Famili i Wok Wantaim Long Mekim Wok Bilong God
Em stori bilong Otto Rittenbach
MITUPELA Karol (Carol) i marit long Novemba 1951. Long yia bihain, Karol i karim namba wan pikinini bilong mitupela, em Brenda. Namel long 1953 na 1958, em 6-pela yia, mipela kamapim 5-pela pikinini moa—Rik (Rick) long Julai 1954, Ronda (Rhonda) long Jun 1955, JoDin (JoDene) long Me 1956, Wen (Wayne) long Jun 1957 na Kenan long Julai 1958. Mi gat 27 krismas tasol na Karol i gat 23 krismas tasol na mitupela i gat 6-pela pikinini. Mipela i yangpela yet, tasol nau mipela i gat bikpela wok tru long lukautim ol dispela pikinini bilong mitupela!
Long nau mipela i amamas, long wanem mipela olgeta i wok wantaim long mekim wok bilong God. Rik i mekim wok long Betel, long namba wan ofis bilong ol Witnes Bilong Jehova long Bruklin, Nu Yok. Mi wantaim Karol na tupela yangpela pikinini man bilong mipela, em Wen na Kenan, mipela mekim wok long Wastaua Fam, em inap olsem 150 kilomita longwe long Bruklin. Na Brenda na Ronda na JoDin ol i bin i go long Skul Giliat na nau ol i mekim wok misineri—Brenda i stap long hap bilong Midel-Is na Ronda na JoDin i stap long Kolambia long Saut Amerika.
Bipo, mipela i no ting olsem famili olgeta bai mekim bikpela wok olsem long wok bilong Jehova. Mitupela i yangpela tasol na mipela i gat planti pikinini, tasol mipela i wok strong long bihainim ol tok bilong God mipela i kisim long rot bilong Baibel na oganaisesen bilong em. Em i hatwok na sampela taim hevi i painim mipela. Tasol mipela save, mipela i bin tingim wok bilong God i nambawan bikpela samting, na dispela samting i as bilong ol blesing nau mipela i kisim. Mi laik stori liklik long sindaun bilong mipela na ol samting mipela bin mekim taim mipela mekim bikpela long ol pikinini bilong mipela.
Kisim Save long Tok i Tru Bilong Baibel
Mama i karim mi long 1930, long wanpela fam long hap Bilong Not Dakota. Mama i karim 14 pikinini, na mi namba 13. Wanpela famili Witnes, nem bilong ol Nailen (Nylens) ol i stap long wanpela fam klostu long mipela. Dispela famili ol i no baptais na ol i no save go long olgeta miting bilong kongrigesen, tasol olgeta man long dispela hap i save tingim ol i Witnes Bilong Jehova.
Mi mekim wok bilong fam bilong mipela na planti taim mi mas i go long fam bilong ol, long dispela rot mi kisim save long Karol Nailen. Mitupela i poroman wantaim, na taim Karol i pinis long hai-skul mitupela i marit. Tupela mun bihain, long kirap bilong 1952, mi go insait long ami. Mi stap tupela yia long ami, na insait long dispela tupela yia mi stap inap olsem 14 mun long Jemani.
Taim mi lusim Jemani na kam bek long ples, mitupela Karol i kisim wanpela fam i stap klostu long famili bilong Karol. Mipela i no gat mani, olsem na mipela i mas kisim dinau, olsem lon, long FHA (Farmers Home Administration) bambai mipela ken baim sampela bulmakau na sampela masin bilong mekim wok long fam. Long dispela taim wok bilong fam i save pulim bikpela hap taim, tasol Karol wantaim tambu papamama ol i kirapim mi long stadi. Ol i Witnes pinis na ol i wok strong long autim tok. Brata bilong Karol, em Rolan (Roland) em i save stadi wantaim mi. Taim wasman sekit i kam lukim kongrigesen em i save strongim mi na ol narapela Witnes tu i helpim mi, olsem na mi dediket na long Ogas 1956 mi kisim baptais.
