Mekim Stretpela Wok Long Marasin
WANPELA MAN LONG NAIJIRIA I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
MERI i tok, het na bel bilong em i pen. Inap sotpela taim dokta i toktok wantaim em na bihain em i tok, inap 3-pela de meri i mas kisim sut bilong sik malaria, na marasin parasitamol bilong daunim pen long het, na tupela marasin bilong daunim pen long bel, nogut em i gat sua long bel, na em i mas kisim wanpela marasin bilong helpim em long stap isi bambai em i no ken tingting planti, na i gutpela tu sapos em i kisim sampela vaitamin. Ol dispela marasin i gat bikpela pe, tasol meri i no kros. Taim em i lusim dokta em i amamas, long wanem, em i bilip tru olsem ol dispela marasin bai pinisim hevi bilong em.
Taim ol manmeri i go lukim dokta long Wes Afrika, kain samting olsem i save kamap planti taim. Long wanpela bikpela kantri bilong Wes Afrika wanpela lain i skelim ol klinik na ol i kisim save olsem: Olgeta taim wanpela sikman i go long klinik, ol dokta samting i save givim 4-pela kain marasin long em. Planti man i ting, sapos dokta i makim planti marasin bilong ol, em i wanpela gutpela dokta.
Sapos yumi tingim ol samting bilong helt long Wes Afrika long bipo, dispela inap helpim yumi long save bilong wanem ol Afrika i bilip tru long marasin. Winim 40 yia i go pinis, wanpela man bilong raitim buk, em John Gunther, em i stori long dispela taim bipo olsem: “Dispela Nambis Bilong Man i Wok Kalabus i no bin . . . kilim i dai ol blakskin tasol, nogat; em i bin kilim i dai ol waitskin tu, na em i wanpela hap bilong Afrika ol stori i save kolim ‘Matmat Bilong Waitskin.’ I no gat narapela king i bosim Nambis Gini inap planti handet yia olsem natnat. Sik yelo-fiva, na blakwara-fiva, na malaria, em sampela sik dispela king [olsem natnat] i mekim wok long en bilong kilim man i dai. Dispela ples hat bilong Nambis Wes i gat sampela sik nogut bilong kilim man i dai na dispela hevi i no bilong bipo tasol—em i stap long nau tu. Wanpela stori i olsem: I no longtaim i go pinis na ol i laik salim wanpela ofisa bilong gavman i go wok long Naijiria. Dispela man i bin askim bikman bilong em long pensen taim em i pinis long mekim wok mani. Bikman i tok: ‘Pensen? Olaman! I no gat wanpela man i go wok long Naijiria em i go lapun inap long em i lusim wok na kisim pensen!’ ”
Tasol nau planti samting i senis. Long nau i gat kain kain marasin bilong sakim ol sik em natnat i as bilong en, na ol narapela sik tu. Ol sut bilong pasim sik i mekim bikpela wok na nau planti man i no bagarap long sik misels, tetanus, diptiria, na wanpela kus nogut (whooping cough). Na sut i bin pinisim sik smolpoks olgeta. Na ating klostu nau sik polio bai pinis olgeta.
Olsem na long nau planti Afrika i bilip tru long strong bilong marasin. Tasol dispela kain tingting long marasin, i no tingting bilong ol Wes Afrika tasol, nogat. Long olgeta yia long Yunaitet Stets, ol dokta i raitim pepa bilong 55 bilion kain marasin bilong ol sikman. Long olgeta yia long Frans, ol wan wan manmeri i save baim inap olsem 50 liklik karamap marasin. Na long olgeta yia long Japan, ol wan wan manmeri i save tromoi inap olsem 400 dola bilong baim marasin.
Gutpela Samting na Samting Nogut
Ol marasin bilong nau i bin mekim bikpela wok bilong helpim ol man na ol i no ken sik tumas. Tasol sapos ol man i no mekim stretpela wok long marasin, em inap bagarapim ol o kilim ol i dai. Olsem: Long olgeta yia long Yunaitet Stets, inap olsem 300,000 manmeri i mas slip long haus sik, long wanem, marasin i mekim sampela samting nogut long skin bilong ol, na 18,000 bilong ol i save dai.
Bilong mekim stretpela wok long marasin yu mas tingting gut—em bikpela samting. Olgeta marasin, asprin tu, i gat sampela samting nogut bilong en. Marasin inap nogutim skin bilong yu sapos yu dring planti kain marasin wantaim. Na kaikai na dring inap mekim na marasin bai wok gut insait long skin bilong yu o em i no gat strong.
Na i gat sampela hevi moa. Yu inap kisim wanpela kain marasin na skin i no laik long en. Sapos yu no bihainim stret tok bilong dokta long kisim wanpela marasin—yu no kisim marasin long skel stret na long taim stret—ating marasin i no inap helpim yu na em inap bagarapim yu. Na dispela inap kamap tu sapos dokta i makim kranki wanpela marasin yu mas kisim, o skin bilong yu i no gat wok long dispela marasin. Na skin bilong yu inap kisim bagarap sapos yu kisim wanpela marasin i olpela pinis, o em i no winim mak gavman i putim, o em i marasin giaman.
