Bikbel Bilong Wara—Stap Gut na Mekim Bikpela Wok
WANPELA MAN LONG BRASIL I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
Ol manki i singaut: ‘Ranawe, ranawe! Wanpela taiga!’ Olgeta i ran i go long bikbel bilong ol, kalap long baksait bilong en, na ranawe. Tasol wanpela manki, em Saïdjah, em i no sindaun gut long bikbel bilong em na em i pundaun i go long bikpela gaden rais—nau em inap kamap abus bilong taiga. Tasol bikbel bilong Saïdjah i save wanem samting i kamap na baut. Em i kam long liklik pren bilong em na bikpela skin bilong en i karamapim Saïdjah olsem rup bilong haus, na em i wetim taiga. Bikpela taiga i kirap pait long bikbel, tasol bikbel i no surik liklik—em i sanap i stap, na Saïdjah i no bagarap.
WANPELA man i sindaun long Esia long yia 1850 samting na em i save raitim ol buk (Eduard Douwes Dekker), em i raitim dispela stori long manki na bikbel. Stori i makim pasin bilong bikbel na ol man i save laikim em—em pasin bilong stap gut long man i bosim em. Long nau tu pasin bilong bikbel i wankain tasol. Wanpela saveman i tok: ‘Bikbel bilong wara i olsem dok bilong wanpela famili. Sapos ol i tingim em na lukautim em, em bai was long ol i go inap long taim em i dai.’
Ol pikinini long Esia, maski ol i gat 4-pela krismas tasol, ol i save mekim gutpela pasin long bikbel bilong ol. Olgeta de ol i save kisim bikpela pren bilong ol i go long wara na wasim em, na long liklik han bilong ol, ol i klinim gut yau na ai na nus bilong em. Taim ol i mekim olsem bikbel i mekim wanpela pairap i makim olsem em i stap bel isi. Skin bilong bikbel i blakpela liklik, olsem na skin i save holim san. Na bikbel i no gat planti glan bilong kolim skin bilong en olsem ol bulmakau, olsem na olgeta taim em i hat. Nau yumi ken save bilong wanem bikbel i amamas long waswas long olgeta de! Wanpela buk i tok: ‘Taim yu lukim bikbel i slip insait long wara o graun malumalum na em i wokim wokim maus, long wanem, i gat hap kaikai i stap, na ai bilong em i laik slip, yu save em i stap bel isi.’
Tru, ol i laikim wara, tasol i no dispela samting tasol ol i laikim. Na bikbel i gat wanem ol narapela kain pasin? Ol i save mekim wanem ol bikpela wok? Pastaim ating yumi laik save gut long skin bilong en, a?
Strongpela Animal i Stap Long Planti Ples
Skin bilong bikbel bilong wara i olsem skin bilong wanpela traipela bulmakau, na hevi bilong bikbel i olsem 900 kilo samting. Skin i strong na blakpela liklik, na em i no gat planti gras. Longpela bilong en long lek i go antap long sol i olsem 1.8 mita. Em i gat traipela kom, stretpela baksait, longpela bodi, na nek i go daun liklik—man i lukim em i save em i wanpela strongpela animal. Em i gat strongpela lek na skru, na lek daunbilo i braitpela na i stret tru long krungutim graun malumalum. Ol skru bilong lek i mekim na bikbel i no hatwok long brukim lek daunbilo bilong abrusim ston o diwai samting na long wokabaut long bikpela gaden i gat graun malumalum. Lek bilong bulmakau i no inap, lek bai wel.
Long olgeta hap i gat 150 milion bikbel ol man i save lukautim—em bikbel bilong ples tais na bikbel bilong wara. Bikbel bilong ples tais i stap long planti kantri olsem Filipin i go inap long India. Kom bilong dispela kain bikbel i traipela tru na i slip baksait liklik—kom i olsem 1.2 mita i go inap 1.8 mita. Piksa bilong en i save kamap planti taim long ol piksa-kat. Taim bikbel i no sanap na ol man i kisim piksa bilong en, em i wok long ol bikpela gaden. Em i wokabaut insait long graun malumalum i save kam antap inap long skru bilong lek bilong en, o em i pulim ol liklik karis na wokabaut long ol rot nogut, em rot wanpela man bilong draivim trak bai pret long go long en.
Skin bilong bikbel bilong wara i liklik long skin bilong bikbel bilong ples tais, tasol planti samting bilong tupela i wankain. Kom bilong bikbel bilong wara i no traipela tumas na kom i tanim tanim o i slip i kam daun. Hevi bilong en i olsem 900 kilo, olsem na em tu i wanpela strongpela animal. Bipo tru ol bisnisman Arap i bin kisim dispela kain bikbel long Esia na bringim i kam long Midel-Is; bihain taim ol ami i bin pait long dispela hap na ol i go bek long as ples bilong ol long Yurop, ol i kisim sampela bikbel i go wantaim ol. Planti bilong ol i stap yet long Yurop.