Karol i Wok Strong long Helpim Mi
Ol haus long ol fam long bipo i no olsem ol haus long nau. Dispela haus mipela i stap long en i no gat wara o toilet. Olsem na sapos mipela laik kisim wara, mipela mas i go kisim long hul wara i stap ausait, na toilet tu i stap ausait. Mipela i no gat planti tebol na sia samting, tasol mipela i amamas long ol liklik samting bilong mipela na long ol samting ol narapela i bin givim long mipela. Karol em i save gut long bilasim haus, na planti man i tok haus bilong mipela i naispela tru. Karol i wokim klos bilong olgeta pikinini. Em i kisim ol klos sampela i givim long em na em i katim na wokim klos bilong ol pikinini. Na planti taim em i helpim mi long mekim ol wok long fam, olsem pulim susu bilong bulmakau samting. Mipela i no gat masin bilong mekim dispela wok, olsem na mipela i mas wokim long han.
Long dispela taim, Karol i mekim gutpela wok long lainim ol pikinini. Bipo mama bilong Karol em i tisa long skul. Na mipela i kaunim Baibel na ol buk samting bilong Sosaiti, olsem na mipela i save mipela i mas lainim ol pikinini taim ol i liklik yet. (2 Timoti 3:15) Long olgeta moningtaim, kirap long 9:30 i go inap 11 klok, wanpela hap bilong haus kuk bilong mipela i kamap olsem skul. Ol pikinini i save tingim taim ol i liklik yet na olgeta i sindaun long liklik retpela sia klostu long wanpela blekbot. Nau, taim ol i stori long dispela skul bilong ol bilong bipo, ol i amamas. Taim ol i olsem bebi yet, ol i lain long sindaun na pasim han i stap inap wanpela aua. Na bihain ol i redi long slip.
Taim ol i bikpela liklik, olsem ol i gat wanpela yia 6-pela mun pinis, ol i insait tru long dispela skul bilong ol. Karol i lainim ol long a b c na lainim ol long rit rait. Em i wokim sampela kat na raitim wan wan tok long en na long dispela rot em i lainim ol. Em i helpim ol long tingim sampela bikpela tok bilong Baibel, na nem bilong ol aposel, na em i stori long sampela stori i stap long Baibel na lainim ol long gutpela pasin ol i mas bihainim. Maski pikinini i liklik yet, tasol ol i kisim kwik save. Taim ol i gat wanpela yia hap tasol ol inap kolim nem bilong olgeta 66 hap bilong Baibel, na taim ol i gat tupela o tripela krismas, ol i save pinis long kaunim buk.
Long olgeta wik, mipela save mekim famili-stadi tu. Taim mipela mekim famili-stadi, mipela i save helpim ol pikinini long redim ol tok em bai kamap long ol miting bilong dispela wik. Sampela buk i hatwok long ol pikinini i kisim save long en, (olsem buk “Your Will Be Done on Earth,” tok Inglis, na “Let Your Name Be Sanctified,” tok Inglis) na sampela tok bilong ol Wastaua, olsem na mipela i mas stori gut long ol dispela tok bambai ol pikinini inap kisim gut. Dispela samting mipela i mekim i bin helpim ol pikinini long kamap strong long spirit na em i helpim ol long winim bikpela skul.
Stretim Ol Hevi
Mipela i wok strong long helpim ol pikinini, tasol sampela taim hevi i bin kamap. Olsem: Long namba wan de Brenda i go long skul, taim em i kam bek long haus, mipela i askim em long ol samting em i bin mekim long skul. Mipela i tok: ‘Olsem wanem long salut long plak?’ Brenda i tok: ‘Mi no salut long plak. Mi mekim dispela tok tru antap tasol.’ Sori tru, mipela i no bin lainim gut pikinini bilong mipela!
Na long wanpela taim, klostu long taim bilong wanpela bikpela de bilong ol man, ol i kolim De Bilong Givim Tenkyu, ol i kukim bibi long skul na givim long ol pikinini long belo. Rik i stap long Gret 1 na em i no laik kisim dispela kaikai. Tisa i tokim Rik, dispela kaikai i no kaikai bilong dispela bikpela de, em kaikai nating, tasol Rik i strong. Olsem na tisa i telefon long Karol na Karol i toktok wantaim Rik. Nau bel bilong Rik i gutpela na em i kisim dispela kaikai.
