1914—Em Yia i Bin Mekim Olgeta Man i Kirap Nogut
“Namba Wan Pait bilong 1914-1918 i olsem wanpela hap graun paia i kukim na i brukim taim paslain long pait na taim bilong yumi. Dispela pait i bin kilim i dai planti man . . . , na bagarapim ol bilip bilong ol man, na senisim tingting bilong ol . . . bihain long pait narapela kain taim tru i bin kamap.”—Buk The Proud Tower—A Portrait of the World Before the War 1890-1914, bilong Barbara Tuchman.
“Klostu em i kamap olsem samting bilong taim bipo —tasol i no kamap olsem yet, long wanem, planti manmeri i yangpela long yia 1900 samting ol i stap laip yet.”—Buk 1914, bilong Lyn MacDonald, ol i wokim long 1987.
BILONG WANEM yumi mas tingim yia 1914? Ating yu bai tok, ‘Mi save tingim taim bihain; mi no save tingim taim bipo.’ Long nau i gat planti bikpela hevi, olsem pipia i bagarapim graun na win na wara, na ol famili i bruk, na pasin raskol na sik longlong i go bikpela, na planti manmeri moa i no gat wok. Olsem na ating ol samting nogut tasol bai kamap long bihain. Tasol planti man i bin kisim save long yia 1914 i bikpela samting olsem wanem, dispela i kirapim ol long wetim gutpela samting i kamap.
Inap planti yia pinis nius Wastaua i bin tokaut olsem ol hevi i kirap long painim ol man long yia 1914 ol i olsem “pen i save kamap pastaim long meri i laik karim pikinini.” Em hap tok bilong bikpela tok profet Krais Jisas i bin mekim long ol samting i mas kamap na bihain bai pasin nogut bilong ol man i pinis.—Matyu 24:7, 8.
Wan wan man long nau ol inap tingim yet ol bikpela samting i bin kamap long 1914. Olsem wanem? Ol dispela lapun bai dai paslain long taim God i helpim graun long abrusim bagarap? Baibel i tok, Nogat. Jisas i bin tok promis olsem: “Taim yupela i lukim dispela olgeta samting i kamap pinis, orait yupela i ken save, Pikinini Bilong Man i kam klostu pinis, na i stap long dua. Mi tok tru long yupela, taim ol manmeri bilong dispela taim i no i dai yet, dispela olgeta samting bai i kamap.”—Matyu 24:33, 34.
Sapos yumi skelim ol samting i bin kamap long yia 1914 i go inap long namel bilong yia, dispela bai helpim yumi long save olsem wanem 1914 em i bikpela yia bilong bipo. Paslain long dispela taim ol king olsem Nikolas (Nicholas) bilong Rasia, na Wilhelm bilong Jemani, na Franz Josef, em king bilong Ostria wantaim Hangari, ol i bin holim bikpela strong long bosim ol man. Olgeta wan wan king inap salim bikpela ami tru, winim 4 milion soldia, i go long pait. Tasol ol tumbuna bilong ol i bin sainim wanpela kontrak (Holy Alliance) i tok, God i bin givim wok long ol bilong bosim narapela narapela hap bilong wanpela bikpela “lain Kristen.”
Wanpela bikpela buk (The Encyclopædia Britannica) i tok, “dispela kontrak i bosim strong ol samting ol hetman long Yurop i mekim namel long yia 1800 na yia 1899.” Ol i tingim dispela kontrak na ol i sakim pasin bilong rausim ol king na kamapim ol gavman em ol manmeri i vot na eleksen long en. Na ol i mekim wok long dispela kontrak bilong strongim dispela tingting olsem God yet i bin putim ol king long wok bilong ol. King Wilhelm i raitim pas long King Nikolas na em i tok: “Yumi ol King Kristen i gat wanpela wok tasol, em wok holi na Heven i givim long yumi, em olsem: Yumi mas strongim dispela lo [olsem God yet i bin putim ol king long wok bilong ol].” Olsem wanem? Dispela i makim olsem wok bilong ol dispela king i samting bilong Kingdom bilong God? (Lukim 1 Korin 4:8.) Na olsem wanem long ol misin i bin helpim ol dispela king? Ol i tok ol i Kristen, tasol ol i Kristen tru? Bekim bilong ol dispela askim i bin kamap ples klia long ol yia bihain stret long 1914.
