Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Pikinini i Gat Bikpela Hevi
Wanpela nius bilong Holan (Internationale Samenwerking) i tok, nau tasol wanpela lain bilong Yunaitet Nesen (United Nations Children’s Fund) i kamapim long ples klia sampela hevi bilong sampela milion pikinini i no gat ples slip, o ol i bel hevi, o ol i stap hangre, long wanem, papamama na ol man bilong ples i no laikim ol. Dispela nius bilong Holan i tok, long 1989 Yunaitet Nesen i kamapim wanpela lo i tokaut long ol man i mas lukautim gut ol pikinini, tasol i gat 30 milion pikinini long olgeta hap bilong graun i no gat ples slip na ol i raun nating tasol. Long sampela hap bilong graun planti manmeri i mas lusim ples tru bilong ol long wanem pait samting i kamap, na ol dispela ranawe man i bin kamapim 7 milion pikinini long kem bilong ol ranawe man. Long nau tasol long sampela kantri, 200,000 manki i no winim yet 15 krismas ol i kamap soldia. Na sampela ami i givim wok long ol dispela kain pikinini long go pas long soldia tru na sapos birua i bin putim wanpela kain bom samting long graun, pikinini i go pas bai kisim bagarap, na soldia nogat. Na tu, long olgeta wan wan de 80 milion pikinini i gat 10 i go inap 14 krismas i mas wok mani long wanpela kain wok i no gutpela long skin bilong ol, na tu, ol i kisim liklik pe tasol.
Planti Animal Ol i Kolim Dia
Nau tasol long Amerika namba bilong ol animal dia i go antap inap olsem 25 milion samting. Long sampela provins bilong Amerika dispela namba i go antap tru. Wanpela nius (The New York Times Magazine) i tok, ‘long olgeta yia sampela dia i wokabaut long ol bikrot na bamim ol ka na planti tausen man i kisim bikpela bagarap long dispela. Na tu, ol ka na trak samting i bagarap na ol man i mas tromoi sampela milion kina bilong stretim.’ Long provins Pensilvenia, winim 40,000 dia i kisim bagarap long wanem, ol i wokabaut long bikrot. Na sampela taim ol dia i wokabaut long ples balus long Wosington na balus i save bam long ol. Dispela nius i tok moa, ‘Tasol ol man i tingting planti long wanem, wanpela bikpela sik (Lyme) i save kalap kalap long man em i wok long i go bikpela, na ol i ting, as bilong en em namba bilong ol dia i go antap tru. Long hap bilong Amerika dispela sik em i namba 2 long sik AIDS long i go bikpela hariap.’
Dokta Mas Skulim Papamama Long Bosim Televisen
Wanpela nius (Pediatrics) i tok: ‘Em bikpela samting ol dokta bilong ol pikinini i mas tingting long ol samting i kamap long pikinini taim em i lukluk oltaim long televisen. Ol i mas skulim ol papamama long ol samting nogut em televisen inap mekim long ol pikinini.’ Nau tasol long Kanada wanpela lain i bin givim askim long 311 famili olsem, ol i ting olsem wanem long televisen. Olgeta wan wan bilong dispela famili i gat televisen, na sampela i gat 2-pela. Insait long dispela 311 famili, 19 famili i larim televisen i op i stap long de olgeta. Ol man i skelim dispela samting i tok, ‘planti pikinini i lukluk long televisen na papamama i no bosim o tokim ol long pasim, olsem na ol i lukim planti piksa nogut taim ol i liklik yet.’ Olsem na wanpela lain i tokim ol dokta bilong ol pikinini long wok strong long tokaut long ol papamama long hevi inap kamap sapos ol i no bosim gut televisen.
Ol Pasto na Pasin Pamuk
Nau tasol tupela bikman bilong lotu long Ostrelia i tokim ol man long ol i no ken tingting nogut long ol manmeri i wok bisnis long pasin pamuk. Wanpela bilong dispela tupela bikman em wanpela bisop Angliken, na em i tok, no ken tambuim moa ol pamukmeri long mekim wok bisnis bilong ol. Em i mekim dispela tok, tasol em yet i ting dispela pasin i no stret. Tasol em i ting sapos gavman i larim ol dispela kain manmeri i wok, dispela bai pasim sik bilong pamuk na em i no ken kalap kalap long ol narapela. Na narapela bikman bilong lotu em i tok, ol pamukmeri i mekim bikpela wok. Nius (The Canberra Times) i kamapim tok bilong em na em i tok: ‘Mi ting ol dispela lain [pamukmeri] i mekim gut bel bilong planti man, na sapos ol dispela kain man i no kisim dispela kain samting, ating sindaun bilong ol i moa nogut. Ating em i stret long tingting olsem na ating Krais tu i ting olsem.’ Taim ol i askim dispela man olsem, inap wanpela Kristen i ken stap olsem pamukmeri, em i tok: ‘Yes, mi ting olsem. Ating sampela i bikpela man pinis long tingting na ol i ting dispela pasin ol i mekim em i gutpela rot bilong helpim ol narapela man.’ Tasol Baibel i no tok olsem. Baibel i tok, pamukmeri i olsem “wanpela hul i daun moa na ol man i pundaun long en ol bai i bagarap.”—Sindaun 6:26; 23:27; Kamapim Tok Hait 22:15.
