Aids—Rot Bilong Sakim
LONG nau ol i no inap stretim sik AIDS na i olsem ol dokta i no inap painim kwik rot bilong mekim olsem. Tru, ol nupela marasin inap pasim liklik dispela sik na bai em i no go bikpela hariap, tasol em i gutpela moa long abrusim ol samting em inap kamapim sik AIDS. Bai yumi stori long rot bilong abrusim dispela sik, tasol pastaim i gutpela yumi stori long olsem wanem jem HIV bilong sik AIDS i save kalap long wanpela man, na long wanem ol rot em i no inap kalap long man.
Man inap kisim dispela sik long 4-pela rot: (1) taim em i mekim wok long sut em wanpela man i gat dispela sik em i bin mekim wok pinis long en, (2) taim em i mekim maritpasin wantaim narapela, o putim sem bilong em long maus o long as bilong narapela em i gat dispela sik, (3) long blut em i kisim long haus sik na long ol samting ol i wokim long blut; tasol nau long ol kantri i gat planti wok bisnis long en, ol i save glasim blut bilong save jem HIV i stap long blut o nogat, na (4) long rot bilong mama i gat jem HIV. Em inap givim dispela sik long pikinini i stap long bel o taim em i karim pikinini o taim pikinini i kisim susu bilong em.
Lain CDC (U.S. Centers for Disease Control and Prevention) i tok, long nau ol saientis i tok (1) yu no inap kisim sik AIDS olsem yu kisim kus, (2) yu no inap kisim dispela sik sapos yu sindaun klostu long wanpela i gat sik AIDS, o sapos yu putim han long skin bilong em o holimpas em, (3) yu no inap kisim dispela sik sapos man i gat sik AIDS em i holim o redim kaikai em yu bai kaikai, na (4) yu no inap kisim dispela sik sapos yu mekim wok long wankain toilet, telefon, laplap, plet, spun na kap dispela man i save mekim wok long en. Na lain CDC i tok, ol man i no inap kisim jem HIV long rot bilong natnat o narapela binatang.
Sampela Rot Bilong Abrusim
Binatang jem bilong sik AIDS i stap long blut bilong ol manmeri i kisim pinis dispela sik. Sapos wanpela man i gat dispela sik na em i kisim sut, liklik hap blut i gat dispela sik long en inap pas long nil o insait long samting bilong pamim sut. Olsem na sapos narapela man i kisim sut long dispela nil yet, em nau, em inap kisim jem bilong kamapim sik AIDS. Yu no ken pret long askim dokta o nes taim yu gat tupela tingting long nil o samting bilong pamim sut. I stret yu mas save long en; nogut bagarap i painim yu.
Na jem bilong sik AIDS i stap long melek na wara bilong sem bilong ol manmeri i kisim pinis dispela sik. Olsem na bilong abrusim dispela sik, lain CDC i tok: ‘Pasin bilong i stap tambu olgeta long slip wantaim narapela, em tasol i rot bilong abrusim tru dispela sik. Sapos yu mekim maritpasin, wet inap long taim yu marit long wanpela poroman i stap gut long yu na em i no gat dispela sik.’
Tingim tok bilong dispela lain olsem: Bilong abrusim sik, yu mas stap gut wantaim ‘wanpela poroman i stap gut long yu.’ Sapos yu stap gut long poroman bilong yu tasol em i no stap gut long yu, yu inap kisim sik AIDS. Dispela i save kamapim bikpela hevi long ol meri i sindaun long ol kantri em man i save bosim ol strong long ol samting bilong maritpasin na long ol samting bilong mani. Long sampela kantri i tambu long ol meri i toktok wantaim man long ol samting bilong maritpasin, na i tambu tru long ol i ken toktok long sampela rot bilong slip wantaim na no ken kisim dispela sik.
Tasol i no olgeta meri olsem ol i no gat rot bilong helpim ol yet. Wanpela ripot i kam long wanpela kantri long hap wes bilong Afrika i tok, sampela meri i save wok mani ol inap pasim man bilong ol long slip wantaim ol sapos man i gat sik AIDS, na man i no mekim nogut long ol. Long Nu Jesi, Yunaitet Stets, sampela meri i tambuim man long slip wantaim ol sapos em i no laik putim kondom. Tru, kondom em inap helpim ol manmeri long ol i no ken kisim HIV na ol narapela sik bilong pamuk, tasol ol i mas mekim stretpela wok long kondom na putim kondom long olgeta taim ol i mekim maritpasin.
