Sarayevo—1914 i Kam Inap 1995
WANPELA MAN LONG SWIDEN I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
Inap 81 yia bipo, long Jun 28, 1914, gan i pairap long biktaun Sarayevo na kirapim bikpela hevi. Gan i pairap na kilim i dai Bikman Francis Ferdinand wantaim meri bilong em Sophie. Dispela i kirapim bikpela hevi namel long tupela kantri, em Ostria-Hangari na Serbia, na bikpela pait i kamap, em Namba Wan Pait Bilong Olgeta Hap. Ol i salim inap 65 milion yangpela man i go long pait, na 9 milion i lus. Dispela pait i kilim i dai 21 milion manmeri, em ol soldia na ol manmeri nating. Sampela i stori yet long taim dispela pait i kirap long Ogas 1914 na ol i tok, long dispela taim i olsem “olgeta manmeri bilong graun i kamap longlong.”
NAU ol gan i pairap gen long biktaun Sarayevo. Na i no long Sarayevo tasol—pait i kamap long sampela narapela hap tu bilong ol 6-pela kantri bipo ol i hap bilong kantri Yugoslavia.a Wanpela buk i tok: “Ol lain bilong kantri yet i pait—wantok i pait long wantok. Longtaim pinis narapela lain i bel nogut long narapela lain na tingting nogut long ol, na nau ol i birua tru. Pasin birua i mekim na pait i kamap, na pait i mekim na planti man na planti samting i bagarap. I olsem pasin bilong ol long birua na tingting nogut na kilim man i dai em i no inap pinis; em i go bikpela bikpela tasol.”—Jugoslavien—Ett land i upplösning (Yugoslavia—Wanpela Kantri i Bruk Bruk).
Taim pait i kirap long Yugoslavia long Jun 1991, planti man i tingim gan i bin pairap long Sarayevo long Jun 1914. Olsem wanem? Dispela nupela pait bai kamapim bikpela hevi olsem long yia 1914? Bai gutaim i pinis long Yurop? Pasin bilong “pinisim wanpela lain olgeta” (olsem kilim i dai olgeta man bilong wanpela kain skin o bilong wanpela lain politik o bilong wanpela bilip), dispela pasin bai go kamap long ol narapela hap bilong graun? Planti narapela kantri i bin wok strong long mekim i dai dispela pait. Tasol wanem as tru bilong ol hevi i kamap nau long ol dispela hap bipo ol i kolim Yugoslavia? Dispela pait nau i stap long Sarayevo, em samting bilong birua i bin painim bikman long yia 1914, o nogat?
Yugoslavia na Namba Wan Pait
Pait i kamap long nau i no nupela samting bilong dispela hap. Long bipo, olsem long yia 1900 samting, ol man i save kolim hap bilong Bolkan olsem “hap bilong pait.” Buk i stori long kantri Yugoslavia i bruk, em i tok: “Ol lain i stap aninit long wanpela gavman nau ol i laik bruk, tasol longtaim pinis ol i stap birua birua. Taim Namba Wan Pait Bilong Olgeta Hap i pinis, ol i kamapim Kingdom bilong Serbia na Kroesia na Slovenia [em nem bilong kantri Yugoslavia bipo], tasol pasin birua na pait i no pinis namel long ol dispela lain.” (Jugoslavien—Ett land i upplösning) Sapos yumi save gut long stori bilong ol, bai yumi save ol samting bilong Namba Wan Bikpela Pait em i samting bilong ol pait i kamap namel long ol long nau.
Stori i olsem: Taim ol birua i kilim i dai Francis Ferdinand long yia 1914, ol kantri bilong ol Slav bilong hap saut, olsem Slovenia, Kroesia, Bosnia, Hetsagovina, ol i stap aninit long gavman bilong Ostria-Hangari; ol i stap olsem ol provins bilong en. Tasol kantri Serbia i narapela kain; kirap long yia 1878, ol Serbia i gat gavman bilong ol yet na kantri Rasia i givim strong long en. Tasol planti Serbia ol i stap long ol dispela provins em gavman bilong Ostria-Hangari i bosim, olsem na Serbia i laik bai Ostria-Hangari i no ken bosim moa hap bilong Bolkan. Ol Kroesia na ol Serbia i save pait, tasol ol i gat wankain laik: Ol i birua tru long ol dispela man bilong narapela kantri i bosim ol na ol i laik rausim ol. Ol man i litimapim kantri bilong ol yet ol i laik bai olgeta lain Slav bilong hap saut ol i ken kamap wanpela kantri tasol. Ol Serbia i gat strongpela tingting moa long dispela.
Long dispela taim King Francis Joseph bilong kantri Ostria-Hangari em i gat 84 krismas. Klostu bai pikinini bilong em Francis Ferdinand i kamap king. Ol Serbia i pilim olsem Francis Ferdinand i pasim rot bilong ol long kamapim kantri bilong ol Slav bilong hap saut.
