Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Planti Lapun Moa Long Saina
Nius China Today i tok: “Isi isi namba bilong ol lapun long Saina i go bikpela moa. Long pinis bilong yia 1994, Saina i gat 116.97 milion manmeri i winim 60 krismas; dispela i winim namba bilong ol lapun long 1990 inap 14.16 pesen.” Klostu 10 pesen bilong ol manmeri long Saina em ol lapun i winim 60 krismas, na namba bilong ol i go bikpela hariap moa inap 3-pela taim, winim namba bilong ol narapela man i stap long Saina. Husat i save lukautim ol lapun? Sampela bilong ol i wok mani, o kisim pensen o welfe samting, tasol inap 57 pesen bilong ol lapun long Saina, em pikinini bilong ol o narapela wanblut, ol i save lukautim ol. Nius China Today i tok: “Long Saina, planti famili i pas gut wantaim na ol i strong long bihainim yet ol pasin bilong bipo olsem pasin bilong tingim na lukautim gut ol lapun, olsem na klostu olgeta lapun i stap wantaim famili bilong ol na famili i lukautim gut ol. Inap 7 pesen tasol bilong ol lapun long Saina ol i stap wanpis.”
Pikinini i Wok Mani—Hevi i Go Bikpela Moa
I no longtaim i go pinis na ripot bilong wanpela lain (International Labor Organization) i tok, inap 13 pesen bilong olgeta pikinini i gat 10-pela krismas i go inap 14-pela krismas—em 73 milion pikinini—ol i mas wok mani. Ripot i tok, sapos ol i gat save long namba bilong ol pikinini i no kisim yet 10-pela krismas na bungim wantaim namba bilong ol pikinini meri i mas wok oltaim olsem wokmeri, ol i ting long olgeta hap bilong graun planti handet milion pikinini i wok mani. Inap 80 yia pinis dispela lain, em hetkota bilong ol i stap long Jeniva, ol i bin wok long daunim dispela hevi long pikinini i wok mani, tasol hevi i go bikpela na i go bikpela moa long Afrika na Latin-Amerika. Planti milion bilong ol dispela pikinini i mas mekim wok leba olsem wok kalabus na ples ol i wok long en i no gutpela, ol inap kisim bagarap, tasol wanpela bikpela hevi moa bilong ol pikinini em pamuk na kisim mani long en. Ripot i tok, long sampela kantri “ol man i laik pamuk wantaim ol pikinini, long wanem, ol i ting long dispela rot ol i no inap kisim binatang jem i kamapim sik AIDS.” Nius International Herald Tribune bilong Paris i tok, dispela lain i tok, ‘em asua bilong ol bikman bilong gavman, long wanem, ol i givim baksait long dispela hevi.’
Ol Samting Ol Pikinini i Mas Kisim
Wanpela ripot (The State of the World’s Children 1995) bilong lain UNICEF (United Nations Children’s Fund) i tok, em i longlong tingting sapos yumi ting yumi no gat mani bilong helpim ol pikinini long kisim ol samting ol i mas kisim. Bilong strongim tok bilong ol, UNICEF i tok: Sampela mani moa ol i mas tromoi bilong helpim olgeta pikinini long kisim gutpela kaikai na marasin samting i olsem 13 bilion dola long olgeta yia; pe bilong kisim skul i olsem 6 bilion dola; pe bilong kisim gutpela wara bilong dring na gutpela toilet samting i olsem 9 bilion dola; pe bilong famili-plening i olsem 6 bilion dola. Taim yumi bungim dispela mani em olsem 34 bilion dola yumi mas tromoi long olgeta yia. UNICEF i tok, skelim pe bilong ol dispela samting wantaim mani nau ol man i wok long tromoi long olgeta yia, olsem: 40 bilion dola long pilai golf; 245 bilion dola long bia na wain; 400 bilion dola long smok; 800 bilion dola long ol samting bilong ami. Olsem UNICEF i tok, olgeta pikinini inap kisim ol samting ol i mas kisim sapos yumi skelim wanem samting i nambawan bikpela samting long i stap bilong yumi.