Wantu Tasol, Long Ogas
Wanpela bikpela man bilong gavman long Inglan long dispela taim bipo, em Winston Churchill, em i tok: “Long kirap bilong yia 1914 na i go inap long namel bilong yia, ol lain long Yurop i stap isi tru.” Planti man long dispela taim ol i amamas na ol i ting, gutpela samting bai kamap. Wanpela man i raitim buk i stori long Namba Wan Pait Bilong Olgeta Hap na em i tok: “Long 1914 pasin bilong amamas na wetim gutpela samting i kamap, dispela pasin i pulap long graun.”—Louis Snyder long buk World War I.
Tru, inap planti yia Jemani na Inglan i bin i stap birua birua. Tasol olsem wanpela man bilong raitim stori bilong bipo i tok: “Long yia 1914, winim yia 1911 na 1912 na 1913, i olsem i no gat liklik mak long pait i laik kamap long Yurop. Long dispela yia dispela tupela gavman i stap pren liklik, winim bilong bipo.” (G. P. Gooch long buk Under Six Reigns) Winston Churchill em i wanpela memba bilong gavman long Inglan long 1914 na em i tok: “Long 1914 i luk olsem Jemani wantaim mipela i strong long i stap sekan.”
Tasol long Jun 28, 1914, long Sarajevo, ol i kilim i dai pikinini bilong king bilong Ostria wantaim Hangari, em bilong kamap king taim papa i dai. Nau i olsem samting nogut i laik kamap. Wanpela mun bihain, King Franz Josef i tokaut olsem nau kantri bilong em i birua long kantri Serbia na bai ol i kirapim pait, na em i salim ami bilong em i go insait long dispela kantri. Na King Wilhelm i tok na long Ogas 3, 1914 wantu tasol bikpela ami bilong Jemani i go insait long kantri Beljam, na ol i pait i go long hap bilong Frans. Long de bihain Inglan i tokaut olsem nau bai ol i pait long kantri Jemani. Na King Nikolas i kirapim traipela ami long Rasia bilong pait long Jemani na Ostria wantaim Hangari. Kontrak bilong ol dispela king bilong Yurop i no pasim ol long kirapim pait na narapela lain i pait long narapela lain na blut bilong planti man i kapsait. Tasol bihain ol samting moa nogut i kamap na ol man i kirap nogut tru long en.
Bai Pinis Paslain Long Krismas?
Pait i kirap pinis, tasol planti man i gat tingting yet olsem gutpela samting inap kamap. Planti ol i ting dispela pait bai opim rot bilong gutpela taim moa i ken kamap long graun, olsem na ol bikpela lain i wok long bung bung long narapela narapela hap bilong Yurop na tokim ol gavman bilong ol, ol i redi long helpim dispela pait. Wanpela man i tok: “Long 1914 ol man i no tingim tumas dispela pait; ol i ting olsem em samting bilong ol ami tasol. . . . No gat wanpela man i ting dispela pait bai bagarapim tru ol man.” Planti ol i ting, pait bai stap inap sampela mun tasol na i pinis.—A. J. P. Taylor long buk The Struggle for Mastery in Europe—1848–1918.
Tasol Krismas bilong 1914 i no kamap yet, na ol ami long Yurop i pulap long ol baret ol i bin digim kirap long Swiselan long hap bilong saut i go inap 700 kilomita long Beljam long hap bilong not, na narapela lain i wok long kilim i dai narapela lain na planti tru ol i dai. No gat wanpela lain inap win na bai pait i pinis. Long laspela de bilong yia 1914, wanpela man bilong Jemani em i save raitim ol buk (Herbert Sulzbach) em i raitim tok long liklik notbuk bilong em, olsem: “Dispela pait nogut i wok long i go i go yet. Taim dispela pait i kirap, pastaim mipela ting em bai pinis kwik, insait long sampela wik. Tasol nau i no gat man i save wanem taim em bai pinis.” Long ol narapela hap bilong Yurop, ol ami bilong Rasia na Jemani na Ostria wantaim Hangari na Serbia ol i pait i stap na planti soldia i dai. I no longtaim na dispela pait i go kamap long sampela narapela kantri—ol i pait long biksolwara, na long Afrika, na long Midel-Is, na long ol ailan bilong Pasifik.
