Olgeta Lain Inap i Stap Wanbel?
‘Yu mas bel nogut long narapela man i olsem lo bilong 1992.’
NIUS Newsweek i kamapim dispela tok, na i tok moa olsem: ‘Dispela pasin long bruk nabaut, olsem narapela man i birua long narapela man, na narapela lain i birua long narapela lain, na man bilong narapela kantri i birua long man bilong narapela kantri, i olsem hap pasin bilong yumi man. Na ol samting i kamap long dispela yia i makim olsem ating i no gat rot long yumi winim ol dispela hevi.’
I no longtaim i go pinis na planti nius bilong olgeta hap bilong graun i stori long ol hevi i kamap long kantri bipo yumi kolim Yugoslavia. Ol i stori long pasin bilong kilim i dai planti manmeri, na reipim ol meri, na banisim ol taun na ol man i no inap ranawe. Long Bosnia na Hetsagovina 150,000 i bin dai o i lus nabaut, na inap 1,500,000 i mas lusim ples bilong ol. Olsem wanem? Yu ting ol dispela bikpela hevi i no inap kamap long ples bilong yu?
Wanpela bikman bilong Yunaitet Nesen (José-María Mendiluce) em i tok: ‘I no hatwok long man i senisim pasin bilong em na kirap na bel nogut long narapela na kilim ol i dai. Ol man long Wes i ting ol Bolkan i narapela kain long ol Yurop na dispela i as bilong bikpela pait. Dispela em tingting kranki.’
Taim Soviet Yunion i pundaun long 1991, kwiktaim ol man bilong kain kain lain i kirap na pait. Long Jojia, inap 1,500 manmeri i dai na 80,000 i mas lusim ples. Na long pait i kamap long Moldova, planti handet i dai na planti tausen i mas lusim ples. Na sampela i bin dai long ol pait i kamap namel long ol Amenia na Asebaijan na long sampela ripablik moa bilong kantri bipo ol i kolim Soviet Yunion.
Rasia em bikpela ripablik, winim olgeta ripablik bipo Soviet Yunion i bosim. Na long Rasia tu planti kain kain lain i laik kamapim gavman bilong ol yet. Olsem na nius The European long Julai 1993, i tok: ‘Gavman bilong Rasia inap bagarap. Long 3-pela wik i go pinis, 3-pela hap bilong kantri i vot long kamapim gavman bilong ol yet, na 3-pela moa long dispela wik ol i tok, ol tu bai mekim olsem.’
Sapos ol dispela ples i kamapim kantri bilong ol yet, ating bai yumi hatwok long kolim nem bilong ol, em ol nem yumi no save tumas long en, olsem: Kaliningrad, Tatarstan, Stavropolye, Chechnya, Vologda, Sverdlovsk, Bashkortostan, Yakutiya, Primorye. Wankain samting i bin kamap long kantri bipo ol i kolim Yugoslavia, a? Nau i gat kantri Serbia na Kroesia na Slovenia, na ating bihain sampela kantri moa bai kamap.
Warren Christopher (U.S. secretary of state) i stori long ol gavman i bin wok long daunim ol hevi i kamap namel long kain kain lain na lotu na ples, na nau ol hevi i wok long kamap bikpela moa, na em i tok: ‘Sapos yumi no painim rot bilong helpim olgeta kain kain lain long sindaun gut wantaim long wanpela kantri, ol bai bruk na hamas kantri bai kamap?’ Em i tok, planti tausen kantri bai kamap.
Planti i Bruk
Kirap long 1993, yu ting hamas pait i kamap namel long kain kain lain na lotu na ples? Yu ting 4 o 7 o 9 o 13 o 15? Long Februeri 1993, nius The New York Times i tok, i gat 48 pait i kamap! Ating televisen i no bin kamapim piksa bilong ol man i bin bagarap long ol dispela 48 pait na blut bilong ol i kapsait, na ol pikinini i pret nogut tru. Tasol i no olsem bagarap bilong ol dispela man i samting nating, a?