‘Narapela Kain Pait’
Nius The Times of India i bin tok olsem long ol kampani bilong Yunaitet Stets bilong wokim smok. Ol i wok strong long grisim ol man long Esia long baim smok bilong ol. Long India long olgeta yia inap olsem wan milion manmeri i save dai long wanpela sik em smok o tabak i as bilong en, tasol gavman bilong India i no bin kamapim yet sampela lo long smok. Nius Times i tok, as bilong dispela em wok bilong ol kampani bilong wokim smok, maski ol i kampani bilong India o bilong ol narapela kantri, ol i strong long bosim tingting bilong ol man politik. Na ‘ol lo bilong gavman bilong Yunaitet Stets i tok, sapos ol kantri i no baim smok bilong Yunaitet Stets, orait Yunaitet Stets bai putim tambu long ol i no inap baim ol samting long ol dispela kantri.’ Klostu olgeta man (99 pesen) long ol liklik ples long India, ol i no save long ol samting nogut smok o tabak i save mekim long skin bilong man. Planti piksa ol nius na televisen samting i save kamapim bilong pulim ol man long baim smok, em piksa bilong man i no pret long wanpela samting, na em i gat stail na naispela skin. Long rot bilong mani ol kampani bilong wokim smok i save helpim ol bikpela pilai spot olsem kriket samting. Na gavman i save kisim bikpela mani long wok bisnis bilong smok, long wanem, ol i gat sea long 4-pela kampani.
Gutpela Monki Meri
Wanpela pikinini man i gat 3-pela krismas em i pundaun i go insait long wanpela banis i gat 7-pela bikpela monki gorila bilong Afrika i stap insait long en. Ol dispela monki i stap long bikpela banis animal long Brukfil, Sikago. Wanpela bilong ol bikpela monki meri i helpim pikinini na bagarap i no painim em. Pikinini i bin lusim mama bilong em na wokabaut i go antap long wanpela banis i go antap olsem wanpela mita na em i pundaun olsem 5-pela mita long plua simen na bagarapim het bilong em liklik. Dispela bikpela monki meri i bin helpim pikinini, em i gat 8-pela krismas na nem bilong en Binti Jua. Insait bilong dispela nem long tok Swahili i olsem “pikinini meri bilong san.” Binti i wokabaut isi isi i go long liklik pikinini na long gutpela pasin em i apim pikinini em skin bilong em i kisim hap bagarap. Binti i holim gut pikinini long han bilong em na pikinini bilong em yet i sindaun long baksait bilong em. Em i kisim pikinini i go long dua bilong banis na isi isi em i putim em long graun bambai ol man i lukautim bikpela banis animal ol i ken kisim em. Taim Binti i liklik pikinini monki, mama bilong em yet i bin lusim em. Nius Daily News bilong Nu Yok i tok, taim Binti i no kamapim yet pikinini, ol man bilong lukautim bikpela banis animal ‘ol i bin skulim Binti long pasin bilong ol mama long lukautim bebi. Ol i bin givim doli long em na em i bin lukautim doli olsem pikinini bilong em yet.’ Bihain long Binti i helpim dispela pikinini, planti tausen man i bin go lukim em na ol i bringim prut bilong givim long em olsem presen. Na pikinini i bin kisim hap bagarap, skin bilong em i orait bek.
