Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Katim Skin na Sik AIDS
Ol i ting pasin bilong katim skin long kok bilong man inap helpim sampela man long ol i no ken kisim sik olsem AIDS. Wanpela nius bilong Frans (La Revue Française du Laboratoire) i kamapim dispela tok, long wanem, 3-pela lain dokta i bin skelim dispela samting. Ol saveman i bin glasim skin long kok bilong sampela monki na ol i kisim save olsem, dispela skin i no olsem ol narapela hap skin, long wanem, i gat planti liklik sel moa insait long skin bilong kok na ol dispela sel inap kisim kwik binatang jem bilong sik AIDS. Na wanpela lain bilong Kanada i glasim sampela man long 140 provins bilong Afrika, na ol i kisim save olsem, ol man i no bin katim skin na ol i gat sik AIDS, i winim namba bilong ol man i gat dispela sik tasol ol i bin katim skin. Narapela lain i glasim sampela man long Amerika em ol i save slip wantaim meri, na ol i kisim save olsem: Ol man i bin katim skin, planti bilong ol i no kisim sik AIDS olsem ol man i no katim skin.
Sot Long Vaitamin-A
Long olgeta yia 500,000 liklik pikinini i save kamap aipas, long wanem, ol i no save kisim planti kaikai i gat marasin vaitamin-A long en. Na 330,000 samting bilong ol dispela pikinini i save dai sampela mun bihain long ol i kamap aipas. Wol Helt Oganaisesen i tok, planti bilong ol dispela pikinini i stap long ol kantri olsem Afrika, Esia, Saut na Sentral Amerika, long wanem, ol man long ol dispela hap i no save kaikai planti yelopela prut, na yelopela na grinpela kaikai bilong gaden, na kumu na ol narapela kaikai i gat vaitamin-A long en. Long olgeta hap graun i gat 40 milion pikinini ol i sot long vaitamin-A, na 13 milion bilong ol i gat bikpela sik long ai. Na sapos pikinini i no kisim vaitamin-A, skin i no inap go bikpela inap long mak tru bilong en, na em inap kisim ol bikpela sik, o taim em i bebi yet o liklik pikinini em inap dai.
Ol Pikinini i No Skul
Planti tausen pikinini long Bolivia i no save skul gut. Wanpela nius (Presencia) i tok, long 1992 ol i wokim sensus na ol i kisim save olsem: Long Bolivia i gat 2,268,605 pikinini inap skul, tasol ripot bilong dipatmen bilong edukesen i tok, ol skul i kisim 1,668,791 pikinini tasol. Olsem na 600,000 pikinini i no bin skul. Na dispela nius i tok moa olsem, long ol pikinini em ol skul i bin kisim ol, inap 102,652 i bin lusim skul long 1992.
Baim Marasin Nogut i Go Long Narapela Lain
‘Ol kantri i gat planti mani kago i baim ol marasin nogut bilong ol faktori bilong ol i go long ol kantri i stap rabis.’ Em tok bilong Sebastião Pinheiro, em bilong wanpela lain (Brazilian Institute of Environment and Renewable Natural Resources) long Brasil. Na tru tumas, ol kantri i gat mani kago i mekim olsem, long wanem, rot bilong pinisim marasin nogut long ples bilong ol i gat bikpela pe. Wanpela nius (Veja) i kamapim ripot olsem, ‘long olgeta yia i gat inap 900,000 ton marasin nogut bilong ol faktori ol i baim i go long ol kantri i stap rabis.’ Ol kantri i kisim dispela marasin nogut ol i save mekim wanem wok long en? Ol i kukim olsem bensin bilong ol nupela haus paua na faktori samting. Wanpela man i toksave long lain bilong lukautim ol wara na win na graun samting long Brasil, em i tok olsem: ‘Ol kantri i no gat planti wok bisnis long en i tok, ol man i mas kisim wok mani, maski wanem wanem hevi inap kamap long samting ol i mekim.’ Tasol planti man long olgeta hap i tingting planti na i gat askim long dispela samting. Wanpela nius (Financial Times) bilong Landon i askim olsem: ‘I stret ol man i wokim ol dispela kain nupela faktori long ol kantri i stap rabis, maski em inap bagarapim ol man?’ Nius Veja i tok: ‘I olsem ol i tok, yes.’
Diwai Mahogani i Wok Long Pinis
Long Brasil i gat 250,000 Indian i stap long ples tru bilong ol—em bikbus Amason. Tasol wanpela samting i laik bagarapim sindaun bilong ol. Wanpela bikman bilong gavman i save lukautim dispela lain Indian em i tok, bikpela samting bilong bagarapim sindaun bilong dispela lain Indian em diwai mahogani. Ol man i katim ol diwai mahogani na gavman i no givim orait long ol long mekim olsem. Wanpela nius (The Guardian) bilong Landon i tok, bilong kisim ol dispela diwai, ol man i wokim ol rot long hap saut bilong Provins Pará, na longpela bilong ol rot i olsem 3,000 kilomita. Tasol gavman i no bin givim orait long ol long wokim ol dispela rot. Taim ol man i katim wanpela diwai mahogani, ol diwai bilong 20 narapela kain diwai inap bagarap. Ol dispela man i gat pasin mangal i wok long pinisim bikbus na opim rot bilong ol narapela man i kam. Sampela i kam na sindaun long dispela hap, na sampela i kam bilong painim gol, na sampela i kam na sanapim planti tausen somil. Sapos ol man i mekim yet dispela wankain pasin long katim ol diwai mahogani, inap 32 yia bihain dispela diwai mahogani bai pinis. Olsem na diwai mahogani i wankain olsem ol Indian—yumi tingting planti long i stap bilong ol long bihain.