Bilong helpim yu na skin i no ken kisim hevi, i gutpela sapos pastaim yu kisim save long ol wok bilong marasin yu laik kisim.
Antibaiotik—Gutpela Samting na Samting Nogut
Inap 50 yia i go pinis ol man i wokim marasin antibaiotik, na kirap long dispela taim i kam inap nau, marasin antibaiotik i bin helpim planti milion manmeri na ol i no bagarap. Marasin antibaiotik i bin daunim ol sik nogut olsem sik lepra, TB, numonia, skalet-fiva, na sifilis. Na dispela marasin i mekim bikpela wok long pinisim sampela sik moa.
Dokta Stuart Levy, em profesa bilong marasin long wanpela yunivesiti (Tufts University Medical School) long Yunaitet Stets, em i tok: “[Antibaiotik] i bin helpim gut ol dokta. I no gat narapela marasin i olsem antibaiotik na em i bin senisim pasin bilong ol dokta long helpim ol sikman.” Na narapela dokta i tok: “Ol antibaiotik i olsem as bilong ol marasin bilong nau.”
Tasol yu no ken hariap i go long dokta na askim em long givim sampela long yu. Pastaim yu mas tingim sampela samting nogut bilong dispela kain marasin. Sapos yumi no mekim stretpela wok long marasin antibaiotik, wok bilong en inap bagarapim yumi—em i no ken helpim yumi. Long wanem, wok bilong antibaiotik i bilong pinisim ol binatang jem bilong sik insait long skin bilong yumi. Tasol sampela taim antibaiotik i no pinisim olgeta binatang jem nogut; sampela kain jem inap winim dispela marasin. Ol dispela kain jem i go planti moa na kalap i go long ol narapela man.
Olsem: Pastaim penisilin i gutpela marasin bilong pinisim ol sik. Tasol nau i gat planti nupela kain binatang jem i kamap, olsem na ol kampani i wokim planti handet kain kain marasin penisilin.
Yu ken mekim wanem bilong abrusim hevi bilong dispela? Sapos yu mas kisim marasin antibaiotik, i gutpela sapos wanpela dokta tru i makim wanem kain yu mas kisim, na kisim long haus marasin samting. No ken strong long tokim dokta em i mas givim marasin antibaiotik long yu—ating em i laik bai laboritori i skelim sik bilong yu pastaim na bihain em i ken makim marasin stret bilong sik bilong yu.
Na i bikpela samting long kisim marasin long skel—yu no ken kisim planti tumas o liklik tumas, na yu mas kisim long taim stret. Yu mas kisim olgeta antibaiotik dokta i makim, no ken lusim wanpela, maski yu pilim olsem sik i pinis.
Sut i Winim Marasin?
“Mi laik kisim sut!” Long ol kantri i stap rabis liklik, planti man i save tokim ol dokta olsem. Ol i ting marasin sut i go stret long blut na em i strong moa long stretim sik bilong ol, winim marasin bilong dring. Long sampela kantri i gat planti ‘dokta bilong sut’ long maket, em ol man i no gat laisens bilong mekim wok dokta.
Tasol sampela samting sut i mekim bilong bagarapim man, marasin bilong dring i no save mekim. Sapos nil bilong sut i no klin, man inap kisim sik hepataitis, tetanus, buk i pen nogut tru, na sik AIDS. Na man inap kisim nogut long sut sapos man i givim sut em i no dokta o nes tru.
Sapos yu mas kisim sut, kisim long dokta o nes. Na bilong lukautim yu yet, olgeta taim yu mas save—nil na narapela samting bilong givim sut, em i klin o nogat.
Ol Marasin Giaman
Long olgeta hap ol kampani bilong wokim marasin ol i bikpela wok bisnis. Wol Helt Oganaisesen i tok, ol kampani i save kisim inap olsem 170 bilion dola long olgeta yia. Ol man bilong giaman ol tu i laik kisim bikpela mani, olsem na ol i wokim marasin giaman bilong pulim mani bilong ol man. Marasin giaman i luk olsem marasin tru—karamap na toksave bilong en tu i olsem bilong marasin tru. Tasol ol dispela marasin i nogut—ol i no inap mekim wanpela gutpela samting.