I gat sampela narapela kain hevi tu, em mipela ting dispela kain hevi i no inap kamap, tasol i kamap, na dispela i kamapim long ples klia olsem olkain longlong pasin i save stap long bel bilong ol pikinini. (Jenesis 8:21; Provep 22:15) Taim Ronda i stap long Gret 3, em i laik tru long kisim wanpela saket em i lukim long stua. Em i tokim mipela, tisa i tokim em em i mas kisim wanpela saket olsem paslain long Me 1! Klostu em i giamanim mipela!
Na i gat pasin stil tu. Taim Wen na Kenan i stap long Gret 2 ol i stilim sampela loli i stap long tebol bilong tisa. Taim mipela kisim save long dispela samting ol i bin mekim, mipela i toktok wantaim ol bambai mipela inap save wanem kain tingting i stap long bel bilong tupela na i kirapim tupela long mekim dispela pasin nogut. Mipela tokim tupela ol i mas baim sampela loli na i go givim long tisa na kamapim rong bilong ol long tisa. Taim mipela i save tingting kranki i stap long bel bilong pikinini bilong mipela, mipela i wok strong long rausim dispela tingting kranki. Mipela i save toktok wantaim ol na helpim ol long kisim gutpela tingting na bihainim gutpela pasin.
Mas Tingim Gut Ol Pikinini
Taim ol i liklik yet, mipela save sapos mipela laik lainim ol long mekim wok bilong Jehova, orait mipela mas lusim bikpela hap taim long mekim. Long olgeta taim pikinini i mas i gat wok bilong mekim, na ol i mas save ol i mas mekim gut dispela wok na mekim long taim stret bilong en. Ol i mas save long taim bilong kirap long moningtaim, na long taim bilong slip, na taim bilong kaikai samting. Yu mas lainim ol long ol dispela samting taim ol i liklik yet, na taim ol i wok long i go bikpela, yu mas bihainim yet dispela pasin na givim sampela wok moa long ol.
Taim pikinini bilong mipela i liklik yet mipela lainim ol long bihainim tok. Taim mipela i tokim ol long mekim wanpela samting, maski em i liklik samting tasol, olsem “Pasim han,” o “Sindaun,” mipela laik bai ol i mas bihainim tok bilong mipela wantu tasol. Taim mipela tokim ol long mekim wanpela samting, mipela strong long ol i mas mekim dispela samting. Sapos yu bosim gut pikinini na soim rot long ol taim ol i liklik na i go inap long taim ol i kamap bikpela, dispela samting bai helpim yu na planti hevi i no inap painim yu taim ol i go bikpela. Wanpela samting mipela mekim long ol pikinini taim ol i bebi yet, em olsem: Long taim bilong slip, mipela save taitim o karamapim laplap long skin bilong bebi, olsem mama bilong Jisas i bin mekim long Jisas. (Luk 2:7) Dispela samting i helpim ol na ol i no pret long wanpela samting na wantu ol i slip.
Na narapela samting, taim ol i liklik yet, mipela lainim ol pikinini long mekim sampela wok. Karol i bosim ol na lainim ol long kisim ol samting i stap nabaut long haus na putim long ples bilong en, na wasim plet, na brukim gut laplap. Bihain ol i lain long samapim soken i bruk, pasim baten long klos, wokim bret, planim samting long gaden, rausim gras nogut, na ol i lain tu long pasin bilong kukim sampela kaikai na putim long botol bambai em inap i stap longtaim liklik. Ol pikinini man wantaim pikinini meri bilong mipela i lain long ol dispela samting. Na ol i lain long stretim tu sampela samting long haus, na penim haus na lukautim ol gaden klostu long haus. Mipela lainim ol long mekim gut wok maski em i wanem kain wok. Na mipela i strong long ol i mas mekim olsem. Mipela lusim bikpela hap taim long lainim ol, tasol dispela samting i bin helpim gut ol.
