Lotu na Gavman Bai Birua na Pait?
DISPELA pasin bilong bungim gavman wantaim lotu na wanpela man tasol i bosim tupela wantaim, King Henri Namba 8 i no bin kirapim dispela pasin. Taim em i no kamap yet ol i kirapim pinis dispela pasin, na wok bilong en i bilong kamapim pasin wanbel na olgeta manmeri bilong Englan bai stap aninit long wanpela bos tasol.
Bipo Isip tu i olsem. Ol Isip i gat planti god. Wanpela buk i stori long dispela samting na i tok, ‘Fero [olsem king Bilong Isip] yet em i wanpela god, na olgeta lain bilong Isip ol i stap aninit long em tasol.’ (The New Bible Dictionary) Kantri bilong Rom tu i gat planti god, na king bilong Rom tu em i wanpela god. Wanpela man bilong raitim ol stori bilong bipo em i tok, ol Rom bilong bipo i save lotuim ol king o gavman bilong ol olsem wanpela god, na dispela em i bikpela samting tru Bilong strongim lotu bilong Rom.
Dispela pasin bilong Gavman na Lotu i pas wantaim, em i stap olsem inap planti handet yia, na long nau tu ol lotu i insait yet long wok politik na i laik pas wantaim ol gavman, olsem prenim ol. Tasol dispela samting ol lotu i mekim i laik bringim ol long rot bilong kisim nogut na ol dispela man ol i laik prenim ol na ol i wok long grisim ol bai ol i birua na pait long ol. Bilong wanem dispela samting i laik painim ol lotu? Bilong bekim dispela askim yumi ken stori long taim Lotu i bin i go insait pastaim long wok politik.
Lotu Kristen Tru i Narapela Kain
Krais Jisas em i man bilong kamapim lotu Kristen na em i no insait liklik long wok politik na ol gavman bilong dispela graun. Wanpela taim ol manmeri i lukim ol strongpela wok olsem mirakel em i mekim na ol i amamas tru long em na o i laik holimpas em na putim em i stap king bilong ol, tasol “em wanpela i go bek] gen long maunten.” (Jon 6:15) Gavman bilong Rom i askim Jisas, “Yu wanpela king, a?” Jisas i bekim tok long em na i tok: “Kingdom bilong mi em i no bilong dispela graun. Sapos kingdom bilong mi em i bilong dispela graun, orait bai ol wokman bilong mi ol i pait, na i no gat wanpela man inap putim mi long han bilong ol Juda. Tasol nau kingdom bilong mi em i no bilong dispela graun.”—Jon 18:36.
Na Krais i tokim ol disaipel bilong em: “Yupela i no man bilong dispela graun. Nogat. Mi makim yupela pinis bai yupela lusim pasin bilong dispela graun. Olsem na ol manmeri bilong graun ol i birua long yupela.” (Jon 15:19) Olsem na yumi save, ol Kristen bilong pastaim i no go insait liklik long wok politik o ol pait samting bilong politik, na ol i no insait long ol pait o kros bilong ol man i gat hevi long sindaun bilong ol. Wanpela bikpela hevi bilong ol man long dispela taim bipo, em pasin bilong wok kalabus. Sampela Kristen tu ol i wok kalabus long ol man olsem boi bilong ol na ol i no inap lusim dispela wok—ol i kalabus olgeta long en. Tasol ol i no bung na kamapim pait bilong pinisim dispela pasin. Nogat. Aposel Pol i tok strong long ol dispela Kristen i mas bihainim tok bilong bos bilong ol na daun long ol.—Kolosi 3:22.
Ol dispela Kristen bilong pastaim ol i no lusim taim long helpim ol wok politik. Nogat. Ol i strong long mekim wok bilong autim gutpela tok bilong kingdom bilong God. (Aposel 28:23) Olsem na insait long tupela ten o 3-pela ten yia samting, dispela tok bilong Kingdom i kamap long olgeta hap bilong graun bipo ol man i bin stap long en. (Kolosi 1:23) Wanem samting i kamap long dispela bikpela wok bilong ol Kristen? Planti tausen manmeri ol i bilip na ol i kamap olsem ‘brata susa.’ (Matyu 23:8, 9) Ol man bilong lain Juda na ol man bilong ol narapela lain tu ol i kamap Kristen, na ol i lusim pasin birua i bin i stap namel long ol long bipo. Bipo ol Juda na Sameria i stap birua tru, Tasol taim ol i kamap Kristen dispela pasin i pinis namel long ol, long wanem, nau ol i “holim strong pasin bilong sori” na arapela i laikim tumas narapela.—1 Pita 4:8.