Marasin giaman i stap pinis long olgeta kantri, tasol i gat planti long ol kantri i stap rabis liklik, na ol i save bagarapim man. Long Naijiria inap 109 pikinini i bin dringim wanpela marasin bilong daunim pen, tasol dispela marasin i bagarapim kidni bilong ol na ol i dai. Marasin ol i dringim i gat wanpela marasin nogut insait long en, em wanpela marasin ol faktori i save mekim wok long en. Long Meksiko, sampela man em paia i bin kukim ol, ol i rapim marasin giaman long skin bilong ol na ol sua nogut i kamap long skin. Ol i wokim dispela marasin long sodas, kopi, na graun. Long sampela liklik ples long Bema, ol i ting planti manmeri ol i bin dai long sik malaria, long wanem, ol i kisim marasin giaman i no bin daunim fiva. Wol Helt Oganaisesen i tok: “Planti man i save bagarap long ol dispela kain marasin, em ol rabisman, long wanem, ol i ting marasin i gutpela na em i gat liklik pe tasol, na kampani i bin wokim i gat nem.”
Olsem wanem yu ken save wanpela marasin em marasin giaman? I gutpela sapos yu baim long wanpela haus marasin o long haus sik. No ken baim long ol man i maketim ol marasin long ol rot nabaut. Wanpela man i gat wok long haus marasin long biktaun Benin long Naijiria, em i givim tok lukaut olsem: “Ol man i maketim ol marasin long rot, em wok bisnis bilong ol. Ol i maketim dispela marasin olsem em i loli o bisket samting. Na planti marasin bilong ol i olpela o giaman. Ol i no gat save liklik long ol dispela marasin ol i maketim.”
Hevi Bilong Ol Rabisman
Man i gat mani em inap baim dokta o gutpela marasin. Long ol kantri i stap rabis liklik, ol manmeri i mas lukautim gut liklik mani bilong ol, na tu, ol i no inap tromoi bikpela hap taim, olsem na ol i no go lukim dokta—ol i go stret long haus marasin na baim marasin i tambu long baim sapos man i no gat pepa bilong dokta. Ol i save ol i mas kisim wanem marasin, long wanem, bipo ol i bin mekim wok long dispela marasin, o ol pren bilong ol i tokim ol long baim. Tasol i no olsem marasin ol i laik kisim em marasin bilong helpim ol.
Na long sampela narapela rot tu ol man i mekim sampela samting na ol i no ken tromoi bikpela mani. Laboritori i save tokim dokta long sik bilong man na bihain dokta i makim marasin sikman i mas kisim. Orait sikman i karim pepa bilong dokta i go long haus marasin bilong kisim dispela marasin, tasol pe bilong en i antap tumas. Tasol sikman i no painim sampela mani moa bilong baim dispela marasin, nogat; em i kisim wanpela marasin i no gat bikpela pe o em i kisim hap tasol bilong dispela marasin dokta i tok em i mas kisim.
Yu Mas Kisim Marasin?
Sapos yu mas kisim marasin, save gut long en. Yu no ken sem long askim dokta o man i wok long haus marasin long wok bilong dispela kain marasin. I stret yu mas save long en. Em skin bilong yu na yu no laik bai skin i bagarap.
Sapos yu no mekim stretpela wok long marasin, ating sik bilong yu i no inap pinis. Yu mas save long skel bilong marasin, na long wanem taim yu mas dring, na hamas de yu mas dring. Na yu mas save wanem wanem kaikai, dring, ol narapela marasin, na eksasais samting yu mas abrusim taim yu dring dispela marasin dokta i makim. Yu mas save long sampela hevi em inap kamap sapos yu kisim dispela marasin, na sapos hevi i kamap yu ken mekim wanem.
Na tingim: Marasin i no inap stretim olgeta sik. Na nogut yu no gat wok long kisim marasin. Wanpela nius (World Health) bilong Wol Helt Oganaisesen i tok: “Taim skin i mas kisim marasin, long dispela taim tasol kisim. Skin i malolo, planti wara, gutpela kaikai—planti taim dispela inap helpim skin bilong man long kamap orait gen.”
[Blok/Piksa long pes 16]
“Wan tausen sik i mas i gat wan tausen rot bilong stretim.” Inap 2,000 yia i go pinis em tok bilong wanpela man bilong Rom, em man bilong raitim stori. Sapos dispela man i stap nau ating em i ken rait olsem: ‘Wan tausen sik i mas i gat wan tausen marasin’! Tru tumas, i olsem i gat marasin bilong olgeta wan wan sik, maski em sik tru o man i ting em i gat sik. Wol Beng i tok, long olgeta hap i gat inap olsem 100,000 kain marasin ol i bin wokim long 5,000 kain kain samting i gat strong long mekim sampela wok.
[Blok/Piksa long pes 17]
Mekim Gutpela Wok Long Marasin
1. No ken mekim wok long olpela marasin.
2. Baim long haus marasin o haus sik. No ken baim long man i maketim long ol rot nabaut.
3. Save gut long toksave bilong marasin na bihainim.
4. No ken mekim wok long marasin bilong narapela man.
5. No ken strong long kisim sut. Marasin bilong dring tu i wok gut.
6. Marasin i mas stap long wanpela hap i no hat tumas na long hap ol pikinini i no inap kisim.