Dolfin Long Hap Bilong Mipela
WANPELA MAN LONG OSTRELIA I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
EM I save amamas long ol wara bilong ples hat, maski wara i hat liklik na i no daun tumas, o wara i gat sol o nogat, o wara i doti o klin. Em i save raun long ol hap kirap long Pasis Bilong Bengol long India i go i go inap long ol ailan long hap bilong Malei i go inap long noten Ostrelia.
Tasol i no gat planti man i bin lukim o harim stori long dolfin Irawadi. Na maski planti bilong dispela kain dolfin i stap long hap bilong noten Ostrelia winim ol narapela hap bilong graun, planti man long Ostrelia tu i no bin lukim. Olsem wanem? Yumi ken kirap nogut long dispela samting? Yumi ken tok yes, na yumi ken tok nogat.
Bihain long yia 1800 samting, saveman John Anderson, em i lukim sampela bilong dispela kain dolfin ol i raun wantaim long wara Irawadi long Mianma (long dispela taim em Bema). Skin bilong ol i blupela liklik na het i raunpela na i no gat nus. Em i givim nem Irawadi long dispela kain dolfin.
As na Planti i No Lukim
Ol dolfin Irawadi i save kamap planti long nambis bilong ol ples hat na long ol wara samting. Ol i save raun planti taim long ol wara i doti tru, na long ol hap i gat mangro, bus, planti planti natnat, na long sampela hap ol pukpuk tu—em ol hap ol man i no amamas long raun long en.
Planti wara long ol dispela hap i doti, olsem na inap liklik taim tasol yu inap lukim dolfin taim em i kam antap bilong pulim win—long ol narapela taim nogat. Na maski em i kam antap, yu no inap lukim bikpela hap skin bilong en. Liklik hap tasol bilong baksait bai stap ples klia, na pul bilong en long baksait i liklik sapos yu skelim wantaim pul bilong ol narapela dolfin.
Tasol long sampela hap ol dolfin Irawadi i planti. Ol man bilong painim pis, na ol man i raun long bot long wara Irawadi long Mianma na ol narapela wara bilong Esia ol dolfin i save raun long en, ol i save lukim ol dispela dolfin planti taim. Ol i lukim ol taim ol dolfin i raun painim kaikai na mekim sampela samting, o long taim wara i sut long maus bilong ol na i go antap tru.
Long ol wara bilong Ostrelia yu inap painim ol dolfin Irawadi long nambis long hap bilong wes, na long hap bilong not, na i go daun long hap bilong is. Planti taim ol man i lukim inap 6-pela i raun wantaim, na sampela taim 15 i raun wantaim. Tasol ol i no ting dispela dolfin bilong Ostrelia i save sutim wara long maus i go antap tru olsem ol dolfin bilong Esia i save mekim.
Em i Wanpela Dolfin?
Ol dolfin Irawadi i save raun klostu long nambis na ol i no save spit tumas sapos yumi skelim wantaim ol narapela kain dolfin na weil. Tasol ol saientis i hatwok long kisim save long ol. Wanpela bikpela samting i mekim na i olsem, em hap nogut ol i save raun insait long en. Tasol ol i bin skelim sampela dolfin Irawadi i stap long wanpela kain banis (Jaya Ancol Oceanarium) bilong lukautim ol pis samting long Jakata, Indonisia.
Ol i no gat bikpela save long ol dolfin Irawadi, olsem na bipo ol saveman i no save gut long famili tru bilong ol—ol i bilong famili weil o famili dolfin. Yumi save, planti samting bilong ol i wankain olsem bilong ol dolfin. Tasol mak bilong skin, kala bilong en nogat (skin bilong sampela i blupela liklik na skin bilong sampela i tudak), i olsem bilong liklik weil beluga bilong Aktik o narapela nem bilong en—waitpela weil. Na narapela kain nek bilong ol dolfin Irawadi—ol inap tanim nek i go olgeta—em tu i olsem nek bilong weil beluga. Orait, ol i bilong wanem kain famili? Ol i bilong famili beluga i save raun long ol ples hat bilong ekweta o ol i dolfin tru?