Na mipela save ol i mas mekim sampela samting bilong painim amamas tu. Tasol mipela i no save lukim televisen planti taim. Famili olgeta i pasim tok wantaim olsem mipela i NO KEN baim wanpela televisen. Taim mipela i bung wantaim bilong painim amamas, mipela save pilai bal samting wantaim, o go long piknik, o mekim sampela samting wantaim kongrigesen o go long ol kibung. Taim mipela i tingting long i go long wanpela kibung, mipela makim taim bilong malolo na go lukim sampela narapela hap.
Long olgeta taim mipela tingim samting bilong spirit, em nambawan samting. Pastaim, taim mipela laik i go long Haus Kingdom, mipela mas ron long ka inap 90 kilomita bilong kamap long Haus Kingdom na 90 kilomita bilong i go bek long haus. Na long hap mipela i stap long en, long Not Dakota, long taim bilong kol i kol nogut tru na i gat ais. Tasol mipela bihainim savepasin, na mipela i no save kisim sik planti taim, olsem na mipela i no lusim planti miting. Taim bilong kibung sekit, em i bikpela taim tru long mipela. Sampela taim mipela i mas ron long ka inap 400 kilomita bilong i go long kibung na bung wantaim ol brata sista inap tripela de.
Mipela save autim tok long olgeta Sarere Sande, maski em i kol nogut tru. Ating sampela man bai ting i no stret mipela i kisim ol pikinini i go autim tok long bikpela kol olsem. Tasol dispela samting i lainim ol pikinini, na ol i save yumi no ken larim wanpela samting i ken pasim yumi long mekim wok bilong Jehova.
Tingim Kingdom Pastaim
Long 1961, wanpela samting i kamap na mipela i mas tingim wanem samting mipela bai mekim. Papa bilong dispela fam mipela i stap long en, em i laik baim i go long narapela man. Nau mipela mas tingim, bai mi baim dispela fam, o mi painim narapela wok mani? Mipela i stap long fam, na dispela kain sindaun i gutpela long ol pikinini. Taim ol pikinini man bilong mi i kamap bikpela, ol inap mekim wok long dispela fam na ol inap kisim ol samting ol i mas kisim bilong i stap laip. Tasol sapos mipela laik lukautim gut fam bilong mipela, mipela mas mekim bikpela wok tru, na mipela pilim olsem dispela samting inap pasim mipela long mekim wok bilong Jehova. Bipo, papa bilong mi i bin givim hap graun long mi, em i no bikpela inap long wokim fam. Olsem na mi baim dispela hap graun i go long narapela man, na mi baim wanpela masin olsem buldosa na sampela masin moa na kamapim wanpela bisnis long digim graun.
Mipela i go i stap long wanpela taun klostu, nem bilong en Biut, long Not Dakota. Em liklik ples; inap 200 manmeri tasol i stap long en. Mi digim as bilong haus, na bikpela baret long ol fam, na mi lain long pasin bilong lainim brik na mekim wok plama. Mi no kisim bikpela mani long dispela wok, olsem na mi draivim bas tu, em bas bilong kisim ol pikinini i go i kam long skul, na long dispela rot mi kisim liklik mani moa. Tasol long olgeta taim mipela i pilim olsem Jehova i lukautim mipela, long wanem mipela , i tingim wok bilong Em pastaim. Maski mipela i bikpela famili na mipela i stap rabis, na sampela taim em i kol nogut tru, tasol mipela save go long olgeta miting na ol kibung, na long olgeta taim mipela save autim tok.
Bihain mipela baim wanpela olpela haus, na papa bilong Karol i helpim mipela na mipela i senisim dispela haus na wokim i kamap naispela haus. Wanpela kongrigesen i kamap long hap bilong mipela, na mipela i amamas long wanem mipela inap insait long wok bilong sanapim wanpela liklik Haus Kingdom. Nau mipela i no hatwok long ron long ka inap 90 kilomita bilong i go long miting; nau mipela i mas ron long ka inap 25 kilomita tasol. Kongrigesen i liklik, olsem na long olgeta wik mipela i gat wok long ol miting, na mipela save wok long redim hap bilong mipela long miting.