Na ol Kristen i mekim dispela pasin sori long ol birua tu. (Matyu 5:44) Olsem na ol i no laik go insait long ami bilong Rom, olsem ami bilong Sisa. Tasol ating sampela bai tok, ‘Olsem wanem long tok bilong Jisas, em i tok, “Samting bilong Sisa, em yupela i mas givim long Sisa”?’ Tru, Jisas i bin tok olsem. Tasol em i no toktok long wok bilong ami, a? Em i toktok long man i mas ‘givim takis long Sisa o nogat.’ (Matyu 22:15-21) Olsem na ol dispela Kristen bilong pastaim ol i bin givim takis long gavman. Tasol ol i givim skin na laip olgeta bilong ol long God na ol i no laik kilim i dai ol narapela man.
Ol i Prenim Pasin Bilong Dispela Graun
Ating sampela bai tok, ‘Long nau ol lotu ol i kolim Kristen ol i bruk bruk na planti taim ol i insait long pait na narapela i kilim i dai narapela, na ol pris pasto bilong misin ol i insait long ol wok na pait bilong politik. Wanem samting i kamap na nau Lotu Kristen i stap olsem?’ Bipo Jisas i toksave pinis long ol Kristen giaman bai kamap namel long ol Kristen tru, olsem man i tromoi pikinini bilong gras nogut insait long gaden. (Matyu 13:24-30) Na aposel Pol tu i tok: “Mi save, . . . bihain ol weldok nogut tru bai i kam namel long yupela, . . . Na sampela man bilong yupela yet bambai ol i kirap na ol i mekim tok giaman nabaut, bilong pulim ol Kristen i go bihainim ol.”—Aposel 20:29, 30.
Long taim bilong ol aposel yet dispela samting i kirap. Olsem na disaipel Jems i mas raitim wanpela strongpela tok, em i tok: “Yupela i olsem manmeri i brukim marit. Sapos man i laikim pasin bilong graun, em i mekim pasin birua long God. Ating yupela i no save long dispela, a? Olsem na sapos man i laik pren long pasin bilong graun, orait bai em i kamap birua bilong God.” (Jems 4:4) Tasol planti man namel long ol Kristen ol i sakim dispela tok bilong God, olsem na 3 handet yia samting bihain long Jisas wanpela ‘weldok’ i kamap, em wanpela king bilong Rom, em King Konstantain. Long taim bilong em ol i paulim pinis sampela tok na pasin bilong lotu Kristen, tasol nau dispela Konstantain i paulim moa yet na em i bungim dispela lotu wantaim gavman, na lotu ol i kolim ‘Kristen em i kamap namba wan lotu bilong Rom. Tasol taim Lotu i kamap ‘pren bilong dispela graun,’ em i kamap birua bilong God. Olsem na bihain bai birua na pait i mas painim ol dispela lotu ol i kolim ‘Kristen.’
Long yia 1200 samting, dispela Lotu o Sios i kamap strong tru, na “pop” o “pater” i bosim dispela Sios, na Sios i wok long pas moa yet wantaim Gavman, olsem tupela i marit. Pop Inosen Namba 3 bilip strong olsem ‘Bikpela i bin givim namba long Pita bilong bosim Sios na bilong bosim olgeta hap bilong graun.’ Wanpela man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo, en T. F. Tout, em i raitim wanpela buk (nem bilong en The Empire and the Papacy) tok, ‘Inosen i holim wok pop na wok gavman, . . . long laik bilong em yet em putim man i stap king o em i daunim king.’ Na dispela buk i tok, pop i wok long kisim bikpela strong moa long bosim gavman, na i hatwok long Sios i stap olsem gutpela piksa long ai bilong ol man olsem em i as bilong lo na stretpela pasin na lotu.
Lotu na Ol Pait Bilong Graun
Ol pait bilong graun em i olsem hap wok bilong politik. Tasol Pop Inosen yet em i bungim wanpela ami na ol i go pait long wanpela lain long Frans, em ol Albijens. Long yia 1209 ol i kilim i dai planti tausen tausen manmeri long hap bilong Besia, na Sios i kukim planti tausen long paia. Ami bilong pop i laik i go bilong mekim pait long Palestain tu, tasol ol lain politik i pasim tok wantaim ol na ol i go pait tu long Konstantinopel. Taim ol i kamap long dispela hap, sampela lain bilong lotu, ol i kolim ol ‘Kristen,’ ol i kirapim wanpela ‘pait nogut tru i stap inap 3-pela de, na ol i wok long kisim nating olgeta samting bilong ol man, na kilim ol i dai na mekim pasin nogut long ol meri, na bagarapim ol samting bilong lotu.’ Ol i mekim ol dispela pasin nogut long wanem lain? Em ol i mekim long ol wanlotu bilong ol yet, em ol i tok ol i Kristen! Wanpela man bilong raitim ol stori bilong bipo em i tok, ol dispela lain bilong lotu ol i go insait long ol haus lotu tu na kisim olgeta gutpela gutpela samting i stap insait long en.
