Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Wanpela Strong i Gat Liklik Pe
Planti samting bilong wokim ol bikpela gaden i senis, long wanem, man i save mekim wok long trakta. Na dispela i bin helpim ol kampani bilong wokim. Tasol planti fama i laik mekim wok yet long ol animal. Wanpela nius (Farmer’s Weekly) i bin stori long wanpela bikpela fam klostu long taun Potgitasrast long Saut Afrika. Dispela fam i gat ol bikpela gaden orens, na i no gat planti bikpela gaden orens olsem dispela long olgeta hap graun. Dispela fam i save kamapim ol donki na mekim wok long ol taim ol i kisim orens. I no hatwok long lukautim kain animal olsem. Na no gat wok long baim spe-pat o bensin bilong donki, em ol samting i gat bikpela pe. Nius i tok: ‘Fama inap givim pipia kaikai bilong gaden long animal o animal inap kaikai gras long wanpela bikpela gaden i stap nating.’ Na nius i tok moa, ‘i gutpela sapos ol i mekim bikpela wok moa long strong bilong animal taim ol i mekim kain kain wok, olsem wokim ol bikpela haus samting, o wokim ol rot, o stretim ol rot samting long ol ples i stap longwe long ol taun long Afrika.’
Sua na Pasin Bilong Smok
Wanpela nius (Jornal da Tarde) i kamapim tok bilong Dokta Thomas Szego bilong Haus Sik Albert Einstein long Sau Paulo. Em i tok: ‘Wol Helt Oganaisesen i tok, long olgeta wan handet wan handet man long graun, 10-pela i gat sua long bel, o ol bai kisim, o ol i bin kisim pinis.’ Na em i tok, sik gastraitis (olsem wanpela sik long bel), inap kamapim sua long bel. Tasol taim man i go lapun sik gastraitis inap kamap liklik long em. Narapela samting inap mekim na bel i kisim sik, em olsem: Taim man i tingting planti na bel i no sindaun gut, o pasin bilong tambuim kaikai, o dring, o pasin bilong dring planti marasin bilong oraitim sik. Dokta Szego i tok: ‘Sapos mi mas tok wanem wanem samting i moa nogut long givim sik long bel, bai mi tok, pasin bilong smok. Smok i save bagarapim liklik skin malumalum insait long bel. Man bilong smok i save daunim pipia bilong smok wantaim spet bilong em. Dispela i mekim na nau marasin asit i kapsait long bel na dispela i bagarapim bel.’
Weldok i Kam Bek
Wanpela nius bilong Frans (Terre Sauvage) i tok, inap 50 yia weldok i gat waitpela gras i no bin stap moa long Frans, tasol nau ol i wok long kam bek. Bipo long Frans na long olgeta hap bilong Yurop i gat planti bilong dispela kain weldok. Tasol klostu ol i pinis olgeta long Westen Yurop, long wanem, sampela man i raunim ol, o sampela i kilim ol long marasin nogut i gat gip, o ples sindaun bilong ol i bagarap. Kirap long 1977, gavman bilong Itali i putim lo bilong lukautim dispela weldok, olsem na liklik lain bilong ol i stap long ol maunten Apenain long Itali. Long 1989 ol i wokim wanpela nesenel-pak (Mercantour) long hap saut-is bilong Frans. Dispela pak i gat planti sipsip bilong bus, na dia, na planti animal moa, olsem na weldok i wok long brukim boda bilong Itali na kam long dispela hap bilong Frans bilong kisim kaikai tru bilong en, na bilong painim bikpela hap graun moa bilong raun long en. Kirap long 1989, gavman bilong Frans i putim lo bilong lukautim weldok, tasol wanpela saveman bilong Itali (Luigi Boitani) i tok: ‘Nambawan samting bilong bagarapim weldok em pret bilong man yet.’
Ol i Tingting Planti Long Blut
Ol saveman olsem dokta long Ostrelia ol i tingting planti, long wanem, ol i ting wanpela binatang nogut em inap kilim i dai man, i stap pinis long blut ol haus sik i holim bilong givim long sikman. Nem bilong dispela binatang nogut em T-lymphotropic (HTLV-1) na em i klostu wankain olsem binatang nogut i save kamapim sik AIDS. Dispela binatang nogut (HTLV-1) i save kamapim narapela kain sik kensa long blut (leukemia), na ol bikpela sik long ol rop wailis olsem nev long skin. Planti man long Japan, na Papua Niugini, na ol ailan Solomon, na Ostrelia (ol aborijini), i gat dispela binatang nogut. Ol ripot i tok, tupela man Ostrelia i dai pinis long dispela sik kensa long blut, na ol dokta i tok rop wailis olsem nev bilong wanpela man i bagarap liklik. Ol man i save kisim sik HTLV-1 olsem ol man i save kisim sik AIDS—long rot bilong pamuk, o taim ol i kisim drak nogut long rot bilong sut, o taim pikinini i susu long mama, o taim mama i karim pikinini, o taim ol sikman i kisim blut long haus sik. Wanpela niuspepa bilong Brisben (The Courier Mail) i kamapim tok bilong dairekta bilong Retkros long Nu Saut Wels. Dispela man i tok, dispela binatang nogut i ‘stap ples klia’ long blut na man inap kisim sapos em i kisim blut long haus sik. Ol i painim pinis binatang nogut (HTLV-1) long blut bilong 6-pela man i bin givim blut bilong ol bilong helpim sikman.
