Long Nau Ol Pait i Narapela Kain
LONG bipo na long nau tu, pait em i samting nogut tru. Em i bin nogutim tru laip bilong ol soldia na kamapim bikpela pen na hevi long ol manmeri. Tasol long nau ol pait i narapela kain. Narapela kain olsem wanem?
Planti pait long nau i kamap insait long kantri yet—tupela lain insait long kantri ol i pait. Ol dispela kain pait i save stap longtaim, na tingting na bel bilong ol man i bagarap stret, na em i save bagarapim olgeta samting bilong kantri, winim ol pait namel long ol kantri. Wanpela saveman bilong Spen, em Julián Casanova, em i tok: “Ol pait insait long kantri yet i save kamapim bikpela pen na bagarap long ol manmeri na planti tausen ol i dai, na ol i save reipim ol meri, na ol manmeri i mas ranawe i go long narapela kantri, na long sampela pait ol i laik bagarapim na pinisim wanpela lain olgeta.” Tru tumas, taim narapela lain i wok long bagarapim narapela lain bilong kantri yet, bel na tingting bilong ol man i bagarap longtaim tru.
Taim pasin birua namel long Amerika na Rasia i pinis, i no gat planti pait namel long ol kantri. Wanpela lain ol i kolim SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) i tok: “Long ol bikpela pait i bin kamap namel long 1990 na 2000, klostu olgeta i kamap insait long kantri yet—3-pela pait tasol nogat.”
Tru, ating ol pait insait long kantri yet i no inap nogutim ol narapela kantri, na sampela taim ol nius i no stori long ol dispela pait, tasol ol lain bilong kantri i kisim bikpela pen na bagarap long ol dispela pait. Planti milion manmeri i bin dai long ol kain pait olsem. Insait long 20 yia i go pinis, klostu 5 milion ol i bin dai long pait i kamap insait long 3-pela kantri tasol—Afganistan, Ripablik Demokratik Bilong Kongo, na Sudan. Long Bolkan, bikpela pait nogut tru i bin kamap namel long tupela lain, na inap 250,000 ol i dai, na pait insait long Kolambia i bin stap planti yia na 100,000 ol i dai.
Ol dispela pait i mekim nogut tru long ol pikinini. Wanpela bikman (High Commissioner for Refugees) bilong Yunaitet Nesen i tok, insait long 10-pela yia i go pinis, winim 2 milion pikinini i bin dai insait long ol dispela kain pait. Na 6 milion i bin kisim sampela bagarap. Planti pikinini moa i kamap soldia. Wanpela pikinini soldia i tok: “Mi bin kisim trening. Ol i givim gan long mi. Mi bin kisim ol drak. Mi kilim i dai planti manmeri bilong ples. Em pait tasol . . . Mi bihainim tok tasol na mi mekim. Mi save em i pasin nogut. I no laik bilong mi na mi mekim.”
Planti pikinini i wok long go bikpela insait long ol kantri em pait i stap long olgeta de, na ol dispela pikinini i no bin stap long taim i no gat pait long en. Ol i stap long hap we ol skul i bin bagarap na ol lain i stap birua birua ol i no save toktok gut wantaim—gan tasol i toktok. Dunja i gat 14 krismas, em i tok: “Planti manmeri i bin kisim bagarap . . . Mipela i no save harim moa singsing bilong ol pisin, mipela harim tasol ol pikinini i krai long papa o mama, o brata o susa, i bin kisim bagarap.”
Wanem Ol As Bilong En?
Wanem samting i save kirapim ol dispela pait nogut? Sampela bikpela samting, em pasin birua i stap namel long sampela lain insait long kantri, kros namel long ol lotu, ol i mekim pasin i no stret long ol man, na ol lain politik i kros pait. Na narapela as em pasin mangal—mangal long kisim namba na strong na mani. Pasin mangal i save kirapim sampela bikman bilong politik long skrapim bel bilong ol lain i stap birua birua na nau pait i go bikpela. Lain SIPRI i kamapim ripot i tok, planti man “i laik kisim ol gutpela samting,” na dispela i kirapim ol long insait long pait. Ripot i tok moa: “Pasin mangal i kamap ples klia long kain kain rot, ol bikman bilong ami na politik i save baim planti ston daimon na i wok bisnis long en, na ol yangpela i holim gan na ol i raun long ples na stilim ol samting.”
I no hatwok long kisim ol gan em pe i liklik, olsem na namba bilong ol manmeri i dai long ol dispela pait i go bikpela. Long olgeta yia ol dispela gan i save kilim i dai inap 500,000 man, na klostu olgeta em ol meri pikinini. Long wanpela kantri long Afrika, wanpela kain gan, em AK-47, ol inap baim long wankain pe olsem ol i save baim wanpela kakaruk. Sori tru, nau long sampela ples ol gan i planti tru, wankain olsem ol dispela kakaruk. Ol i tok, long olgeta hap i gat 500 milion gan—olsem wanpela gan long olgeta 12-pela 12-pela manmeri.
Orait olsem wanem? Ol bikpela pait insait long ol kantri yet bai stap olsem mak bilong dispela taim nau i kirap long yia 2000? Ol man inap mekim na bai ol dispela pait i no ken i go bikpela? Bihain ol man bai lusim pasin bilong kilim i dai ol narapela? Stori i kamap bihain long dispela bai skelim ol dispela askim.
[Blok long pes 4]
Pait i Bagarapim Planti Man
Long ol pait nogut insait long kantri, ol i no gat ol nupela gan samting bilong pait, tasol klostu olgeta man i kisim bagarap long pait—inap 90 pesen—em ol lain nating i no insait long ami. Graça Machel, em wanpela savemeri bilong Sekreteri-Jeneral Bilong Yunaitet Nesen long ol samting em pait i mekim long ol pikinini, em i tok: “Em i klia tru olsem ol i save makim ol pikinini bilong kilim ol i dai, i no olsem ol bulet i kisim ol nating na ol i dai, nogat.”
Pasin bilong reip i bin kamap olsem wanpela pasin bilong pait. Long sampela kantri i gat pait long en, taim ol paitman i go insait long wanpela ples ol i save reipim olgeta yangpela meri bilong ples. Ol dispela paitman i laik bai ol manmeri i pret na longlong nabaut, o ol famili i bruk.
Ol pait i save kamapim bikpela hangre na bikpela sik. Taim pait i kamap insait long kantri, ol i no inap planim planti nupela gaden na kisim ol kaikai bilong en, na ol klinik na haus sik i no inap wok, na ol lain i sot long kaikai samting ol i no inap kisim ol samting ol narapela kantri i salim i kam. Wanpela lain i kisim save olsem, long pait bilong wanpela kantri long Afrika, 20 pesen bilong ol manmeri i bin dai, ol i dai long ol sik, na 78 pesen i dai long hangre. Inap 2 pesen tasol i bin dai long pait yet.
Long olgeta 22 minit samting, han o lek o laip bilong wanpela man i lus taim em i krungutim wanpela bom ol i planim long graun. Ol i ting, long 60 kantri i gat 60 milion i go inap 70 milion bom ol i bin planim long graun.
Ol dispela pait i mekim na ol manmeri i mas ranawe lusim ples bilong ol. Long nau i gat 50 milion refiuji samting i stap nabaut long graun, na 25 milion em ol pikinini.
[Piksa Kredit Lain long pes 2]
COVER: Boy: Photo by Chris Hondros/Getty Images
[Piksa Kredit Lain long pes 3]
Photo by Chris Hondros/Getty Images