Kisim Save Pastaim
Karen, em yumi bin kamapim stori bilong em paslain long dispela stori, em i no inap mekim wanpela samting bilong helpim em long abrusim sik AIDS. Man bilong em i bin kisim dispela sik sampela yia paslain long taim tupela i marit, na taim ol i marit sik AIDS na pasin bilong glasim blut bilong save man i gat HIV o nogat, ol i nupela samting. Tasol nau long sampela kantri, dispela pasin bilong glasim blut bilong save man i gat HIV o nogat, em i wanpela samting ol i save mekim long olgeta taim. Olsem na sapos wanpela i tingting long kirap na poromanim wanpela man o meri na bihain ol bai marit, na em i gat tupela tingting olsem em yet o poroman bilong em i kisim pinis jem HIV o nogat, orait taim ol i no kirap yet na poroman wantaim, em i gutpela long ol i go lukim dokta na larim em i glasim blut bilong ol. Karen i tok: “Tingting gut taim yu laik makim wanpela poroman bilong marit long em. Sapos yu popaia long dispela samting, bikpela hevi inap painim yu—yu inap dai tu.”
Na dispela pasin bilong glasim blut em inap helpim wanpela marit sapos poroman i bin mekim pasin pamuk. Inap 6-pela mun i mas pinis bihain long man i kisim dispela sik bambai dokta i ken save tru man i gat jem HIV o nogat. Olsem na ating dokta i mas glasim blut bilong man tupela o 3-pela taim samting. Sapos tupela marit i kirap na slip wantaim gen (dispela i makim olsem poroman i lusim tingting long rong bilong narapela), orait ol i ken mekim wok long kondom bilong lukautim skin bilong poroman i no gat asua.
Olsem Wanem Skul i Ken Helpim Yumi?
Maski ol i bin raitim Baibel long bipo yet taim sik AIDS i no kamap yet, man i bihainim ol lo bilong Baibel em inap abrusim dispela sik. Olsem: Baibel i tambuim man na meri long slip wantaim sapos ol i no marit, na Baibel i tok ol marit i mas stap gut long poroman bilong ol, na ol Kristen i mas maritim man o meri i save bihainim ol wankain lo bilong Baibel ol yet i save bihainim. (1 Korin 7:39; Hibru 13:4) Na Baibel i tambuim pasin bilong kisim blut na ol kain drak em ol i save mekim man i doti.—Aposel 15:20; 2 Korin 7:1.
I gutpela sapos yu kisim save long ol samting nogut em inap painim yu sapos yu poromanim man o meri i gat sik AIDS. Taim ol manmeri i kisim save long sik AIDS, dispela inap helpim ol long abrusim dispela sik.
Wanpela lain (AIDS Action League) i tok: “Planti man inap abrusim sik AIDS. Inap long taim ol i painim rot bilong oraitim sik AIDS, pasin bilong skulim ol man long en em namba wan rot long nau bilong helpim ol long abrusim dispela sik; no gat narapela rot.” Em i gutpela sapos papamama yet i toktok gut wantaim long sik AIDS na toktok gut wantaim pikinini bilong ol tu long dispela sik.
Ol i Ken Kisim Wanem Ol Marasin?
Taim jem HIV i go insait long skin bilong man, 6-pela i go inap 10-pela yia samting bai lus pastaim na bihain ol mak bilong sik AIDS bai kamap long skin bilong em. Insait long ol dispela yia, sampela samting nogut i save kamap insait long skin bilong dispela man. Kain kain binatang jem bilong kamapim sik i go planti moa na ol i bagarapim ol sel insait long skin bilong man na skin i no gat strong moa long sakim sik. Ol dispela sel i wok long daunim na pait long ol dispela binatang jem. Tasol long olgeta de planti bilion nupela binatang jem i save kamap, olsem na skin bilong man i no gat strong moa long sakim.