Planti samting i mekim na mipela save Jehova i was long mipela. Olsem: Long Mas 1965 ol i singautim mi i go long Skul Bilong Ol Elda long Saut Lansing, Nu Yok. Long dispela taim, dispela skul em i bilong wanpela mun olgeta. Ka bilong mipela i olpela pinis na sapos mi lusim meri pikinini bai ol i no inap i go long ol miting na long kibung sekit. Olsem na mi go long wanpela taun i stap klostu bilong painim nupela ka. Mipela painim painim inap wanpela san olgeta, na klostu long taim mi mas i go bek bilong draivim bas bilong ol skulmanki, mi go lukim wanpela ples moa i save salim ka.
Man bilong salim ka em i soim wanpela ka long mi na mi lukim dispela ka em inap long famili bilong mi. Mi kisim dispela ka i go raun na ka i wok gut. Dispela man i tok pe bilong ka em $300, tasol mi no gat bikpela mani olsem. Mi laik lusim dispela ples na i go, na dispela man i tokim mi long wet pastaim, na em bai go toktok wantaim bos bilong em. Bos bilong dispela stua i tingting planti na bihain em i tok mi ken givim $150 tasol na kisim dispela ka. Mi baim pinis na draivim i go long haus.
Bihain liklik, mani i sot tru. Mi bin i go long Skul bilong ol elda na nau tasol mi kam bek. Em taim bilong kol na ais i stap yet long graun, olsem na mi no inap wok ausait. Wanpela man i stap klostu em i tokim mi long digim wanpela baret na putim paip bilong toilet na wokim rum waswas long haus bilong em na bai em i baim mi. Tasol mi no inap mekim yet dispela wok, long wanem ais i stap yet long graun. Mi mas wet inap wanpela o tupela mun pastaim. Tasol wanpela de, dispela man i kam givim $500 long mi, em hap pe bilong dispela wok bihain bai mi mekim!
Long 1967, mi inap kisim wok long wanpela taun i stap longwe inap 160 kilomita. Tingting bilong mi i kirap na mi kisim dispela wok. Mi laik kisim dispela wok, long wanem wok bisnis bilong mi long digim baret samting i pulim mi i go longwe long haus, na i laik kamap bikpela bisnis na mi tingting planti, nogut dispela wok bisnis i pulim bikpela hap taim bilong mi na mi no gat taim bilong mekim ol wok bilong spirit. Olsem na mipela baim haus bilong mipela i go long ol man na mipela i go long Nu Rokfot long Not Dakota. Mi kisim wok long wanpela stua i salim samting bilong ol fam, na mi gat wok long salim marasin bilong putim long ol fam. Tru, nau mi wok aninit long wanpela bos, mi no fri olsem long taim mi stap bos long bisnis bilong mi yet. Tasol mi tingting long kisim dispela wok, long wanem ol pikinini i bikpela pinis na ol i strong long bihainim pasin Kristen.
Famili Olgeta i Amamas long Mekim Wok Painia
Taim pikinini i pinis long skul, ol inap i go long bikpela skul, tasol ol i no mekim olsem. Olsem na tisa bilong ol na sampela manmeri moa ol i ting save bilong ol pikinini bilong mipela bai lus nating. Maski ol man i laik subim ol long winim bikpela skul, tasol taim ol i pinis long haiskul, olgeta wan wan i kirap long mekim wok painia.
Brenda i kirap mekim wok painia long 1970, na long 1972 Rik i kirap mekim wok painia. Long Desemba 1972 Rik i go mekim wok long Betel. Long 1973 Ronda wantaim meri bilong mi, tupela i kirap mekim wok painia. Long 1974 mi wantaim JoDin i kirap mekim wok painia wantaim ol, na bihain Wen i kirap mekim wok painia. Olsem na nau 6-pela long famili bilong mipela ol i mekim wok painia. Long 1976 Wen i go long Wastaua Fam, tasol Kenan i pinis long skul na em i kirap mekim wok painia, olsem na 6-pela long famili i wok painia yet.