Bikbel i save wokabaut isi isi, olsem 3-pela kilomita insait long wanpela aua. Nau yu inap painim dispela tupela kain bikbel long planti kantri. Ol i stap long nambis long hap not bilong Ostrelia, na ol i stap long ol ailan bilong Pasifik, na ol i stap long bikbus Amason. Ating yu kirap nogut long save ol i stap long Amason, a?
Planti i Kam
Ol man i raun long Amason bilong skelim ol samting bilong bus i save glasim gut arere bilong ol wara. Ol i laik painim ol bikpela welpusi o traipela moran, tasol nogat. Maski ol i no mekim wok long kompas bilong lukluk longwe o aiglas samting, ol i no ken hatwok long lukim wanpela nupela animal i kam long bikbus—em bikbel—planti planti tausen bikbel.
Sapos yu ting ol dispela animal i kam long Esia na ol i tantanim insait long graun malumalum ol i wok long bagarapim ples, ating yu ken toktok wantaim polis long Marayo, a? Marayo em wanpela ailan long maus bilong wara. Tasol was gut! Ating polis i no inap harim tok bilong yu, long wanem, taim yu kamap long polis-tesin ating polis i laik raun na mekim wok bilong em, na bilong mekim olsem em i kalap long baksait bilong wanpela bikpela animal. Man! Em wanpela bikbel bilong ples tais! Maski, ating i no gat wanpela man i laik toktok planti long dispela samting, a?
Wanpela dokta bilong ol animal (Pietro Baruselli), em i save wok long wanpela ples bilong skelim ol samting bilong bikbel, em i tok, ol bikbel i save helpim ples Amason. Em i tokim Kirap! olsem, ol rop long bel bilong bikbel long mekim wok long kaikai i nambawan tru. Em i tok, sapos bulmakau i kaikai ol samting bikbel inap kaikai, skin bilong en i no gat gris, tasol skin bilong bikbel i save go patpela. Ol man i gat bulmakau, olgeta taim ol i mas katim na rausim bikbus bilong wokim ol bikpela gaden gras na bulmakau bilong ol i gat kaikai. Tasol bikbel i save kaikai ol samting i stap pinis long bikbus. Dispela dokta i tok, bikbel ‘inap helpim yumi long lukautim bikbus.’
Tasol bilong i stap long bikbus bikbel i mas mekim wok long ol samting i stap long bikbus, na em i save mekim olsem. Wanpela buk (The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal) i tok, long taim bilong ren bikpela wara i save karamapim ol bikpela gaden long Amason, tasol bikbel i no save tingim, em i raun insait long wara. Tasol ol bulmakau i no inap mekim wanpela samting, ol i sanap long ol hap graun i antap liklik, na maski ol i hangre, ol inap lukluk tasol long ol bikbel em ol i raun insait long wara na kaikai ol liklik lip o plaua samting i trip nabaut, o ol i go daun insait long wara na kaikai gras daunbilo. Taim wara i go daun pinis, skin bilong bikbel i olsem bipo—planti gris.
Mama Kwin
I gat planti bikbel long ol narapela hap bilong Brasil tu. Long 1980 samting i gat 4 handet tausen bikbel long Brasil, tasol nau i gat sampela milion. Bikbel i kamap planti, winim ol bulmakau. Bilong wanem bikbel i kamap planti?
Wanpela man long Brasil i save lukautim ol bikbel na helpim ol long kamap planti, em Wanderley Bernardes, em i tok, taim bikbel i gat 2-pela krismas em i redi long kamapim pikinini. Tenpela mun bihain long bikbel meri i kisim bel em i save karim namba wan pikinini; 14 mun bihain em bai karim namba 2 pikinini. Wan wan pikinini tasol i save dai o kisim bikpela sik, olsem na bikbel i save stap longpela taim olsem 20 yia samting na ol i kamapim planti pikinini. Hamas pikinini?
Fam bilong Mista Bernardes i olsem 300 hekta na i stap longwe long Sau Paulo olsem 160 kilomita long hap bilong wes. Taim Mista Bernardes i wokabaut long bikpela gaden bilong em, em i tok: ‘Kam, bai mi soim yu hamas pikinini wanpela bikbel inap karim.’ Em i makim long pinga wanpela bikbel na mipela i save em i laikim tru dispela bikbel. Em i tok: ‘Em Reina (Kwin).’ Skin na kom bilong en i makim olsem em i lapun liklik; sampela hap bilong kom i bruk bruk. Mista Bernardes em i amamas tru taim em i tok: ‘Em i gat 25 krismas na planti taim em i wanpela bubu meri. Tasol nau em i karim namba 20 pikinini bilong em yet.’ Man! Taim yumi tingim ol bubu meri olsem Reina, yumi ken save bilong wanem sampela saveman i tok, bihain long yia 2000 planti bikbel bai stap long Brasil, winim ol narapela kantri!
