Nupela Taim i Mas Kamap Long Graun
LUKLUK raun long ol samting i kamap long hap bilong yu. Yu laikim ol dispela samting yu lukim?
Ating yu yet yu stap long wanpela naispela haus long wanpela gutpela ples. Na ating yu holim wanpela wok mani em yu amamas long mekim na yu kisim gutpela pe. Na tu ating yu wantaim famili bilong yu i no painim sik tumas. Olgeta dispela samting i mekim yupela i stap bel isi na i stap amamas.
Tasol tingim ol narapela manmeri i stap long hap yu stap long en, na long ol narapela hap long kantri bilong yu, na long ol narapela hap bilong graun. Lukluk long olgeta hap bilong graun. Ol samting yu lukim i gutpela o olsem wanem? Yu lukim ol man i stap bel isi na ol i sindaun gut wantaim na ol i gat gutpela sindaun o olsem wanem?
Inap olsem 50 yia bipo sampela man i bin tok, i no longtaim na bai ol saveman bilong saiens i pinisim olgeta bikpela sik, na kamapim planti kaikai inap long olgeta manmeri, na pinisim pasin bilong bagarapim graun na ol samting i stap long graun, na kamapim gutaim. Tasol wanem samting tru i bin kamap?
Sampela samting yumi lukim i soim yumi i no gat gutaim i stap long graun. Long wanpela ripot (State of the World 1990) wanpela man, nem bilong em Michael Renner, em i tok: “Kirap long taim bilong ol man bilong Baibel i kam inap long taim bilong yumi, ol manmeri i bin kisim strongpela tok long paitim ol bainat bilong ol i kamap olsem ain bilong brukim graun na wokim gaden.” Em i tok: “Dispela tok em i gutpela tru bilong helpim yumi long nau. Pasin bilong bungim bungim planti samting bilong pait i laik bagarapim ol manmeri.”
Ol ripot i stori long ol hevi bilong ol man i birua long narapela narapela na ol pait i bagarapim planti kantri long olgeta hap bilong graun. Wanpela nius i tok, long yia 1988 inap olsem 22 bikpela pait i stap.a Hamas manmeri ol i bin dai long ol dispela pait? Wanpela nius (St. Louis Post-Dispatch) i tok, long olgeta dispela pait i bin kirap paslain long yia 1988 na i stap yet long dispela yia, inap olsem “4,645,000 manmeri ol i bin i dai. Bikpela hap lain (inap 76 pesen) em ol manmeri i no insait long ami.”
Ol samting i wok long kamap long graun i soim yumi bihain bai i gat bel isi na gutaim long dispela graun o olsem wanem? Wanpela nius (San Jose Mercury News) i tok: “Sampela man i tok pasin birua i wok long pinis na nau gutaim inap kamap. Tasol ol i mas skelim gut ol samting i kamap long graun. Long ol kantri i sot long mani na i no gat planti wok bisnis long en, pait i stap yet na i no gat rot bilong pinisim. Ol dispela pait i no kamap ples klia. Long ol dispela pait gavman i pait wantaim ol wanples yet: Ol i kros long graun, o long lotu na ol i pait, o narapela narapela lain bilong kantri yet ol i pait, o sampela i strong long kisim wok gavman na ol i pait, o ol drak i as bilong pait. Long ol dispela kros pait, blut bilong planti man i kapsait. . . . Kirap long poin bilong Afrika long hap sankamap i go inap long Saut-Is Esia, ol bikpela pait i mekim na planti milion manmeri i bin ranawe lusim ples bilong ol. Ol i no planim kaikai long gaden, na pait i bagarapim ol haus sik, na kilim i dai ol animal, na ol man bilong pait i bagarapim nogut na kilim i dai papamama long ai bilong ol pikinini bilong ol, na ol i subim ol manki i gat 10-pela krismas long kamap wokboi bilong ol soldia na bihain ol i kamap soldia, na ol i bagarapim ol yangpela meri. Ol man i no tingim tumas ol dispela kantri i gat pait, tasol ol bikpela pait long ol dispela hap i bin bagarapim planti samting na bagarapim tru sindaun bilong ol man, na ating ol lain bilong ol dispela hap i no inap orait bek. . . . Ol man i skelim ol pait na ol i tok, namel long 1980 na 1989 i gat planti bikpela pait, winim olgeta taim bipo.”