Fopela yia bihain, Yurop i bagarap pinis. Long dispela pait, inap olsem wanpela o tupela milion soldia bilong Jemani i bin dai, na i wankain long ami bilong Rasia na Ostria wantaim Hangari tu. Na Rasia i no gat king moa, long wanem, long yia 1917 ol komyunis i bin daunim gavman na kamapim gavman bilong ol yet. Ol king bilong Yurop na ol pris pasto i helpim ol, ol i kirap nogut tru! Na ol man bilong nau i raitim stori bilong bipo, ol i kirap nogut yet long ol samting i bin kamap long dispela taim bipo. Wanpela i tok: “Ol dispela king, planti ol i wanblut, o famili long rot bilong marit, na olgeta i givim bel long holimpas wok king, tasol ol i kirap long pait, na brata i kilim i dai brata, na sampela king i pinis olgeta, na ol king i no bagarap long pait ol i no gat strong moa. Olsem wanem ol dispela king inap larim samting nogut olsem i kamap?”—Gordon Brook-Shepherd long buk Royal Sunset.
Inap wan milion soldia bilong kantri Frans ol i bin dai. Na inap 900,000 soldia bilong ol kantri em king bilong Inglan i bosim, ol i dai, tasol longtaim bipo, taim pait i no kamap yet, wok king bilong Inglan i no gat strong moa. Long dispela pait inap olsem 9 milion soldia olgeta i bin dai, na 21 milion i bin kisim sampela kain bagarap. Wanpela buk (The World Book Encyclopedia) i stori long ol man i no insait long ami na ol i bin dai na buk i tok: “Yumi no save, hamas manmeri i no insait long ami ol i bin dai, olsem sik o hangre o narapela samting i kamap long rot bilong pait i bin kilim ol i dai. Sampela man i raitim stori bilong bipo ol i ting planti tru ol i bin dai, inap olsem ol soldia.” Na bikpela sik fiva i bin kirap long Spen long yia 1918 na i kalap i go long planti man long olgeta hap, dispela sik i bin kilim i dai 21,000,000 manmeri.
Bikpela Senis
Bihain long Bikpela Pait bilong 1914, olgeta samting long graun i senis. Planti misin i gat nem Kristen ol i bin givim bel long helpim dispela pait, olsem na bihain dispela i kirapim planti man long lusim ol misin na ol i no bilip moa long God. Na sampela ol i kirap long wok strong long kisim mani kago, na long painim ol amamas. Wanpela profesa i raitim buk na em i stori long ol yia namel long 1920 na 1929 na em i tok: “Planti manmeri tru i kirap long laikim tumas amamas na tingim ol yet tasol.”—Profesa Modris Eksteins long buk Rites of Spring.
Dispela profesa i tok: “Dispela bikpela pait i bin senisim pasin bilong ol man.” Ol hetman bilong lotu na ami na gavman bilong olgeta lain insait long pait i bin lainim ol man olsem i no gat rong long mekim pait na kilim i dai planti man wantaim. Profesa i tok: “Dispela i bagarapim tru lo bilong ol man em ol i tok ol i bihainim pasin em lo bilong ol Juda na ol Kristen i as bilong en.” Em i tok, long ples i gat ol baret bilong ol soldia i hait long en na mekim pait, “kwiktaim ol haus pamuk i bin kamap long kem bilong ol soldia . . . Na ol manmeri i no insait long ami, ol tu i lusim stretpela pasin. Pasin pamuk i kamap bikpela tru.”
Tru tumas, yia 1914 i bin kamapim planti senis. Tasol em i no kamapim gutpela pasin o gutpela taim long graun. Dispela pait i no bin “pinisim olgeta pait,” olsem planti man i ting em bai mekim. Wanpela meri bilong raitim stori bilong bipo (Barbara Tuchman) i tok, paslain long 1914 ol man inap amamas na ting olsem gutpela samting bai kamap, tasol bihain long 1914, isi isi tingting bilong ol i senis na ol i no wetim moa gutpela taim.
Tasol sampela manmeri i bin lukim ol samting nogut i kamap long 1914 na ol i no bin kirap nogut. Taim pait i no kirap yet, ol i bin wetim “wanpela taim bilong bikpela hevi tru” i kamap. Ol i husat? Ol i gat wanem save ol narapela i no gat?
[Blok long pes 5]
Tingting Bilong Ol Inglan Long 1914
“Klostu wan handet yia i no gat ol birua i bin kam long solwara i raunim ailan bilong mipela. . . . Mipela i no ting pait inap kamap. . . . Biktaun Landon i stap amamas moa na i gat planti wok bisnis. Long dispela taim i gat planti samting ol manmeri i laik mekim na lukim na harim, winim olgeta taim bipo. Ol lapun na ol yangpela wantaim i no tingting liklik olsem ol samting bilong dispela gutpela taim long 1914 i makim olsem wanpela taim i laik pinis.”—Buk Before the Lamps Went Out, bilong Geoffrey Marcus.