samting i go long ol narapela kantri, long wanem em i save kisim bikpela mani tru long dispela rot! Dispela nius i tok, inap olsem 200 milion yangpela em ol i no winim yet 20 krismas, bihain bai ol i dai long ol sik em smok i as bilong en; na long yia 2000 inap olsem 2 milion bai dai long sik kensa bilong waitlewa.
OL WOKMAN I STIL
Bikpela bos bilong Asosiesen bilong Ol Kampani long Inglan, em John Banham, em i tok, long olgeta yia bikpela mani tru, inap olsem K9,000,000,000, i lus long ol kampani long rot bilong stil. Ol wokman bilong kampani yet i paulim inap olsem 2 o 3 tausen milion bilong dispela bikpela mani. Long dispela taim sampela man i bin skelim dispela samting na wanpela nius bilong Landon (Daily Telegraph) i putim ripot long dispela na ripot i tok, bikpela hap lain (inap 85 pesen) bilong ol wokman ol i bin toktok wantaim ol i tok, sapos ol i save wanpela wanwok i paulim mani bilong kampani ol i no ken toksave long bos bilong ol. Ripot i tok, ol yangpela wokman na ol lapun wokman i gat narapela narapela tingting long ol pasin bilong stil na giaman long kampani. Olsem: Long ol wokman i winim 45 krismas, planti tru (winim 50 pesen) i ting olsem pasin bilong telefon long ol wantok long telefon bilong kampani i no stret. Tasol liklik hap lain tasol (i no winim 25 pesen) bilong ol yangpela wokman (i gat 16 i go inap 24 krismas) ol i ting i no gat rong long dispela pasin. Na liklik hap lain tasol (inap 19 pesen tasol) bilong ol dispela yangpela wokman i ting i no stret sapos long taim bilong wok ol i toktok wantaim ol narapela long sampela samting i no bilong kampani, olsem “stilim taim” bilong kampani.