Planti manmeri i ranawe i go long ol kantri i gat planti mani na planti wok bisnis long en na ol i ting, nau bai ol inap kisim gutpela sindaun na i stap bel isi, tasol nogat. Pasin raskol i bagarapim sindaun bilong ol na ol i pret. Wanpela nius (U.S.News & World Report) i tok: “Pasin raskol [long Amerika] i wok long i go bikpela, maski ol i tok dispela pasin bai go liklik.” Nius i tok: “Insait long wanpela yia ol man i save mekim 8.1 milion bikpela rong, olsem kilim man i dai, na paitim nating man na stil. . . . Na samting i nogut tru em olsem ol i save kilim i dai planti man na kapsaitim nating blut bilong ol. Na pasin bilong mekim nogut long man i kamap olsem wanpela sik nogut. Wanpela dipatmen bilong gavman bilong Amerika i gat wok long skelim ol bikpela rong (U.S. Bureau of Justice Statistics) na ol i tok, bikpela hap lain (83 pesen) bilong ol pikinini nau ol i gat 12-pela krismas bai ol man i paitim ol na mekim nogut long ol o i traim mekim olsem. . . . Planti man i mekim rong ol i no kisim strafe o ol i no kisim kwik strafe. Long olgeta hap bilong kantri, polis i holim wanpela tasol long olgeta 5-pela man i mekim bikpela rong.” Wankain hevi i stap long olgeta hap bilong graun. Yunaitet Nesen (General Assembly) i tokaut olsem “pasin raskol i go bikpela long planti hap bilong graun na ol man i mekim ol rong i nogut moa yet.”
Tasol maski ol i pinisim olgeta pait, na olgeta samting bilong pait, na pasin raskol, sindaun bilong ol man bai i nogut yet. Wanpela ripot (State of the World 1990 bilong Worldwatch Institute) i tok: “Planti handet milion manmeri long ol kantri i no gat planti wok bisnis long en ol i stap rabis olgeta, na kain kain sik i wok long bagarapim ol, na bikpela lain moa yet ol i no inap rit rait.” Ripot i tok moa olsem: “Na i gat wanpela samting i laik bagarapim tru sindaun bilong olgeta lain bilong graun—maski ol i maniman o rabisman, na maski ol i gat strongpela ami o nogat—em olsem: Ol pipia na marasin nogut samting i laik bagarapim tru graun na win na wara.”
Yes, olgeta samting bilong graun em i helpim yumi long i stap laip, ol dispela samting i wok long bagarap. Edita bilong wanpela nius (Discover), nem bilong em Paul Hoffman, em i tok: “Graun nau i go nogut olgeta, winim bilong [yia 1970].” Em i tok: “Ol ples bilong tromoi pipia i pulap olgeta na pipia i kapsait i kam ausait. Na ol smok nogut bilong ol faktori samting i go insait long win na mekim ples i kamap hat moa. Na win oson i olsem traipela blanket long ples antap i save banisim ol lait nogut, em i no gat strong moa inap long pasim ol dispela strongpela lait bilong san bambai i no ken holim graun. Ol ples wesan nating i wok long i go bikpela, na ol man i pinisim ol bikbus. Planti kain diwai plaua animal samting i wok long pinis na i no gat moa—inap olsem 17 long olgeta wan wan aua.”
I gat ol dispela hevi na i gat ol samting i bagarapim graun na wara tu. Ol man i wok long kamap planti tumas long graun na ol i kisim graun ol inap wokim gaden long en na ol i putim kolta long en na wokim rot, na ol i sanapim ol haus long en. Long dispela rot ol i pinisim planti kain animal na diwai samting bipo ol i stap long ol dispela hap graun. Long planti hap i no gat klinpela wara bilong dring, na ren i wasim marasin nogut long win i kam daun long ol diwai samting na bagarapim. Smok nogut samting i bagarapim win na dispela i givim sik long ol man, na i gat sampela samting nogut ol man i tromoi olsem pipia na em inap bagarapim ol man. Olgeta dispela samting i wok long bagarapim yumi ol manmeri. Maski yumi husat o yumi stap long wanem hap, yumi olgeta i mas i gat win, na kaikai, na wara, na ol diwai na ol narapela samting bilong helpim yumi long i stap laip. Olgeta dispela samting i mas i stap klin na i mas i gat inap long yumi olgeta. Tasol dispela ripot (State of the World 1990) i tok, “namel long 1980 na 1989 bikpela hevi tru i bin painim ol rabisman—ol i sot tru long kaikai na planti tru ol i dai.”
Taim yumi lukim ol dispela planti samting i laik bagarapim yumi ol manmeri long nau, yu ting i gat wanpela man inap tok i no gat wok long wanpela nupela taim i mas kamap long graun? Tasol yu ting wanpela nupela taim inap kamap tru? Husat bai kamapim? Yumi mas stretim wanem ol hevi pastaim na bai i no gat ol samting bilong bagarapim yumi na bai graun i kamap gutpela ples bilong yumi ken i stap long en? Orait, nau yumi ken stori long dispela samting.
[Ol Futnot]
a “Bikpela pait” i olsem wanpela pait em wanpela gavman o sampela gavman i insait long en, na inap olsem 1,000 i dai long pait insait long wanpela yia.
[Piksa Kredit Lain long pes 4]
WHO photo by P. Almasy