Kaikai Wantaim Musik
Sampela saveman i wok long skelim rot bilong sampela man taim ol i kaikai na harim musik wantaim. Wanpela taim ol saveman i skelim hamas taim ol man i brukim kaikai long tit taim ol i harim kain kain musik. Nius bilong wanpela yunivesiti (Tufts University Diet and Nutrition) i tok, taim ol man i kaikai na ol i no harim musik wantaim, ol i brukim kaikai long tit klostu 4-pela taim insait long wanpela minit. Na long olgeta 4-pela 4-pela man i mekim olsem, 3-pela i bin singaut long sampela kaikai moa. Taim ol i putim musik i pairap liklik, ol man i wok long kaikai ol i save kaikai hariap liklik olsem ol i brukim kaikai long tit 5-pela taim insait long wanpela minit. Dispela ripot i tok moa, taim ol i harim musik olsem flut samting, ol i no hariap tumas long kaikai—ol i brukim kaikai long tit 3-pela taim insait long wanpela minit, na tu, ol i no brukim bikpela hap kaikai, liklik tasol. Na tu, ol dispela man i no laik kisim sampela kaikai moa. Planti bilong ol i lusim sampela hap kaikai i stap long plet, long wanem ol i pilim bel i pulap, na tu, ol i tok swit bilong kaikai i gutpela. Dispela ripot i tok tu, dispela lain i no kaikai hariap, planti ol i tok bel i no pen bihain long kaikai.
Dring na Sik Bilong Klok
Wanpela nius (Lancet) i stori long tok ol saveman bilong Harvard School of Public Health i mekim, na ol i tok, sapos wan wan taim yu kisim liklik dring tasol, ating sik bilong klok i no inap painim yu. Ol saveman i ting olsem, taim yu kisim liklik dring tasol, dispela samting bai kamapim planti marasin HDL (high-density lipoprotein) insait long skin, em olsem wanpela gutpela kain gris kolestrol, na dispela marasin i gat wok bilong klinim ol gris nogut olsem kolestrol nogut LDL (low-density lipoprotein) i save pas insait long ol rop bilong blut. Dispela inap helpim klok, long wanem, sapos bikpela gris nogut i stap long blut, dispela gris bai go long ol rop na ol bai pas na blut i no inap ron gut insait long rop, na dispela inap pasim klok long wok na man inap dai. Tasol yu mas lukaut—olsem Baibel i tok, ‘dring liklik wain tasol bilong helpim bel bilong yu.’—1 Timoti 5:23.
Gavman i No Wok Gut
Nau tasol wanpela ripot bilong wanpela lain bilong Yunaitet Nesen (UN Development Program) i tokaut olsem, ol gavman i no gat strong long pinisim ol hevi bilong ol rabisman. Wanpela nius bilong Frans (Le Monde) i kamapim dispela ripot na i tok, long sampela kantri i no gat planti wok bisnis long en ol i tromoi bikpela mani long baim ol samting bilong pait, winim mani ol i tromoi bilong helpim ol sikman na ol man long skul. Dispela nius i tok moa olsem: ‘Long ol dispela kantri ol i tromoi bikpela mani tru long baim ol samting bilong pait; na ol i tromoi bikpela mani moa yet long ol kantri i gat planti wok bisnis long en.’ Na nius i tok moa, ‘insait long 10-pela de pait i kamap long Solwara bilong Persia, dispela mani ol i tromoi bilong pait em inap long baim ol marasin bilong givim sut long olgeta pikinini long olgeta hap graun insait long 10-pela yia na ol i no inap kisim bikpela sik.’
Ol i Kisim Birua Long Wilwil
Long olgeta yia 2,000 yangpela bilong Kanada i kisim birua taim ol i raun long wilwil. Bikpela birua em planti i save kisim, em olsem bagarap long het. Taim sampela i painim birua olsem, ol i no inap tingim wanpela samting, o ol i lusim tingting hariap long ol samting, na sampela i no inap wokabaut gut, ol i mas wokabaut isi isi, nogut ol i pundaun. Wanpela nius (The Toronto Star) i tok, sampela taim dispela ol hevi i stap sotpela taim na sampela taim hevi i no pinis. Olsem na wanpela lain bilong ol dokta samting (Canadian Medical Association) i wok long tokaut long ol yangpela long Kanada olsem taim ol i raun long wilwil, gutpela sapos ol i putim strongpela hat (olsem bilong motabaik) long het bilong ol. Dispela lain i tok, sapos ol i putim dispela kain hat na bihain ol i pundaun, planti bilong ol i no ken kisim bikpela bagarap long het bilong ol. Tasol dispela nius (Star) i tok, insait long olgeta 100 100 yangpela, 5-pela tasol i save putim dispela kain strongpela hat taim ol i raun long wilwil.