Televisen i Bin Senisim Sindaun Bilong Ol Man
LONG 1990, kirap long mun Jun i go inap Julai, ol man i lukim bikpela pilai soka long rot bilong televisen. Long biktaun Rom long Itali, i no gat man i raun long rot, long wanem, winim 25 milion man long Itali i lukim dispela pilai long televisen. Long biktaun Buenos Aires, long Ajentina, wankain samting i kamap. Long biktaun Kamarun, long Wes Afrika, olgeta manmeri i lukim televisen long haus bilong ol, na ol i singaut na bikmaus wantaim. Long Lebanon, em ples i gat planti pait i kamap, ol soldia i putim ol televisen antap long bikpela ka ain bilong pait na ol i lukim dispela pilai. Taim pilai i laik pinis, long olgeta 5-pela 5-pela man i stap long graun, wanpela i bin lukim dispela pilai long rot bilong televisen.
Wankain samting i bin kamap long televisen long bipo tu. Long yia 1985, long olgeta 3-pela 3-pela man i stap long graun, wanpela i lukim wanpela bikpela bung singsing (Live Aid)—namba bilong ol man i lukim em i olsem 1,600 milion. Ol manmeri i stap long 150 kantri i bin lukim dispela bung long rot bilong televisen.
Televisen—em dispela bokis piksa i stap long olgeta hap long nau. Kirap long 1920 i go inap 1939 samting, wan wan man tasol i gat televisen. Ol dispela televisen i liklik na i no inap kamapim gut piksa. Long nau piksa i kala kala, na piksa i kamap gutpela tru. Long 1950 i gat olsem 5 milion bokis televisen tasol i stap long graun olgeta. Nau i gat samting olsem 750 milion i stap.
Ol pilai wankain olsem dispela bikpela pilai soka i kamap long televisen, ol i kamapim long ples klia olsem televisen i gat strong bilong bungim olgeta man wantaim, long wankain taim, long graun olgeta. Ol man i kisim save long planti samting i kamap long graun long rot bilong televisen. Em i helpim ol man long kisim save long ol samting i kamap na long tingting bilong ol narapela man, na em inap kamapim pasin na sindaun bilong wanpela lain long ol man i stap long narapela hap. Ol bikpela maunten, na solwara, na ol gavman samting, i no inap pasim dispela samting. Televisen i senisim sindaun bilong ol man long graun. Sampela man i tok, em inap senisim pasin bilong yu.
Ol man i tok, Yohanes Gutenbeg i namba wan man bilong prinim stori long nius na olgeta man long graun inap kaunim. Em i kirap wokim Baibel long namba wan masin bilong rait, long yia 1455. Nau insait long sotpela taim tasol, planti man tru inap kisim wanpela toksave long rot bilong ol nius, na ol i no tromoi bikpela mani long mekim olsem. Bihain liklik ol gavman i kisim save olsem, nius ol man i kaunim i gat strong bilong bagarapim gavman, olsem na ol i kamapim sampela lo bilong bosim dispela. Tasol dispela i no pasim planti man long kaunim nius. Long 1825 samting, wanpela saveman (em Alexis de Tocqueville), i tok, ol nius i gat strong long givim wankain tingting long 10,000 man insait long wanpela de tasol.
Nau tingim wok bilong televisen. Em inap givim wankain tingting long planti handet milion man—na em i mekim wantu tasol! Ol man i no save kaunim, ol inap kisim save long rot bilong ol piksa ol i lukim long televisen, long wanem, ol inap lukim piksa na harim tok tu wantaim.
Bihain liklik ol man bilong politik i luksave olsem televisen inap helpim ol long taim bilong eleksen. Wanpela buk (Tube of Plenty—The Evolution of American Television) i stori olsem, long Amerika long 1952, Dwight D. Eisenhower i win long eleksen, long wanem, em i mekim wok long televisen long taim bilong eleksen. Dispela buk i stori olsem, long 1960 long Amerika, John F. Kennedy i winim Richard M. Nixon long eleksen, long wanem, em tu i mekim wok long televisen. Ol man i lukim tupela i toktok long televisen na planti man i ting dispela man Kennedy em i mas kamap presiden. Tasol taim tupela i bin toktok long redio, ol man i no inap makim stret husat i mas kamap presiden. Orait, bilong wanem ol i makim dispela man Kennedy long kamap presiden? Long wanem, taim ol man i lukim tupela long televisen, Nixon i olsem lapun na skin bilong em i olsem i no gat strong, tasol skin bilong Kennedy i olsem i gat strong na toktok bilong em i kirapim ol man. Bihain long eleksen Kennedy i tok: “Sapos televisen i no stap, mi no inap winim eleksen.”
Televisen i wok yet long senisim sindaun bilong planti man long graun. Sampela i tok, em i gat bikpela strong tru. Ol man i stap long narapela kantri o long hapsait bilong solwara ol inap kisim tok i kam long narapela hap long rot bilong televisen. Ol bikpela man bilong politik i save mekim wok long televisen long kirapim ol narapela gavman long bihainim ol. Na tu, ol i mekim wok long en bilong daunim nem bilong ol birua bilong ol. Sampela gavman i mekim wok long televisen long salim tok giaman i go long birua bilong ol i stap long ol narapela kantri. Na wankain olsem ol gavman i mekim long nius bipo, taim ol i kisim save long wok televisen inap mekim, wantu ol i kamapim sampela lo bilong bosim wok bilong televisen. Long yia 1986, insait long olgeta 2-pela 2-pela kantri i gat televisen, gavman i bosim wok bilong wanpela.