Taim mi tingting long mekim wok painia, mi tokim bos mi laik wok hap taim tasol, tasol bos i no laik, olsem na mi lusim dispela wok. Mi kisim wok long draivim trak i karim bensin, tasol taim bos bilong mi i tok mi mas mekim sampela pasin giaman, mi lusim dispela wok tu. Mi kirap pinis long mekim wok painia wantaim Karol na ol pikinini, em longtaim pinis mi laik mekim dispela wok, olsem na nau mi no laik lusim.
Wanpela wik bihain long taim mi lusim wok bilong draivim trak bilong bensin, wanpela man i singautim mi long wok long em long taim bilong kol. Em i laik bai mi lukautim ol bikpela stov. Ating yu kirap nogut long dispela, a? Tasol Jehova i tok, sapos yumi tingim Kingdom pastaim bai em i lukautim yumi, a? (Matyu 6:33) Ol pikinini i kisim pinis wok long hap taim na ol i save helpim mipela long mani, olsem na mipela famili olgeta inap mekim wok painia.
Long Jun 1977, Sosaiti i singautim mitupela Karol wantaim Kenan i go mekim wok long Wastaua Fam. Karol i tingting planti, long wanem em i mas lusim haus bilong em na tripela gutpela pikinini meri bilong mipela. Tasol em i pilim olsem Jehova i bin singautim mipela i go mekim dispela wok na em i wanpela gutpela wok tru. Tripela pikinini meri bilong mipela tu i kisim dispela wankain tingting, na ol i tok mipela mas i go. Mipela i go mekim wok inap wanpela yia pinis na mipela kisim lip. Long taim bilong lip, mipela i go bek na baim haus bilong mipela na ol samting i stap long haus i go long ol man, na mipela helpim tripela pikinini meri bilong mipela i go long wanpela hap i stap longwe inap 160 kilomita bilong mekim wok painia spesel long dispela hap.
Taim tripela i mekim wok painia spesel long Gran Ailan, Nu Yok long Ogas 1981, Sosaiti i singautim ol i kam mekim wok long Wastaua Fam i go inap long taim ol i go long namba 72 klas bilong Skul Giliat long Oktoba 1981. Long Mas 1982 ol i pinis long skul na ol i redi long i go mekim wok misineri long Kolambia long Saut Amerika.
Ronda na JoDin i stap yet long Kolambia, tasol long Mas 1983, Brenda i maritim wanpela brata i stap long Skul Giliat wantaim em na tupela i go mekim wok misineri long Midel-Is. Na long Mas 1984, Ronda i maritim wanpela brata i bin i go long Skul Giliat na tupela i mekim wok long Kolambia. Tripela pikinini man bilong mipela i bin maritim tripela naispela sista ol i painia, na olgeta i mekim wok long Betel long Bruklin o long Wastaua Fam. Olsem na nau, long famili bilong mi, mipela inap olsem 13 painia.
Mipela olgeta i amamas tru, long wanem mipela mekim wok bilong God bilong mipela, em Jehova. Na mipela i save, sapos mipela i laik holimpas dispela gutpela wok, orait ‘mipela mas bihainim gutnius bilong Jisas na wokabaut stret:’ (Filipai 1:27) Mipela amamas tru long ol gutpela tok Jehova i bin givim long mipela long rot bilong oganaisesen bilong em long graun, long wanem mipela save, mipela bihainim ol dispela tok, na dispela samting em inapim mipela famili olgeta long insait long dispela gutpela wok nau mipela i mekim.
[Piksa long pes 27]
JoDin, Brenda, na Ronda i lainim ol stori bilong Baibel taim ol i liklik yet
[Piksa Long pes 28]
Em Wen, Rik, na Kenan—nau olgeta i mekim wok long Betel
[Piksa long pes 31]
Em sampela bilong famili Rittenbach long nau, em olgeta i mekim wok long Betel o wok misineri samting