Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Bagarap i Save Kamap Long Mande
Long Yunivesiti Flindas long Ostrelia ol i kisim save olsem Mande em de planti man i save kilim i dai skin bilong ol yet. Wanpela nius (The Sydney Morning Herald) i tok, long Ostrelia namel long 1981 na 1990 inap 19,425 manmeri i bin kilim i dai skin bilong ol. Maski em wanem de, ol meri i save kilim i dai skin bilong ol, tasol long olgeta Mande planti man i save mekim, winim ol narapela de. Ol man i skelim dispela hevi i tok, wanpela bikpela as bilong dispela hevi em man i mas go bek long wok long Mande. Sapos Mande em wanpela holide, planti man i no kilim i dai skin bilong ol, tasol long Tunde, em de ol man i mas go bek long wok, planti i save kilim i dai skin bilong ol. Na Mande em de planti man i save kisim hat-atak. Wanpela ripot i tok, long olgeta 6,000 man i kisim hat-atak, 18 pesen bilong ol i bin kisim long Mande na 12 pesen long Sande. Na planti man i no save go long wok long Mande, winim ol narapela de.
Planti i Kisim Sik TB
Wanpela nius bilong Swiden (Dagens Nyheter) i tok, sik TB i save kilim i dai planti man, winim ol narapela bikpela sik. Long 1992, winim 3 milion manmeri i bin dai long sik TB, winim ol man i bin dai long sik AIDS o kolera o malaria. I no longtaim i go pinis na Wol Helt Oganaisesen i wokim wanpela kibung long Landon bilong stori long sampela samting ol i ken mekim bilong helpim ol man long abrusim dispela sik. Long kibung ol i tok, dispela sik i wok long go bikpela tru na i go long olgeta hap bilong graun, na em i bikpela moa long ol kantri i stap rabis. Tasol sik TB i wok long go bikpela long ol kantri i gat planti wok bisnis long en tu, long wanem, nau planti man i save raun long ol narapela kantri na planti man i lusim ples na go sindaun long narapela kantri. Long olgeta wan handet wan handet man i save kisim sik TB, ol dokta inap pinisim sik bilong 95. Tasol nau i gat ol nupela kain sik TB i kamap na i no gat marasin bilong pinisim. Long olgeta wan handet wan handet man i kisim nupela kain sik TB, ol dokta inap helpim klostu 40, ol narapela man nogat.
Raino i Laik Pinis
Inap 20 yia i go pinis 65,000 raino i bin raun long ol stretpela hap graun na bus bilong Afrika. Tasol nau i gat 2,500 tasol i stap. Ol i tok as bilong dispela hevi em ol man i save hait na sutim ol, long wanem, ol i save kisim bikpela mani. Long 1990 long Simbabwe i gat 2,000 raino i raun, na nau i gat 500 tasol. Wanpela nius (Our Planet) i tok: ‘I no gat narapela bikpela animal long olgeta hap ol man i save kilim olsem ol i kilim raino. Na i no gat narapela animal long olgeta hap klostu i pinis olgeta olsem raino.’ Wanem samting i mekim na ol man i kilim planti raino? Em kom bilong en. Long blak-maket man inap kisim K50,000 long kom bilong blakpela raino. Long ol hap bilong Is ol man i save wilwilim kom i kamap paura na mekim wok long en long marasin bilong ol. Na sampela kom ol i sapim na wokim han bilas bilong ol liklik bainat. Tarangu, kom bilong raino em narapela kain samting bilong helpim em long sakim ol animal samting i save birua long em, tasol nau em samting bilong bagarapim em.
Namba Wan Samting i Kilim i Dai Ol Kanada
Bikpela sik bilong klok i save kilim i dai 75,000 man long Kanada long olgeta yia. Wanpela nius (The Edmonton Journal) i tok, sapos yumi bungim namba bilong ol man i save dai long sik kensa, na sik AIDS, na birua long rot samting, namba bilong ol i no winim namba bilong ol man i save dai long bikpela sik bilong klok. Wanpela lain bilong Kanada (Heart and Stroke Foundation) i tok, ‘man i sindaun planti na em i no kisim eksasais, em i wok long bagarapim skin bilong em olsem smok i save mekim, o mak bilong blut i go antap tru, o bikpela gris kolestrol long blut i save bagarapim skin bilong man.’ Ol man i save pasin bilong eksasais olgeta taim inap helpim man long pasim sik bilong klok. Tasol wanpela bikman bilong ol sik bilong klok, em Anthony Graham, em i wok long wanpela haus sik long Toronto, em i tok, ‘sampela man i ting eksasais bilong helpim skin em eksasais i save mekim klok bilong em i meknais hariap. Tasol ol eksasais i no save mekim olsem long klok, ol tu inap helpim klok.’ Na dispela nius Journal i tok: ‘Saiens i strongim tok olsem wokabaut, danis, wok gaden, klinim haus—olgeta inap helpim man long pasim sik bilong klok.’
Ol Meri Esia i Stap Laip Longpela Taim
Nius China Today i tok, inap 20 yia nau ol meri long Hong Kong i wok long stap longpela taim moa. Long 1971 ol i bin ting planti meri long Hong Kong bai stap inap 75 krismas samting. Long 1981 planti i stap inap 78 na hap krismas, na long 1991 planti i stap inap 80 na hap krismas samting. Ol i ting as bilong dispela samting i olsem nau ol meri i kaikai ol gutpela kaikai bilong helpim skin na i gat planti marasin samting. Ol meri Esia i amamas long ol inap stap sampela yia moa. Ol meri long Taiwan inap stap 77 krismas; long Singapo inap 76 krismas; long Saina inap 71 krismas. Dispela nius China Today i tok, ol meri Japan i winim olgeta meri—planti i stap inap 83 krismas.