Lotu Long Finlan
Wanpela nius (The European) i tok, long Finlan i gat olsem 5 milion manmeri na long olgeta 10-pela 10-pela, 9-pela i bilong lotu Luteran. Dispela bikpela lain man i mas givim liklik hap pe bilong ol olsem takis long misin. Tasol misin i tok, ol i sot tru long mani, olsem na ol i no gat rot bilong makim 100 man long kamap pris, na ol i mas pasim sampela haus lotu. Tasol maski dispela hevi i stap, ating ol dispela 4 milion samting Luteran i stap long Finlan ol i no laik helpim misin bilong ol long mani bilong mekim dispela wok. Nius (The European) i tok: ‘Klostu olgeta man long Finlan i no givim bel long lotu na wok bilong en. Ol i save lotu long taim bilong Ista na Krismas tasol.’ Na nius i tok moa: ‘Klostu olgeta man long Finlan i tingim misin bilong ol taim ol i mas givim takis long misin, na em tasol.’
Ol Misineri Long Afrika
Wanpela nius (American Journal of Tropical Medical Hygiene) i tok, nambawan samting i save mekim na ol misineri bilong Amerika long Afrika i save kisim bagarap long en, em birua i kamap long rot, o sik kensa, o ol bikpela rop blut i bagarap. Na long ol bikpela sik i save kalap kalap long ol man, sik hepataitas em i nambawan bikpela sik ol i save dai long en. Na ol narapela sik i kilim i dai ol dispela misineri em sik malaria, rebis, taifoit, fiva, na sampela sik moa. Tasol wanpela lain i skelim dispela samting kirap long yia 1945 i go inap 1985 i kisim save olsem: Long Afrika long olgeta 10-pela 10-pela man, bagarap inap painim tupela na 4-pela inap dai long han bilong kilman. Tasol maski dispela hevi i stap, sapos yumi skelim namba bilong ol dispela misineri wantaim namba bilong ol man long Yunaitet Stets (Amerika), yumi ken save, namba bilong ol dispela misineri i dai long Afrika long sik o bagarap o kilman samting, em liklik tru long namba bilong ol wantok bilong ol i dai long Yunaitet Stets.
Win Nogut
Nau tasol tupela lain (World Health Organization na United Nations Environment Program) i kamapim ripot bilong ol saientis i bin skelim win bilong 20 biktaun. Ripot i tok: ‘I gat planti bikpela sik i kamap long sampela biktaun bilong olgeta hap, long wanem, win bilong graun i bagarap, na i no gat rot bilong ol man long ol dispela biktaun i ken abrusim dispela hevi.’ Ol saientis i bin skelim 20 biktaun na kamapim dispela ripot. Na ol i tok, wanpela bikpela as na win i bagarap em ol ka. Ol i tok, nau i gat olsem 630 milion ka long olgeta hap, na ol i ting insait long 20 o 30 yia bihain, namba bilong ol ka bai dabol. Taim win bilong graun i bagarap, dispela inap mekim na wetlewa na klok bilong man i no inap wok gut, na dispela inap kamapim ol bikpela sik, o sampela hap bilong skin inap bagarap, o man inap dai.
Nogut Kru i Malolo
Olsem wanem? I gutpela sapos kru i malolo longpela taim? Nogat. Em tingting bilong wanpela profesa (Bernd Fischer), na em i kamapim tingting bilong em long wanpela bung bilong ol marasin samting long Duseldorf, long Jemani. Wanpela nius (Der Steigerwald-Bote) i kamapim tok bilong em olsem: ‘Mipela mekim traim long kru bilong sampela man na mipela kisim save olsem, sapos kru i malolo tru, olsem em i no mekim wanpela liklik samting inap sampela aua, bihain long en man i no inap tingting gut.’ Na dispela profesa i tok, sapos sampela i ting long les tasol taim ol i gat malolo, olsem no ken tru mekim wanpela samting, ol i mas tingting gut. Nius i tok moa: ‘Kru i olsem wanpela masol—em i mas mekim wok. Taim kru bilong man i no wok longpela taim liklik, sampela taim man bai hatwok inap 3-pela wik samting na kru i wok gen olsem em i bin wok taim em i no malolo.’ Olsem na taim man i go malolo, em i no ken stap nating, em i mas kaunim ol gutpela buk na nius o pilai spot samting na kru i no inap les.
Wasim Han Bilong Yu!
Ol saveman i mekim planti samting bilong helpim yumi long abrusim ol bikpela sik. Tasol ol i tok, bikpela samting bilong helpim yumi long abrusim ol sik i save kalap kalap long ol man, em yumi mas wasim han long sop. Wanpela nius bilong Frans (Le Figaro) i tok, ol saveman i skelim ol man long Frans, Jemani, Netelan, Swiselan, long pasin bilong ol long klinim gut skin samting. Ol dispela saientis i go long ol haus pasindia, haus kaikai, ofis, skul, faktori, na ol i giaman olsem ol i man bilong stretim wanpela samting long dispela ples, o ol i man bilong klinim ol toilet, na ol i kisim save olsem: Long olgeta 4-pela 4-pela man i go long toilet, wanpela i no bin wasim han, na long dispela lain i bin wasim han, wanpela long olgeta 4-pela i no bin wasim han long sop. Ol saientis i tok, long olgeta hap, han bilong man em nambawan rot bilong givim sik long ol narapela man.