Klostu long olgeta hap bilong graun pait inap kamap. Kantri Laibiria long Wes Afrika i bagarap stret, long wanem, kain kain lain i pait. Gopas bilong wanpela lain bikhetman em i laik daunim presiden bilong dispela kantri. Presiden i bilong lain Kran, olsem na gopas bilong lain bikhetman i askim tupela lain—Gio na Mano—long helpim em long daunim dispela presiden. Orait, pait i kamap na winim 20,000 manmeri i bagarap na planti handet tausen i mas lusim ples.
Long Saut Afrika ol waitskin na blakskin i strong long kisim wok gavman, olsem na ol i pait. Tasol i no ol waitskin na blakskin tasol i pait. Long 1992 inap 3,000 i bin i dai, long wanem, narapela lain blakskin i pait wantaim narapela lain blakskin.
Long Somalia 300,000 i dai na wan milion i no gat ples slip, long wanem, narapela lain i birua long narapela lain na bikpela pait i kirap insait long kantri yet. Long Barundi na Ruanda pait i kamap namel long lain Hutu na lain Tutsi, olsem na insait long sampela yia i go pinis, planti tausen i bin dai.
Na long Israel pait i stap namel long ol Juda na Arap i no pinis. Long India ol Hindu na Muslim i pait yet, na long Aialan ol Talatala na Katolik i wok long pait yet. Long 1992 long Los Enjeles, long Kalifonia, winim 40 man i dai, long wanem, narapela lain i birua long narapela lain na pait i kirap. Long ol hap i gat ol man bilong narapela skin na lotu na ol i sindaun wantaim, planti taim pait i kamap.
Olsem wanem? Ol man inap stretim dispela hevi long narapela lain i birua long narapela lain?
Samting Ol Man i Mekim
Tingim ol samting gavman i bin mekim long tupela kantri bipo ol i kolim Yugoslavia na Soviet Yunion. Bipo ol kain kain lain i sindaun long ol hap bilong saut-is Yurop, olsem na bilong helpim ol long kamap wanpela lain, long 1929 ol i bungim ol insait long wanpela kantri, na ol i kolim dispela kantri Yugoslavia. Ol i kamapim kantri Soviet Yunion tu bilong mekim wankain samting. Ol i laik bungim ol man bilong kain kain lain, na lotu, na kantri, na Soviet Yunion i ken kamap kantri bilong ol. Inap planti yia dispela tupela kantri i gat strongpela gavman, olsem na maski ol man i bilong narapela narapela lain na lotu, i olsem ol i stap wanbel.
Wanpela bikman bilong Serbia i tok: ‘Paslain long pait long Bosnia, na yumi ken tok long olgeta hap bilong Yugoslavia, ol kain kain lain i bin sindaun wantaim.’ Na 15 pesen bilong ol marit long Yugoslavia, man na meri i bilong narapela narapela lain. Na i gat wankain samting i kamap long Soviet Yunion tu—kain kain lain i sindaun wantaim na marit.
Olsem na ol man i kirap nogut tru taim kain kain lain i kirap na pait, long wanem, inap planti yia i olsem ol i bin stap bel isi. Wanpela niusman i tok, long nau taim ol man i laik ‘makim graun bilong Yugoslavia, ol i no tingim boda—ol i tingim lain na lotu na kantri bilong ol man.’ Taim ol dispela strongpela gavman i pundaun, bilong wanem ol dispela kantri i bruk?