Sampela yangpela sumatin long Serbia i laik tru bai i gat kantri bilong ol Slav Bilong Hap Saut na ol i ken i stap fri, na ol i redi long i dai bilong helpim dispela wok. Ol i makim sampela yangpela bilong kilim i dai Bikman Francis Ferdinand. Ol i givim gan long ol na wanpela lain Serbia ol i kolim Blak Han, em ol i wok hait long kamapim kantri bilong ol Slav yet, ol i givim trening long ol dispela yangpela. Tupela yangpela i traim kilim i dai Bikman Francis Ferdinand, na wanpela i mekim tru. Nem bilong em Gavrilo Princip. Em i gat 19 krismas.
Taim em i kilim i dai Ferdinand, dispela i kamapim laik bilong ol birua bilong Ferdinand. Taim namba wan pait bilong olgeta hap i pinis, i no gat king moa bilong Ostria-Hangari na dispela kingdom i pinis. Nau rot i op bilong ol Serbia i go pas na bungim ol lain Slav bai ol i kamap wanpela kantri tasol. Long yia 1918 dispela kantri i kamap na ol i kolim olsem Kingdom bilong ol Serbia, na Kroesia, na Slovenia. Long yia 1929 ol i senisim nem na kolim Yugoslavia. Bipo ol i wanbel long birua long gavman bilong Ostria-Hangari, tasol nau i no gat wok moa long ol i wanbel, olsem na ol i birua namel long ol yet. I gat 20 ol narapela narapela lain i stap long nupela kantri Yugoslavia, na ol i gat 4-pela bikpela tok ples na sampela ol liklik tok ples, na tupela kain rait (Roman na Cyrillic), na 3-pela bikpela lotu, em Katolik na Muslim na Lotu Otodoks bilong ol Serbia. Inap long nau lotu i brukim ol i go narapela narapela lain. Olsem na i gat planti samting bilong longtaim pinis em i brukim lain bilong dispela nupela kantri.
Yugoslavia na Namba 2 Pait
Long taim bilong Namba 2 Pait Bilong Olgeta Hap, ol Jeman i kam pait long Yugoslavia, na wanpela buk i tok, ol Kroesia Katolik bilong Yugoslavia i wok wantaim ol Natsi bilong Jemani na “kilim i dai planti manmeri, winim 200,000, na planti tru ol i Serbia bilong Lotu Otodoks.” (Buk The Yugoslav Auschwitz and the Vatican) Tasol wanpela Kroesia, em Josip Tito, wantaim lain Komyunis bilong em ol i wok wantaim ol Briten na Amerika na sakim ol Jeman i go bek. Taim pait i pinis, Tito i gat biknem tru na ol i makim em i kamap hetman bilong Yugoslavia na em i kirap bosim strong kantri. Em i no laik bai narapela i bosim em. Stalin tu i no inap subim em long bung wantaim ol narapela kantri Komyunis.
Planti man bilong Yugoslavia long bipo ol i tok: ‘Sapos Tito i no bin bosim kantri, longtaim pinis bai kantri i bruk. Em tasol i gat strongpela laik na bikpela namba inap long pasim ol dispela lain i stap wantaim na bosim ol.’ Dispela tok i stret. Taim Tito i dai long yia 1980, ol kros pait bilong bipo i kamap strong gen na long yia 1991 ol i kirapim bikpela pait namel long ol yet.
Gan i Pairap na Kamapim Bikpela Senis
Wanpela man i raitim buk i stori long ol birua i kilim i dai Francis Ferdinand, na em i tok: “Taim gan i pairap na katres i sut i go insait long nek bilong Francis Ferdinand, em i olsem kirap bilong dispela bikpela pait tru i bin kilim i dai planti man moa, winim olgeta pait paslain long en. Na dispela i kirapim ol samting i bin kamapim Namba 2 Pait Bilong Olgeta Hap. . . . Ol samting yumi lukim i kamap long graun long nau i olsem ol tret bilong wanpela hap laplap ol i kirap long wokim long hap bilong wara Danyub insait long wanpela yia na hap paslain long ol i sutim Bikman Francis Ferdinand.”—Buk Thunder at Twilight—Vienna 1913/1914, bilong Frederic Morton.
Ol samting i kamap long nau long ol hap bipo ol i kolim Yugoslavia, i no dispela tasol i olsem ‘ol tret bilong wanpela hap laplap ol i kirap long wokim’ long yia 1914. Planti man bilong raitim stori bilong bipo ol i wanbel long tok bilong Edmond Taylor, em i tok: “Taim Namba Wan Pait Bilong Olgeta Hap i kirap, ‘Taim Bilong Hevi’ i kirap . . . Olgeta hevi i bin kamap insait long 50 yia i go pinis i bin kirap long yia 1914.”