Ol Pilai Nogut
Nau planti yangpela i amamas long ol nupela pilai bilong video. Wanpela nius (Entertainment Weekly) i stori long samting i kamap long wanpela pilai bilong video olsem: ‘Ol i holim strong nek bilong wanpela meri em i no pasim planti klos na ol i larim blut bilong em i ran bambai ol i ken wokim wain long dispela blut.’ Wanpela nius bilong Nu Yok (Daily News) i stori long narapela pilai bilong video olsem: ‘Bikpela pait i kamap long rot na ol i paitim paitim ol man bilong memeim skin bilong ol.’ Na dispela nius i stori long narapela pilai nogut olsem: ‘Taim ol i paitim skin bilong man, blut bilong em i sut i kamaut. Na taim man nogut i winim pait em i save katim na rausim het bilong man em i paitim. Na sampela taim em i save holim het bilong man i go antap bilong kamapim samting em i bin mekim. Na tu, sampela man i lus long pait, ol man i save sutim skin bilong ol long wanpela samting i gat sap o ol i kukim skin bilong ol.’
Skin i No Orait Long Sampela Kaikai
Nius The Star bilong Johanisbek i tok: Long Saut Afrika ol i bin mekim bikpela wok long glasim gut ol pikinini skin bilong ol i no orait long sampela samting. Na long olgeta wan handet wan handet pikinini i gat sik sotwin, skin bilong 43 ‘i no orait long marasin salfa-daioksait.’ Long Saut Afrika ol kampani i save mekim bikpela wok long dispela marasin. Ol i save putim long ol kaikai na bai i no ken bagarap. Na ol i save putim insait long plaua bilong wokim bret samting, na loliwara, na wain, na bia. Long sampela bikpela stua ol i save pamim dispela marasin long ol prut na kaikai bilong gaden samting na kala bilong ol i no ken senis na kamap braunpela. Dispela ripot i bin kirapim ol man long tok strong long gavman i mas kirapim ol kampani long toksave long tin o karamap bilong kaikai wanem wanem marasin i stap insait long kaikai.
Mekim Nogut Long Ol Lapun
I no longtaim i go pinis na nius The Vancouver Sun bilong Kanada i tok, ‘ol i mas mekim bikpela wok long ol skul bilong helpim ol pikinini na yangpela long kisim stretpela tingting long ol lapun.’ Bilong wanem dispela nius i kamapim dispela tok? Long wanem, long Kanada long olgeta yia ‘winim 315,000 lapun i kisim bagarap long han bilong narapela.’ Tasol ‘ol saveman i ting dispela hevi i bikpela moa, long wanem, famili bilong ol lapun i haitim dispela pasin.’ Na ol lapun i no laik tokaut olsem wanpela i paitim em o bagarapim tingting bilong em o i no lukautim em o kisim mani bilong em. Sampela lapun i makim pikinini bilong ol long lukautim mani kago bilong ol, tasol taim pikinini i mekim nabaut long ol dispela samting lapun i pret long tokaut, nogut pikinini i rausim em long haus.
Samting Nogut Long Kaikai
Long olgeta yia long Amerika inap 80 milion manmeri i bagarap long marasin nogut i save kamap long kaikai i nogut pinis. Planti taim ol man i no save ol i gat dispela kain sik, long wanem, ol samting i save kamap long skin bilong ol olsem fiva, bel i tanim, rop na masol i tait, pekpek wara, traut, i olsem ol i gat sik bilong kus. Sampela man i save dai taim ol i kisim dispela sik long kaikai i nogut pinis. Long Yunaitet Stets long olgeta yia, inap 9,000 man i save dai long dispela sik. Wanpela lain (Centers for Disease Control and Prevention) i tok: Long ol wan handet wan handet man i save kisim sik long kaikai i nogut pinis, 85 i no inap kisim sik sapos ol i bin mekim sampela samting olsem: Taim kaikai i tan pinis ol i no ken larim kaikai i stap longpela taim winim tupela aua samting na ol i no kaikai. Ol i mas putim insait long bokis ais. Na taim ol i laik kaikai prut o kaikai bilong gaden, ol i mas wasim pastaim.
Skin Les na Ol i Draivim Ka
Nius The Star bilong Johanisbek, Saut Afrika, i tok: Long olgeta 10-pela 10-pela bagarap i kamap long rot, 3-pela i kamap, long wanem, skin bilong draiva bilong ka i les olgeta. Taim skin i les na man i draivim ka dispela inap kamapim wankain hevi olsem i save painim ol man i dring na draivim ka o raun spit tru long ka. Taim skin bilong draiva i les olgeta, ai bilong em bai sol o i laik slip, o em i tingting nabaut, o em i no draiv stret—em i brukim ol lain bilong rot. Taim skin i les draiva inap kisim bagarap, long wanem, em inap ting skin bilong em i no les. Sapos draiva i harim musik o dring kopi o larim win i kam insait long windo bilong ka, dispela i no inap stretim dispela hevi long skin i les. Mausman bilong wanpela lain (Directorate Traffic Safety) i tok: ‘I gat wanpela samting tasol yumi ken mekim sapos yumi draivim ka na skin i les—wantu yumi mas malolo. Lusim rot na sanapim ka long wanpela hap yu inap malolo long en. Taim yu malolo gut, orait nau yu ken kirap gen na draivim ka.’