Dispela lotu i no bihainim pasin bilong Krais, olsem na bihain Martin Luther i raitim lista bilong sampela pasin na bilip bilong lotu i no stret wantaim tok bilong Baibel na em i nilim dispela pepa long dua bilong haus lotu long Witenbek long yia 1517. Em nau, long dispela taim lotu i kirap long bruk. Tasol olsem wanpela man bilong raitim buk i tok, ‘Dispela nupela lotu i bung wantaim gavman na bai gavman i ken laikim em na helpim em. Long Frans lotu bilong Kalvin tu i prenim ol man bilong politik na gavman. Bihain sampela bikpela pait bilong lotu i kamap, tasol ol dispela pait i no bilong givim rot long ol man na bai ol i ken kisim wanem lotu ol yet i laikim. Nogat. Ol dispela pait i kamap namel long ol bikpela man bilong lotu Talatala na lotu Katolik, long wanem ol i laik kisim wok bilong King o Gavman’ (Nem bilong dispela buk, em History of Europe, em H. A. L. Fisher i raitim.) Olsem na taim yumi harim ol stori bilong Lotu long Yurop yumi save ol i gat bikpela asua long kilim i dai planti planti manmeri!
Na klostu long taim bilong yumi tu, long yia 1900 samting, bikpela pait i kamap long hap bilong Saut Afrika, em ol Englan i pait wantaim ol Fama bilong Saut Afrika. Ol pris pasto bilong tupela lain i mekim ol tok long haus lotu bilong kirapim bel bilong ol long pait strong. Wanpela man, em R. Kruger i raitim stori bilong dispela pait na em i tok, ‘ol pris pasto bilong tupela lain ol i mekim planti planti beten long dispela taim bilong pait.’ Ol Waitman ol i kolim Kristen i kilim i dai ol narapela Waitman ‘Kristen’ na ol i beten na singaut long God i mas helpim ol long mekim!
Orait, long yia 1914 wanpela bikpela pait moa yet i kirap na ol i mekim wankain pasin. Taim ami bilong Jemani i wokabaut i go insait long Beljam, ol i pasim let i gat rait long en olsem “Gott mit uns” (olsem God i stap wantaim mipela). Misin bilong tupela lain i mekim planti beten bambai God i ken helpim ol long winim pait na i strong tru long toknogutim lain birua.
Planti man ol i bel nogut long dispela pasin bilong ol misin long taim bilong Namba Wan Pait Bilong Olgeta Hap. Planti ol i lusim lotu olgeta na ol i no bilip moa long God, na planti ol i kamap komyunis, na ol i tok, lotu i olsem ‘marasin bilong paulim tingting bilong ol man.’ Tasol ol misin i wok yet long bungim wok lotu wantaim wok politik, na ol i helpim ol gavman nogut olsem Musolini na Franko. Long yia 1933 Misin Katolik i wokim kontrak wantaim Hitler, em gavman bilong Jemani. Kadinal Faulhaber i bin raitim pas long Hitler na i tok, ‘Yu sekan wantaim Pop . . . na bai yu kisim planti blesing moa yet long en . . . God i mas strongim Gavman bilong Hitler.’
Long nau ol i mekim bikpela tok long narapela pait bilong olgeta hap bai kamap, tasol ol misin i insait yet long ol wok politik. Tasol nau sampela pris pasto i helpim ol narapela lain politik, olsem komyunis samting. Wanpela man bilong raitim buk em i stori long dispela pasin bilong sampela lotu na i tok, ‘Planti bikpela man bilong lotu long Saut Amerika . . . ol i tok, ‘Pasin komyunis em Maks i kamapim, em i olsem Lotu Kristen i kamap insait long wok politik, na dispela samting i mas kamap olsem, na ol man i no inap pasim.’ Tasol Baibel i givim strongpela toksave long ol dispela lotu, em i tok, sapos man i mekim pasin nogut, orait bihain bai bikpela taim nogut i painim em.—Hosea 8:7.