Trakta i Gat Laip na Sampela Samting Moa
Tasol inap long nau bikpela lain bikbel i stap long India. Long India na long sampela kantri moa bilong Esia planti milion rabisman em ol i gat liklik hap graun tasol, ol i stap, long wanem, wok bikbel i mekim i helpim ol. Inap 20 yia samting bikbel bai lukautim famili olsem “trakta” bilong ol—em i pulim o karim ol samting, na em i digim o brukim graun. Na famili i no hatwok long lukautim dispela “trakta i gat laip.” Ol i no gat wok long baim disel o spe-pat samting. Wanpela lapun meri bilong Esia i tok: ‘Long famili bilong mi, mi no wanpela bikpela samting olsem bikbel. Taim mi dai ol bai krai, tasol sapos bikbel bilong mipela i dai, ating famili bai dai long hangre.’
Bikbel i no save wok long fam tasol, nogat; em i save kamapim kaikai tu. Inap 70 pesen bilong susu long India i save kam long bikbel bilong wara. Planti man i laikim susu bilong bikbel, olsem na ol man i hatwok tru long baim i go long ol man susu bilong bulmakau. Bilong wanem planti man i laikim susu bilong bikbel? Wanpela buk (The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal) i tok: ‘Susu bilong bikbel i no gat planti wara—em i olsem strongpela susu, na i gat bikpela gris, marasin laktos na protin, winim susu bilong bulmakau.’ Susu bilong bikbel i givim strong long skin na em i swit moa, na ol man bilong wokim ol nambawan kain sis, ol i save wokim long susu bilong bikbel.
Olsem wanem long mit bilong bikbel? Mista Bernardes i tok: ‘Planti man tumas i laikim, olsem na bikbel bilong mipela i no inap long ol.’ Long Ostrelia, Veneswela, na Yunaitet Stets, ol i askim ol man long traim mit bilong bikbel. Ol man i laikim na ol i tok i winim tru mit bilong bulmakau. Long olgeta hap planti milion man i kaikai mit bilong bikbel, tasol ol i no save, ol i ting ol i kaikai mit bilong bulmakau. Dokta Baruselli i tok: ‘Planti man i gat tingting kranki long mit bilong bikbel, long wanem, ol i no save long en, tasol swit bilong en i gutpela tru, winim swit bilong bulmakau.’
Bikbel i No Gat Bikpela Skin
Maski planti bikbel i kamap tasol ol i gat hevi. Wanpela nius (Earthscan Bulletin) i tok: ‘Planti bikpela strongpela bikbel man na ol i gutpela bilong kamapim strongpela pikinini, ol man i kisim bilong ol i ken wok long ol bikpela gaden, o ol i katim bol bilong ol na ol i no inap kamapim pikinini, o ol i baim i go long ples bilong kilim.’ Long dispela rot ol bikpela strongpela bikbel i lus, na skin bilong ol bikbel i kamap long nau i liklik tasol. Wanpela saveman i tok: ‘Inap 10-pela yia i go pinis long Tailan, hevi bilong skin bilong planti bikbel i olsem 1,000 kilo, tasol nau yumi hatwok long painim wanpela bikbel i olsem 750 kilo.’ Olsem wanem? I gat rot bilong stretim dispela hevi?
Yes, i gat rot. Ripot bilong 28 saveman bilong ol animal i tok: ‘Kwiktaim yumi mas mekim sampela samting bilong lukautim ol bikpela strongpela bikbel na ol i no ken pinis.’ Ol saveman i tok, inap long nau ol man i no bin tingim tumas ol bikbel. Tasol ‘save yumi kisim nau long bikbel inap helpim gut ol kantri i stap rabis liklik.’ Na ol i tok, sapos ol i skelim i go i go, dispela bai helpim ol long save gut long ‘ol pasin tru bilong bikbel.’
Em nau, ol saveman long olgeta hap i kisim save ol fama bilong Esia i bin save long en inap planti handet yia. Olsem: Bikbel em wanpela animal i save stap gut long bos bilong en na em i save mekim bikpela wok. Tru tumas, bikbel em wanpela gutpela poroman bilong ol man.
[Blok long pes 21]
Tingting Kranki
WANPELA buk (The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal) i tok: ‘Planti man i ting bikbel bilong wara em animal bilong pait. Sampela bikpela buk tu i save tok olsem.’ Tasol nogat. Bikbel ol man i save lukautim ‘i gat gutpela pasin isi, winim ol narapela animal long fam. Maski ol i luk olsem samting bilong pret long en, pasin bilong bikbel i olsem pusi o dok samting ol man i save lukautim long haus bilong ol. Bikbel i amamas long bung wantaim wanlain bilong en na em i save stap isi.’ Bilong wanem sampela man i ting bikbel em i wanpela animal nogut? Ating ol i ting bikbel bilong wara i wankain long bikbel bilong Afrika (Synceros caffer), em bikbel bilong pait. Tru, bikbel bilong Afrika i wanblut bilong bikbel bilong wara, tasol bikbel bilong wara i no laik poroman wantaim em bilong kamapim pikinini. Ol i laik stap longwe long wanblut bilong pait.