Planti Milion Pikinini Bilong Rot
Wol Helt Oganaisesen i tok: ‘Long olgeta hap bilong graun winim 100 milion pikinini i no gat ples slip—rot i olsem haus bilong ol. Na inap 50 milion bilong ol dispela pikinini i save kisim ol drak.’ Ol i bin skelim gut sampela biktaun olsem Rio de Janero, Manila, Lusaka, Montreol, Toronto, na ol i kisim save olsem, pasin bilong ol pikinini long ol dispela biktaun long kisim ol drak i wankain tasol. Man bilong lukautim dispela wok long skelim dispela samting (Hans Emblad) em i tok: ‘Planti i kisim ol drak, long wanem, i no hatwok long kisim. Tasol gavman na sampela lain i gat wok long helpim ol pikinini bilong rot, ol i no tingim liklik dispela bikpela hevi bilong ol long ol drak. Na maski sampela man i raunim ol dispela pikinini, ol pikinini i no gat ples bilong go long en.’ Wanpela nius (O Estado de S. Paulo) i bin kamapim dispela ripot na i tok moa olsem: Ol pikinini bilong rot ‘i laik winim dispela hevi.’
Maski Pait—Ol i Smok Yet
I gat bikpela pait long Bosnia na Hetsagovina, olsem na ol man i sot long kaikai na sampela samting moa bilong helpim sindaun bilong ol. Tasol long biktaun Sarayevo, maski ol birua i banisim taun inap sampela mun, wanpela faktori i bin wokim yet smok. Nius The New York Times i tok, ol man i toktok planti, long wanem, ol i sot long smok. Ol i no tingim bikpela pait long dispela kantri na ol i sot long kaikai na wara na katres—i olsem smok tasol i bikpela samting long ol. Sampela man i orait long baim wanpela karamap smok long K5 i go inap K50. Nius Times i tok, sapos wanpela i ‘laik mekim traim long tambuim ol man long smok long haus kaikai o ofis o long narapela hap, ol bai kilim em i dai.’
Tok Bilong Wanpela Kalangar
Long hap saut bilong India long provins Kerala, tok bilong wanpela kalangar i kamap olsem bikpela tok long wanpela kot. Wanpela nius (Indian Express) i tok, tupela famili i tok pait long husat i papa tru bilong dispela kalangar. Bilong pinisim dispela kros, jas i askim ol long bringim kalangar long kot bilong toktok. Kalangar em i tokaut long kot na kamapim nem bilong olgeta pikinini bilong wanpela famili; pastaim dispela famili i bin tokaut olsem kalangar i lus. Olsem na tok bilong kalangar i mekim na jas i tok, dispela famili i papa tru bilong kalangar.
Longpela Laplap Bilong Het
Long Nepels, Itali, wanpela yangpela meri i laik marit na em i pasim wanpela longpela waitpela laplap long het bilong em. Dispela laplap i longpela tru—305 mita. I no gat narapela longpela laplap bilong marit olsem dispela. Wan handet yangpela meri, olsem ol helpim bilong yangpela meri i laik marit, i mas karim dispela longpela laplap. Inap longpela taim liklik man bilong wokim dispela laplap bilong marit i bin wok long painim wanpela meri i laik pasim. Nau tasol em i painim wanpela—em dispela meri bilong Nepels. Olsem na dispela man i amamas tru, long wanem, yangpela meri i laik marit em inapim bikpela laik bilong dispela man. Bipo wanpela yangpela meri bilong Frans i bin pasim laplap long het bilong em taim em i laik marit na longpela bilong dispela laplap i olsem 278 mita.
Rot Bilong Pasim Sik AIDS
Wanpela nius bilong Japan (Mainichi Shimbun) i tok: ‘I olsem Dipatmen Bilong Edukesen, na ol tisa, na ol papamama, ol i no inap wanbel long rot bilong skulim pikinini long sik AIDS.’ Ol i gat kain kain tingting long wanpela pepa (AIDS—For Accurate Understanding) Dipatmen Bilong Edukesen i bin kamapim. Em namba wan pepa dispela dipatmen i bin kamapim bilong skulim ol yangpela long haiskul long sik AIDS. Pepa i tok: ‘Sapos ol i mekim wok long kondom long stretpela rot, ol inap pasim dispela sik.’ Planti manmeri i raitim pas long dispela dipatmen, o ol i bin telefon long en. Long ol 10-pela 10-pela manmeri i mekim olsem, 9-pela i toknogutim dispela pepa. Sampela i tok, mobeta ol i lainim ol yangpela long mekim stretpela pasin; maski long lainim ol long mekim wok long kondom. Ol i litimapim nem bilong wanpela niuspepa, em wanpela kampani i save wokim bilong pasim long notisbot bilong ol skul. Dispela nius i tok, bilong pasim sik AIDS, ol yangpela i no ken pamuk.