Bilong save long dispela samting, yumi mas skelim skin na mak ol dolfin Irawadi i kisim long papamama, na skelim wantaim skin na mak bilong beluga. Em nau, ol samting i makim olsem ol i bilong famili dolfin.
Sampela Ol Liklik Samting Yumi Save Long En
Taim mama Irawadi i karim pikinini, skin bilong en i bikpela olsem wanpela mita na hevi bilong en i olsem 12-pela kilogram. Ol dolfin man Irawadi i save go bikpela olsem 2.75 mita na skin bilong ol meri Irawadi i go bikpela wankain liklik. Ol inap stap i go inap 28 yia.
Ol i glasim bel bilong ol dolfin Irawadi i dai pinis na kisim save olsem ol i dolfin bilong kaikai tauka, kindam, na pis—na ol i gat bikpela laik moa long kaikai ol pis i stap daunbilo long as bilong ol wara. Sampela saientis i ting narapela kain pasin bilong ol dolfin long Esia long sutim wara long maus i go antap, em inap helpim ol long painim pis insait long ol wara i doti.
Olsem ol narapela dolfin, ol Irawadi tu i gat wanpela kain krai. Saveman Peter Arnold bilong wanpela haus tumbuna long Kwinslan (Museum of Tropical Queensland), em i tokim Kirap! olsem: “Save ol i bin kisim long dispela kain banis bilong lukautim ol pis (Jaya Ancol Oceanarium) i makim olsem ol dolfin Irawadi i wankain long ol narapela dolfin. Ating ol i mekim wok long krai bilong ol bilong helpim ol long painim kaikai. Taim pairap bilong krai i kam bek long ol, ol i save kaikai i stap we.”
Olsem Wanem Long Bihain?
Ol saientis i no save hamas dolfin Irawadi i stap long olgeta hap. Tasol ol i tingting planti olsem ol inap bagarap. Long sampela hap bilong Saut-Is Esia, namba bilong ol i wok long i go daun, na long ol narapela hap, ol i no stap moa.
Planti taim as bilong dispela em pasin bilong ol kampani long katim ol diwai na bagarapim ol wara samting. Long Ostrelia, planti wara ol dolfin Irawadi i raun insait long en i no gat man i sindaun klostu long en. Tasol long nambis long hap bilong is i gat planti gutpela hap, olsem na ol man i sindaun long en na planti turis i save raun. Dispela i mekim na ol dolfin Irawadi i kisim bagarap. Sampela Irawadi i bagarap long umben bilong ol man bilong painim pis, na sampela i bagarap long umben ol man i pasim klostu long nambis bilong kisim ol sak, nogut sak i kisim ol man i waswas long solwara. Na narapela samting i mekim na namba bilong ol dolfin Irawadi i go daun, em pasin bilong ol man long kisim planti pis tumas. Dispela i save pinisim planti kaikai bilong ol dolfin Irawadi.
Tasol ating nambawan samting bilong bagarapim ol dolfin Irawadi em pasin bilong tromoi marasin nogut insait long ol wara na long maus bilong ol wara. Sampela marasin i nogut tru winim ol narapela, em ol marasin i no save pinis olsem ol marasin poliklorenetet baifenel (PCBs). Ol i mekim wok long dispela kain marasin bilong wokim ol liklik liklik samting i stap insait long kompyuta redio samting, na pen, na sampela kain gris, na ol kain pen bilong putim long plang na ain.
Tasol wanpela gutpela samting i olsem: Long bikpela pepa The Action Plan for Australian Cetaceans, wanpela lain (Australian Nature Conservation Agency) i tok: “Planti hap ol [dolfin Irawadi] i raun long en long Kwinslan lain Great Barrier Reef Marine Park i bosim, olsem na i gat gutpela rot bilong lukautim ol dolfin Irawadi long ol wara bilong Kwinslan.”
Na dispela lain i tok, narapela rot bilong helpim ol long lukautim gut ol dispela dolfin, em long helpim ol man long save gut long ol, olsem ol i bin helpim ol man long save long weil hambek, weil sauten rait, na dolfin botol-nus. Em nau, dispela bai helpim dolfin Irawadi—na yumi tu.
[Piksa Kredit Lain long pes 25]
Ol Piksa: Kisim long Dr. Tony Preen