Ol man i bin kamapim kain kain tingting long olsem wanem gan i pairap long Sarayevo long yia 1914 em inap kamapim bikpela hevi olsem. Olsem wanem tupela katres bilong gan bilong wanpela “skulmanki” inap kirapim ol lain bilong olgeta hap long pait, na kirapim taim nogut bilong pait na hevi em i stap inap long nau?
Kain Kain Tingting Long Ol Samting Bilong 1914
Man bilong raitim buk Thunder at Twilight—Vienna 1913/1914, em i kamapim tingting bilong em long as bilong pait i bin kamap long yia 1914. Em i tok, samting em i kolim “nupela strong” i stiaim tingting bilong ol man na kirapim ol long pait long 1914. Em i tok, i gat sampela samting i wok wantaim na kamapim dispela “strong.” Long dispela taim bel bilong planti man i kirap long pait na ol i daunim tok bilong ol wan wan man i kamapim gutpela tingting. Wanpela kantri i kirapim pait na dispela i kirapim olgeta narapela kantri long pait. Ol king na hetman i no gat strong moa long bosim ol samting; ol jeneral bilong ol ami i kisim dispela strong. Planti man i amamas long insait long pait “bilong helpim kantri”; ol i ting em rot bilong lusim ol wok bilong olgeta de ol i les long mekim. Bihain long pait, wanpela bikman bilong gavman i tok: “Ol manmeri long yia 1914 i olsem ol man i laik tru bai ren i kam na pinisim strong bilong bikpela san—ol i ting pait bai helpim ol.” Wanpela man bilong raitim ol buk, em Hermann Hesse bilong Jemani, em i tok, pait i gutpela samting bilong kirapim tingting bilong ol man i save mekim ol wok bisnis na ol i stap olsem tasol. Na i gat narapela tok, olsem pait “i mekim ol man i kamap klin, na i kamap fri, na yumi inap wetim gutpela samting i kamap.” Ol i ting dispela em i tok bilong Thomas Mann, em wanpela man Jeman bilong raitim ol buk na em i bin kisim Prais Nobel. Na Winston Churchill tu i amamas tru long tingting long pait. Em i tok: “Mi kirap nogut long mi save laikim tru ol wok bilong redi long pait. Dispela amamas bilong mi i nogut na mi beten askim God long lusim rong bilong mi.”
Dispela “nupela strong” i mekim na long olgeta hap bilong Yurop ol i amamas long lukim ol soldia i mats i go long pait. Ol soldia i pasim lip bilong diwai long hat bilong ol, na bilasim ol bikpela gan long ol rop plaua, na i gat ol lain i wokim musik, na ol meri long ol haus i opim windo na holim hankisip na tromoi han, na ol pikinini i amamas na ran klostu long ol soldia. I olsem olgeta manmeri i amamas na ure long pait i laik kamap. Bikpela pait bilong olgeta hap i kamap olsem samting bilong amamas long en.
Em sampela samting i kamapim dispela “nupela strong” Morton i tok long en, na ol i ting dispela inap helpim yumi long save long as bilong namba wan bikpela pait. Tasol wanem samting i as bilong dispela “strong”? Wanpela meri bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo (em Barbara Tuchman) em i tok, taim ol man i kisim save pinis long wokim ol masin, dispela i givim ol nupela strong long ol na i kamapim ol nupela hevi. Em i tok, ‘Ol nupela hevi i kamap na ol man i kisim bikpela strong, na i olsem ol man i no inap pasim moa.’ Long dispela taim bipo, wanpela yangpela saveman bilong Viena (Stefan Zweig) em i tok: “Mi ting bikpela strong ol man i kisim insait long 40 yia bilong gutaim ol i no inap holim i stap nating, olsem na ol i kamapim dispela strong long rot bilong pait. Mi no inap kamapim narapela tingting long as bilong dispela pait.” Dispela tok bilong em, “mi no inap kamapim narapela tingting” i makim olsem em i hatwok long save long as bilong dispela pait. Long tok i go pas long buk Morton i raitim (Thunder at Twilight), em i tok: “Bilong wanem pait i kamap long dispela taim na long dispela ples? Na i kamap olsem wanem? . . . I gat wanpela samting bilong givim save long yumi long as bilong dispela?”
Tru tumas, planti man i wok long painim as bilong ol samting i bin kamap long 1914, tasol ol i hatwok long save long as tru bilong en. Bilong wanem pait i no kirap tasol namel long ol lain i birua birua? Olsem wanem na ol lain long olgeta hap i kirap na pait? Olsem wanem na pait i stap longtaim na i bagarapim planti man moa na planti samting moa? Wanem dispela narapela kain strong i kirap bosim ol man klostu long pinis bilong 1914? Stori i kamap long pes 10 bai kamapim ol tok bilong Baibel i bekim ol dispela askim.