Bihainim Laik Bilong Yu
Wanpela stori long nius New Scientist i tok: ‘Olsem wanem? Taim nupela yia i kirap, hevi i bin painim yu? Sapos olsem, yu no ken tingting planti, long wanem, long olgeta hap ol man i save mekim wok long 14 narapela narapela Nuyia, olsem na yu ken bihainim wanpela bilong ol dispela sapos yu laik.’ Ol kantri i save bihainim kalenda bilong Gregori, ol tasol i makim Janueri 1 olsem namba wan de bilong yia. Long yia 46 B.C.E., Julius Sisar i bin tok olsem nupela yia i mas kirap long Janueri 1 na taim Pop Gregori i bin stretim sampela samting bilong dispela kalenda long yia 1582, em i no senisim namba wan de bilong nupela yia. Bihain ol narapela narapela lain i kamapim kalenda bilong ol yet, olsem na inap 26 Nuyia i bin kamap. Sampela bilong ol i stap yet, tasol kalenda bilong ol Saina em i olpela tru. Nupela yia long kalenda bilong ol Saina em i bin kirap long Februeri 7 bilong dispela yia. Nupela yia long kalenda bilong ol Juda bai kirap long Oktoba 2. Kalenda bilong ol Muslim i save bihainim ol yia bilong mun, olsem na nupela yia bilong ol i save kirap long narapela mun.
Pasin Bilong Smok na Indai Bilong Ol Bebi
Ol saveman bilong Briten i tok, i no gutpela ol bebi na ol meri i gat bel, ol i pulim win bilong smok. Inap tupela yia wanpela haus sik (Royal Hospital for Sick Children) long Bristol i bin skelim as na ol bebi i dai taim ol i slip. Ol i bin skelim dispela hevi long 3-pela provins bilong Inglan. Ol i bin givim askim long papamama bilong 195 bebi em ol i bin dai taim ol i slip na long papamama bilong 780 bebi em ol i no dai na ol i kisim save olsem, long ol mama em bebi bilong ol i bin dai, inap 62 pesen bilong ol i bin smok; tasol long ol mama em bebi bilong ol i no bin i dai, 25 pesen tasol i bin smok. Joyce Epstein bilong lain Foundation for the Study of Infant Deaths, em i tok: ‘Ol save nau tasol mipela i kisim i kamapim klia olsem ol papa i save smok, ol tu i as bilong dispela hevi. Sapos mipela inap putim ol bebi long wanpela hap na ol i no ken tru pulim win bilong smok, mipela i ting namba bilong ol bebi em ol i save dai taim ol i slip, em bai go daun inap 61 pesen.’
Blut i Kamapim Samting i Bin Stap Hait
Inap 60 yia ol saientis i bin glasim gut hemoglobin long blut. Ol i ting i no gat narapela marasin protin em ol saveman i bin glasim gut olsem ol i bin mekim long hemoglobin. Inap longtaim pinis ol i save hemoglobin i save kisim oksijen long wetlewa na bringim i go long ol hap skin, na em i save kisim kabon-daioksait na naitrik-oksait long ol hap skin na bringim i go long wetlewa. Tasol ol dokta na saientis i kirap nogut long nupela save ol i kisim long hemoglobin—em i save mekim narapela wok tu—em i save bringim narapela kain naitrik-oksait ol i kolim supa naitrik-oksait, i go long olgeta hap bilong skin. Supa naitrik-oksait i bikpela samting long skin na skin i no ken sik tumas. Em i helpim ol sel na ol hap skin na bai ol i wok gut, olsem kru long tingim na lainim ol samting, na sem bilong man long mekim maritpasin, na em i helpim mak bilong blut. Hemoglobin i save skelim hamas naitrik-oksait ol rop bilong blut i ken kisim na dispela i save helpim ol rop bilong blut long i go bikpela o liklik. Nius The New York Times i tok: “Ating dispela save i bikpela samting bilong helpim ol man i gat sik long mak bilong blut na dokta i mas givim marasin bilong helpim ol, na tu, em bai helpim wok bilong ol saientis long kamapim blut giaman.” Long nau, klostu olgeta marasin i olsem senis bilong blut i save mekim na mak bilong blut bilong sikman i go antap. Ol saientis i ting, dispela samting i save kamap, long wanem, ol i no gat supa naitrik-oksait long blut bilong ol.