Sampela As Bilong Hevi
I no pasin bilong yumi man long bel nogut long man bilong narapela lain. Olsem wanpela singsing planti man i save long en i bin tok: ‘Taim yu no winim yet 6-pela o 7-pela o 8-pela krismas, yu mas lain gut long bel nogut long ol man ol wanblut bilong yu i bel nogut long ol.’ Dispela singsing i stori long wanpela yangpela man na meri, i olsem tupela i bilong narapela narapela lain. Tasol wanpela dokta bilong tingting (Zarka Kovac) em i tok, ol manmeri long kantri bipo yumi kolim Yugoslavia, ol i gat klostu wankain skin. Tasol maski, pait na bagarapim man i nogut tru long dispela ples. Dispela dokta i tok: ‘Ol i katkatim skin bilong man ol i bin kilim i dai bambai ol i no inap save em i brata bilong ol.’
Pasin bilong bel nogut long man bilong narapela skin o lain i no pasin bilong yumi man. Ol man i save lain long bel nogut long narapela man, long wanem, ol i harim tok gris bilong ol narapela man na ol wanblut, em ol i save stori stori long ol pasin nogut i bin kamap bipo na i painim ol. Husat i save kirapim ol man long mekim kain pasin olsem? Wanpela bisnisman bilong Sarayevo i wok long kisim save long ol samting nogut i kamap long pait na em i tok: ‘Wanpela yia bilong dispela pait long Bosnia i pinis, na mi ting Satan i stiaim dispela pait. Em i pait nogut tru bilong bagarapim nating ol man.’
Planti man i ting Satan i no i stap, tasol Baibel i tok, i gat wanpela strongpela spirit yumi no inap lukim, na dispela spirit i save mekim ol samting bilong nogutim ol man na stiaim pasin bilong ol. (Matyu 4:1-11; Jon 12:31) Taim yu tingim ol hevi olsem pasin bilong bel nogut long narapela man, pait na bagarapim narapela man, ating yu tu bai ting, tok bilong Baibel i gat as bilong en taim em i tok: “Ol i kolim em Satan . . . em i man bilong giamanim olgeta manmeri bilong graun.”—KTH 12:9; 1 Jon 5:19.
Gutpela Samting Yumi Ken Wetim
Taim yumi tingim ol hevi nau tasol i kamap long olgeta hap, dispela laik long olgeta manmeri i ken stap wanbel, i olsem em i no inap kamap. I no gat wanpela taim bipo i olsem nau na ol kantri na kain kain lain i mekim na i stap bilong yumi man inap bagarap. Tasol maski i gat dispela hevi, i gat gutpela samting yumi ken wetim. Long 1993 wanpela lain manmeri em ol i bilong ol lain i pait, ol i kamapim long ples klia olsem wanpela samting i bin helpim ol long i stap wanbel, na wok gut wantaim, na narapela i sori long narapela.
Planti taim dispela samting i bin brukim ol lain man. Em wanem samting? Em lotu. Tasol lotu i bin helpim dispela lain manmeri. Nius Time i tok: ‘Sapos yu skelim hevi i stap namel long narapela narapela lain o kantri, planti taim as bilong dispela samting em lotu. Ol lotu i stap birua birua, ol i no save liklik long pasin marimari.’ Nius India Today i kamapim wankain tok olsem: ‘Lotu i as bilong planti pasin nogut tru. Lotu i save kamapim ol pait nogut na em i wanpela samting nogut bilong bagarapim man.’
Tru tumas, planti taim lotu i as bilong hevi—em i no rot bilong stretim hevi. Tasol dispela lain manmeri bilong lotu em yumi stori pinis long ol—em ol i no liklik lain tasol, ol i kamapim long ples klia olsem lotu inap helpim ol man long i stap wanbel. Husat ol dispela man? Na bilong wanem ol inap i stap wanbel na ol narapela lain man i no inap? Bilong bekim dispela ol askim, mipela laik bai yu kaunim ol stori i kamap bihain long dispela. Sapos yu kaunim ating bai yu kisim nupela tingting long ol samting bai painim ol man bihain.
[Piksa Kredit Lain long pes 3]
Graveyard in Bosnia. Haley/Sipa Press