Ol i bin wokim kain kain marasin bilong helpim skin long sakim sik, em ol marasin i gat longpela nem tasol ol i sotim nem na kolim olsem marasin AZT, na marasin DDI, na marasin DDC. Sampela i bin ting ol dispela marasin bai helpim gut ol man i gat sik AIDS na oraitim sik, tasol kwiktaim bilip bilong ol long ol dispela marasin bai helpim ol man, em i lus olgeta. Taim ol man i dring ol dispela marasin inap longtaim liklik, marasin i no gat strong moa, na sampela man i save kisim ol bikpela sik long en em inap bagarapim ol. Olsem: Ol sel long blut bilong ol i wok long pinis, na sampela hap blut bilong ol i kamap strong o blut i no strong liklik, na ol rop wailis olsem nev long han lek, ol i bagarap.
Nau i gat sampela nupela kain marasin (protease inhibitors). Ol dokta i save bungim tupela kain bilong ol dispela nupela marasin wantaim wanpela bilong ol narapela marasin. Ol samting i kamapim klia olsem dispela tripela marasin i no save pinisim jem HIV, tasol em i save pasim dispela jem long go bikpela moa insait long skin bilong man.
Dispela tripela marasin i bin helpim gut ol sikman. Tasol ol dokta i tok, dispela ol marasin i save helpim gut ol sikman sapos ol i kisim taim jem HIV i nupela long skin bilong ol, na ol mak i no kamap yet bilong makim olsem ol i kisim pinis dispela sik. Taim ol sikman i kisim marasin long dispela kain taim, ating dispela inap helpim ol na ol i no kisim sik AIDS. Em nupela marasin, olsem na yumi mas wet bambai yumi ken save, dispela marasin bai daunim jem HIV inap longtaim o nogat.
Pe bilong dispela tripela marasin i bikpela tru. Sapos yumi bungim pe bilong tripela marasin wantaim pe bilong glasim blut samting bilong wanpela man, em olsem 12,000 dola bilong wanpela yia. Na sikman i no gat hevi tasol long tromoi bikpela mani—planti taim em i mas go i kam long bokis ais, em ples ol dispela marasin i mas i stap long en. Sampela sikman ol i mas dring marasin tupela taim long wanpela de, na sampela marasin 3-pela taim long wanpela de. Ol i mas dring sampela marasin taim ol i no gat kaikai long bel na ol i mas dring sampela marasin taim kaikai i stap long bel. Na ol i gat bikpela wok moa sapos ol i mas kisim sampela marasin moa antap long ol dispela marasin bilong daunim planti ol narapela kain sik ol man i gat sik AIDS ol inap kisim.
Ol dokta i gat bikpela tingting long wanem samting bai kamap sapos sikman i no kisim moa dispela tripela marasin. Sapos olsem, orait jem HIV bai kirap gen long kamap strong moa insait long skin bilong ol, na sampela kain binatang jem em tripela marasin i no bin pinisim, ol inap kamap strong moa na daunim marasin sikman i bin kisim bipo bilong strongim skin long sakim ol dispela kain jem. Ol dispela nupela kain jem HIV i winim marasin, ol dokta bai hatwok tru long daunim. Na ol dispela strongpela jem inap kalap long ol narapela manmeri.
Ol Sut Inap Pinisim Sik?
Sampela man i wok long painim rot bilong stretim sik AIDS ol i ting, sapos i gat wanpela gutpela marasin sut, dispela bai pinisim sik AIDS long olgeta hap bilong graun. Ol gutpela marasin sut bilong pinisim ol sik olsem yelo-fiva, misels, mamps, na rubela, ol i bin wokim long sampela binatang jem i no gat strong. Taim ol i givim sut i gat binatang jem i no gat strong long en, orait strong bilong skin long sakim sik bai kirap long pinisim dispela jem na skin yet i kirap wokim sampela samting bilong pait na daunim binatang jem tru tru i go insait long skin bilong man.