[Ol Futnot]
a Insait bilong nem Yugoslavia i olsem “Kantri Bilong Ol Slav Bilong Hap Saut.” Ol 6-pela kantri bipo ol i hap bilong Yugoslavia em Bosnia, Hetsagovina, Kroesia, Masedonia, Montenegro, Serbia, Slovenia.
[Rait long pes 6]
“Ol manmeri long yia 1914 i olsem ol man i laik tru bai bikpela ren i kam na pinisim strong bilong bikpela san—ol i ting pait bai helpim ol.”—Ernest U. Cormons, wanpela bikman bilong gavman bilong Ostria
[Blok/Ol Piksa long pes 8, 9]
1914
Baibel i tok profet long ol samting bilong yia 1914 na bihain long en
“Na narapela hos i kamap, em i retpela. Ol i givim strong long man i sindaun long dispela hos, em strong bilong pinisim gutpela taim bilong ol manmeri bilong graun, bai ol man i wok long kilim i dai ol arapela man. Na ol i givim em wanpela bikpela bainat bilong mekim dispela wok. Orait Pikinini Sipsip i rausim namba 3 gris kandel i pasim buk, na mi harim namba 3 samting i stap laip em i tok, ‘Yu kam.’ Na mi lukluk gen, na mi lukim wanpela blakpela hos. Na man i sindaun long en em i holim wanpela skel long han bilong en. Na mi harim samting olsem maus bilong wanpela man i autim tok namel long ol 4-pela samting i stap laip, na dispela maus i tok olsem, ‘Yu go na mekim wok bilong yu, na bai ol man i sot long kaikai. Olsem na pe ol man i kisim long wanpela de, em bai inap long ol i baim wanpela liklik sospen wit o tripela liklik sospen bali tasol. Tasol yu no ken bagarapim ol diwai oliv na ol diwai wain, olsem na ol bai i gat wel bilong oliv na wain i stap yet.’ Orait Pikinini Sipsip i rausim namba 4 gris kandel i pasim buk, na mi harim maus bilong namba 4 samting i stap laip em i tok, ‘Yu kam.’ Na mi lukluk gen, na mi lukim wanpela yelopela hos. Na man i sindaun long en, nem bilong en Dai. Na Ples bilong ol man i dai pinis, em i bihainim Dai i kam. Ol i givim strong long tupela long tilim olgeta manmeri long 4-pela lain na long kilim i dai wanpela bilong ol dispela lain. Tupela bai i kilim ol manmeri i dai long bainat, na tupela bai i mekim taim bilong bikpela hangre i kamap na kilim ol i dai, na tupela bai i mekim ol bikpela sik i kamap na kilim ol i dai, na tupela bai i salim ol wel abus bilong graun i go kilim ol i dai.”—Kamapim Tok Hait 6:4-8 (Lukim tu Luk 21:10-24; 2 Timoti 3:1-5.)
“Bikpela Pait bilong 1914-1918 i olsem wanpela hap graun paia i kukim na i brukim long tupela hap, em olsem dispela taim bipo na taim bilong yumi. Dispela pait i kilim i dai planti man ol inap kamapim sampela senis long ol yia i kamap bihain, na i bagarapim ol bilip bilong ol man, na senisim tingting bilong ol, na bagarapim tru bel bilong ol; long ol samting bilong skin na tingting, dispela pait i stap olsem traipela baret namel long tupela hap taim.”—Em tok i go pas long buk The Proud Tower, bilong Barbara W. Tuchman.
“Graham Wallas i tok, fopela yia i kamap bihain [long 1914] em taim bilong ‘bikpela hatwok bilong ol man, winim olgeta taim bipo.’ Dispela hatwok bilong ol i pinis, tasol gutpela tingting na amamas bilong ol paslain long 1914, em tu i pinis; nau ol i save, gutpela samting i no inap kamap. Hatwok bilong ol i lus nating—ol i kisim save tasol long ol samting ol i no inap mekim.”—Em laspela tok i stap long dispela buk.
[Ol Kredit Lain]
The Bettmann Archive
The Trustees of the Imperial War Museum, London
National Archives of Canada, P.A. 40136
[Mep long pes 7]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Yurop—Long Ogas 1914
1. Gret Briten na Aialan 2. Frans 3. Spen 4. Ol Hap Jemani i Bosim 5. Swiselan 6. Itali 7. Rasia 8. Ostria-Hangari 9. Romenia 10. Balgeria 11. Serbia 12. Montenegro 13. Albenia 14. Grik
[Piksa long pes 5]
Gavrilo Princip
[Piksa long pes 6]
Ol i givim ol plaua long ol Jeman i go long pait
[Kredit Lain]
The Bettmann Archive
[Piksa Kredit Lain long pes 3]
Culver Pictures