Taim Nogut i Painim Ol
Tru tumas, nau strongpela toksave bilong Baibel i go long ol: Bikpela birua na pait i laik kamap namel long ol lotu na gavman. Long Revelesen sapta 17 Baibel i stori long olgeta lotu giaman bilong graun i gat asua long kilim i dai planti planti man, na blut bilong ol i pas long en, na Baibel i tok piksa long ol dispela lotu i olsem wanpela “pamukmeri i sindaun antap long bikpela wara.” Dispela “bikpela wara” i makim “olgeta lain manmeri.” (Ves 1 na 15) Nem bilong dispela pamukmeri em “Bikpela taun Babilon, em mama tru bilong olgeta pamukmeri, na bilong olgeta pasin nogut tru long graun,” na “em i bin kilim i dai ol manmeri bilong God . . . na em i dringim blut bilong ol na i kamap longlong.” (Ves 5, 6) Dispela nem “Babilon” i stret tru long ol dispela lotu giaman bilong graun, long wanem, planti bilip bilong ol dispela lotu i bin kirap pastaim long taun Babilon bilong bipo. Na i stret Baibel i tok blut bilong ol man i pas long ol dispela lotu na ol i gat asua long kilim i dai ol man, long wanem, em i bin mekim nogut long ol Kristen tru, kirap long bipo yet na i kam inap nau.
Na Baibel i tok piksa moa long olgeta lotu giaman bilong graun na i tok em i olsem wanpela meri i sindaun long wanpela “wel abus i gat 7-pela het na 10-pela kom . . . ol i makim 10-pela king.” (Ves 3, 12) Dispela nius i bin mekim sampela tok moa bilong dispela “wel abus” na i kamapim long ples klia olsem em i gat wok bilong kamapim pasin sekan long graun, em Yunaitet Nesen. Ol misin i bin helpim dispela oganaisesen na stori bilong en i stap long Planti nius na buk samting. Long Oktoba 1965 Pop Paul Namba 6 i tok, ‘Sapos Yunaitet Nesen i no kamapim gutaim na Pasin sekan, bai i no gat narapela rot.’ Long 1979 Pop John Paul Namba 2 i givim tok long ol man i bung long bikpela kibung bilong Yunaitet Nesen, tasol em i no kamapim nem bilong Krais o Kingdom bilong em. Nogat. Em i tok tasol olsem Yunaitet Nesen em i namba wan rot bilong kamapim pasin sekan na stretpela kot.
Tasol bilong wanem ol misin i mas lukaut long dispela pasin bilong ol long prenim Yunaitet Nesen na pas long en? Long wanem, bihain “dispela 10-pela kom . . . wantaim dispela wel abus ol bai i birua long pamukmeri. Bai ol i bagarapim em tru na tekewe olgeta klos samting bilong en. Na bai ol i . . . kukim em olgeta long paia.” (Ves 16) Olsem na taim nogut i laik painim olgeta lotu giaman — birua na pait bai kamap namel long em wantaim ol gavman. I olsem ol bai tekewe klos bilong en na em i stap skin nating, na olgeta pasin nogut nogut bilong en bai kamap ples klia, na bai ol i bagarapim em olgeta.
Dispela bai kirapim taim bilong “bikpela hevi tru” em Jisas i bin toktok long en, na long pinis bilong dispela taim bilong “bikpela hevi” em pait bilong Armagedon bai kamap. Krais wantaim ol strongpela ami bilong em long heven bai bagarapim na pinisim dispela pasin nogat bilong graun em Seten i bosim, na “o l manmeri i daunim nem bilong ol yet bai ol i stap gut long graun.” Dispela lain em ol Kristen tru ol i bin klia olgeta long ol wok politik bilong dispela graun.—Matyu 24:21; Danyel 2:44; Sam 37:10, 11; Matyu 5:5; Revelesen 6:2; 16:14-16.
Sapos yu bel hevi long pasin nogut ol lotu giaman i bin mekim na ol i bagarapim nem bilong God, orait nau yu mas mekim wanem? Baibel i tok: “Ol manmeri bilong mi, yupela i mas lusim dispela ples [em ol lotu giaman] na i kam ausait. Nogut yupela i poroman wantaim em long sin bilong en. Na nogut bai yupela i poroman wantaim em long kisim pe nogut bilong sin.” (Revelesen 18:4) Ol Witnes Bilong Jehova tasol i tok strong long ol man i mas bihainim dispela tok na bai ol i no ken kisim bagarap. Ol i bihainim pasin bilong ol Kristen bilong pastaim na ol i no insait long ol pait na wok politik bilong dispela graun, olsem na ol i no ken kisim bagarap taim bikpela birua na pait i kamap namel long ol lotu na gavman. Olsem na yu mas painim ol dispela Witnes Bilong Jehova. Ol bai amamas long soim rot long yu bambai yu inap painim dispela “liklik dua” em bai bringim yu i go long laip i stap oltaim, na bai yu inap abrusim bagarap.—Matyu 7:13, 14; Jon 17:3.
[Piksa long pes 6]
Long 1914, long bikpela haus lotu Sen Pols, Bisop bilong London i kirapim ol ami! bilong Englan long givim bel long mekim pait na helpim kantri bilong ol