Ol i wok long kisim moa moa save long pasin bilong salim ol tok long televisen. Olsem na i hatwok long ol gavman i pasim wok bilong salim tok long rot bilong televisen. Long nau, ol man i stap long ol longwe hap tru ol inap kisim tok i kam long narapela hap. Long rot bilong ol liklik kamera bilong video samting, planti man inap kisim piksa bilong kain kain samting i wok long kamap.
Wanpela oganaisesen long Amerika em i gat wok long salim ol tok bilong nius i go, em ol i kolim CNN (Cable News Network), ol i save kisim ol stori bilong nius long 80 kantri na soim long olgeta man long rot bilong televisen. Ol i save kamapim stori bilong nius tasol long televisen, inap 24 aua long olgeta de, na sapos wanpela samting i kamap long wanpela hap, wantu ol i soim long televisen.
Nau televisen i no wok tasol long kisim piksa bilong ol samting i kamap, nogat. Em i wok long bosim tu tingting na wokabaut bilong ol man. Long 1989, ol kantri i stap long hap bilong Is Yurop ol i mekim wok long televisen long rausim ol gavman komyunis i stap long hap bilong ol. Ol man long Prak, long Sekoslovakia, ol i mats long rot na ol i bikmaus na tok, ‘Kamapim piksa bilong dispela pait’ long televisen. Bipo, taim ol man i pait long gavman, ol i save pait strong long rausim ol bikman long sampela haus gavman o polis-stesen samting, na planti man i dai long dispela rot. Tasol long ol dispela pait i kamap long 1989, ol man i pait pastaim long kisim haus televisen. Taim nupela gavman bilong Romenia i kirap long bosim kantri, ol i mekim pastaim long rot bilong televisen! Olsem na i stret, televisen i gat bikpela strong tru.
Tasol televisen i no stori tasol long wok politik, nogat. Nau tu em i wok long senisim sindaun na pasin bilong ol man. Planti man i tok, long rot bilong televisen, kantri Amerika i wok long kirapim ol man i stap long ol narapela hap long bihainim pasin na sindaun bilong ol. Paslain liklik long 1950, na i kam inap 1959 samting, ol lain bilong wokim piksa long Amerika ol i wokim planti piksa wokabaut tru, na long dispela rot ol inap salim ol dispela piksa long ol narapela kantri long liklik pe tasol.
Paslain liklik long 1990, inap 60 pesen bilong olgeta piksa i kamap long televisen long kantri Kenya, ol i kam long Amerika; Ostrelia i kisim 46 pesen; Ekwado i kisim 70 pesen; na Spen i kisim 35 pesen. Long rot bilong televisen, wanpela piksa wokabaut (Little House on the Prairie), i kamap long 110 kantri. Narapela piksa gen (Dallas) i kamap long 96 kantri. Planti man i tok, ol piksa i kamap long televisen i soim tasol ol pasin na tingting bilong ol lain Amerika long wok bisnis na kisim mani kago samting.
Planti man i kros long dispela samting lain Amerika i mekim. Long kantri Naijiria, ol man i wok long televisen i tok, ol piksa i kam long ol narapela kantri i wok isi isi long senisim pasin tumbuna na sindaun bilong ol. Ol i tingting planti, long wanem, ol man i stap long ol dispela kantri i save long ol samting i wok long kamap long Amerika na Inglan, tasol ol i no save long ol samting i kamap long kantri bilong ol yet. Ol lain i stap long Yurop i gat wankain tingting tu. Wanpela bikman long hap bilong Amerika, em i save gut long pasin bilong salim nius long televisen na redio samting, em i kros tru na em i tok: “Olgeta lain i stap long graun i no ken larim pasin na tingting bilong narapela lain i karamapim ol.” Nau long sampela kantri ol gavman i putim tambu long televisen i no ken kamapim tumas ol samting bilong ol narapela kantri.
Sapos televisen i kamapim pasin na wokabaut bilong wanpela lain tasol, dispela inap bagarapim graun tu. Ol man long hap bilong Wes i gat bikpela tingting long pulim na kisim mani kago samting, na dispela kain tingting i kirapim ol man long bagarapim win antap, na bagarapim wara long marasin nogut, olsem na ol dispela samting i wok long bagarapim graun. Wanpela nius (The Independent) long Inglan i tok: “Televisen i save kirapim ol man long ol i laik kisim planti mani kago samting—em pasin bilong ol lain bilong Wes—em pasin giaman tasol, long wanem, taim ol i resis long kisim ol dispela samting, ol i wok long bagarapim tru graun.”
Nau yumi save, televisen i gat bikpela strong na i save senisim tingting na pasin na wokabaut bilong ol man. Tasol planti taim ol dispela senis i no helpim ol man. Orait, olsem wanem long yu? Em inap senisim pasin bilong yu tu?
[Rait long pes 4]
Ol nius bilong kaunim i givim tingting long 10,000 man insait long wanpela de
[Rait long pes 5]
Wantu tasol televisen inap givim tingting long planti handet milion man