I no longtaim i go pinis na inap tupela taim ol i bin traim save bilong ol long sampela monki na dispela save ol i kisim i makim olsem wanpela hevi bilong HIV i olsem: Maski jem i no gat strong, dispela tu inap bagarapim man. Olsem: Marasin sut yet inap kamapim dispela sik em i gat wok long pasim.
Tasol hatwok bilong ol saveman long painim wanpela marasin sut bilong pinisim sik AIDS i no kamap gutpela. Maski ol i traim save bilong ol na wokim planti kain marasin i gat strong long pinisim sampela binatang jem, ol dispela marasin i no gat strong long pinisim HIV. Na jem HIV i save senis insait long skin, olsem na em inap sakim marasin. Nau long dispela taim i gat 10-pela kain jem HIV long olgeta hap bilong graun. Na narapela hevi i olsem: Jem HIV i save go stret na pait long ol sel bilong skin i gat wok long sakim sik, em ol sel dispela marasin sut i bilong helpim ol long sakim HIV.
Na mani i insait long dispela wok bilong painim marasin bilong stretim sik AIDS. Wanpela lain long Wosington (International AIDS Vaccine Initiative) i tok: “Sampela kampani i no laik givim mani bilong helpim dispela wok.” Ol i tok, as bilong dispela em ol kampani i tingting planti, nogut ol i no kisim winmani long wanpela marasin sut, long wanem, bikpela hap bilong dispela marasin sut bai go long ol kantri i stap rabis.
Tasol maski i gat ol dispela hevi, ol saveman i wok yet long skelim kain kain rot bilong painim wanpela gutpela marasin sut. Tasol nau long dispela taim i olsem ol i no inap kamapim kwik wanpela marasin sut bilong dispela sik. Taim ol i kamapim wanpela marasin sut, em nau, ol i mas traim dispela marasin long ol man, em wanpela bikpela hatwok i gat bikpela pe na em inap bagarapim man.
[Blok long pes 5]
Husat i Save Kisim HIV?
Long olgeta hap, inap olsem 16,000 manmeri ol i save kisim HIV long olgeta de. Ol i tok planti bilong ol (winim 90 pesen), ol i stap long ol kantri i stap rabis. Na long olgeta 10-pela 10-pela, wanpela em pikinini i no kisim yet 15 krismas. Ol narapela em ol manmeri i bikpela pinis, na winim 40 pesen bilong ol em ol meri, na winim 50 pesen bilong ol i gat 15 krismas i go inap 24 krismas.—World Health Organization and the Joint United Nations Programme on HIV/AIDS.
[Blok long pes 7]
Olsem Wanem Yu Ken Save Husat i Gat Dispela Sik?
Sapos yu lukim skin bilong wanpela man o meri, yu no inap save em i gat HIV. Tasol maski skin bilong ol manmeri i gat HIV i makim olsem ol i no gat HIV, ol inap givim dispela sik long ol narapela. Olsem wanem? Yu inap bilipim tok bilong wanpela man o meri taim em i tok em i no gat dispela sik? Ating nogat. Planti manmeri i no save ol i kisim pinis HIV. Na ol manmeri i save ol i gat HIV, ol inap haitim dispela samting o ol inap tok giaman. Wanpela lain long Yunaitet Stets i kisim save olsem, long olgeta 10-pela 10-pela manmeri ol i gat HIV, 4-pela i no save tokaut long man o meri ol i slip wantaim em olsem ol i gat dispela sik.
[Blok/Piksa long pes 6]
Ol Samting Bilong HIV na AIDS
HIV (“human immunodeficiency virus”) em i wanpela jem i save wok isi isi long bagarapim ol hap bilong skin i gat wok long sakim sik. AIDS (“acquired immunodeficiency syndrome”) em i laspela samting bilong kisim man i gat HIV, na dispela inap bagarapim em na em i dai. Dispela nem AIDS i makim olsem HIV i bagarapim pinis strong bilong skin long sakim sik, olsem na sikman bai kisim ol narapela sik skin bilong em inap sakim sapos em i no gat HIV.
[Kredit Lain]
CDC, Atlanta, Ga.
[Piksa long pes 7]
Taim yu no marit yet, yu bihainim gutpela tingting sapos yu na poroman bilong yu i larim dokta i glasim blut bilong yupela