“Haus Bilong God” na Ol God Giaman Long Kantri Grik Ol i Wanbel?
EM TAIM bilong san na i hat nogut tru, na san i sutim ol ston long rot na ol i lait tumas. Tasol maski san i strong nogut tru, bikpela lain manmeri em ol i strongpela Grik Otodoks, ating ol i no tingim dispela samting; ol i strong yet long wokabaut i go kamap long wanpela liklik haus lotu i stap long het bilong maunten.
Yu lukim wanpela lapun meri i bin lusim longwe hap na i kam, em i sotwin olgeta na em i hatwok long wokabaut i go. Antap liklik long maunten, wanpela man i wok strong long go pas long planti manmeri ol i stap klostu klostu, na tuhat bilong em i ran olsem wara. Na wanpela yangpela meri, em pes i makim olsem em i kisim bikpela pen, em i wokabaut long skru na bikpela blut i kamap. Ol i laik mekim wanem? Ol i laik kamap long taim stret long piksa bilong wanpela “santuman” i gat nem, bambai ol i ken beten long ai bilong en, na sapos inap, ol i laik holim dispela piksa na kis long en.
Wankain samting i save kamap long olgeta hap bilong graun long ol ples bilong adorim “ol santuman.” Ol dispela manmeri i bilip olsem, long ol dispela samting ol i mekim, ol i bihainim rot God i bin makim bilong i go klostu long em na i kamapim klia olsem ol i bilip na givim bel long God. Buk Our Orthodox Christian Faith i tok: “Yumi tingim [“ol santuman”], na givim biknem long ol dispela man holi . . . , na yumi askim ol long beten long God i ken helpim yumi long kain kain samting yumi mas kisim. . . . Yumi askim ol Santuman i save wokim ol mirakel . . . long ol i ken helpim yumi long ol samting bilong spirit na skin.” Na olsem lo bilong Misin Katolik i tok, “ol santuman” ol i olsem rot bilong beten long God, na yumi mas adorim ol piksa na bun samting bilong ol.
Kristen tru i mas lotuim God long ‘spirit na long pasin i tru’—em namba wan bikpela samting em i mas tingim. (Jon 4:24) Long dispela as, i gutpela sapos yumi skelim olsem wanem pasin bilong adorim “ol santuman” em i bin kamap insait long ol lotu i gat nem Kristen. Dispela bai givim save long olgeta man i laik lotuim God long pasin Em i laikim.
Ol i Kisim “Ol Santuman” Olsem Wanem?
Olgeta Kristen bilong pastaim em blut bilong Krais i mekim na ol i kamap klin na God i makim ol long mekim wok bilong em olsem ol wanlain bilong Krais, Ol Skripsa Grik i makim ol long kamap “ol manmeri bilong God,” o “ol santuman.” (Aposel 9:32; 2 Korin 1:1; 13:12)a Ol man na ol meri, ol man i gat nem long kongrigesen na ol man i no gat nem, Baibel i tok, taim ol i stap yet long graun, olgeta ol i “manmeri bilong God.” Baibel i no tok ol i mas wet inap long taim ol i dai na nau ol i ken kamap “ol manmeri bilong God,” nogat.
Bihain long yia 200 C.E. samting, taim lotu Kristen giaman i wok long kamap, ol i senisim sampela bilip bilong lotu Kristen na bai ol haiden i ken laikim na amamas long kisim. Ol dispela haiden i save lotuim planti god, na nupela lotu, em lotu Kristen, i save lotuim wanpela god tasol. Olsem na bilong helpim ol haiden, ol i kisim “ol santuman” i kam insait long lain Kristen na ol i kamap olsem senis bilong ol god samting bilong bipo. Buk Ekklisiastiki Istoria (Stori Bilong Misin) i stori long dispela olsem: “Ol man i lusim lotu haiden na i kamap Kristen, ol i no hatwok long luksave olsem ol man i bin i dai long bilip bilong ol i wankain olsem ol god samting ol i bin givim baksait long en na ol i kirap long givim biknem long ol wankain olsem ol i bin mekim long ol dispela god bilong pastaim. . . . Tasol planti taim, pasin ol i mekim bilong givim biknem long ol santuman, dispela i kamap olsem pasin bilong lotuim ol imis.”
Narapela buk i stori long olsem wanem “ol santuman” i bin kam insait long ol lotu i gat nem Kristen, na i tok: “Pasin bilong givim biknem long ol santuman bilong Misin Grik Otodoks i kamapim klia olsem lotu haiden i bin bosim strong tingting bilong lain bilong ol. Taim ol haiden i no kamap Kristen yet, pasin ol i tok i bilong ol god Olimpia, nau ol i putim i go long ol santuman. . . . Taim dispela lotu i gat nem Kristen i kamap nupela, ol man i bihainim ol i putim Profet Elaija long ples bilong god bilong san (Fibus Apolo) na ol i wokim ol haus lotu antap, o klostu, long ol brukpela tempel bilong dispela god bilong bipo, em planti haus lotu ol i wokim long het bilong ol maunten, olsem long olgeta hap em ol Grik bilong bipo i bin litimapim nem bilong Fibus Apolo, em god bilong lait. . . . Na tu, ol i putim Virgo Maria long ples bilong god meri Virgo Atina. Olsem na maski ol i rausim imis bilong Atina, ol man i bin lotuim Atina ol i no bel hevi tumas.”—Buk Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon (Nupela Bikpela Dikseneri), Volyum 1, pes 270-271.
Orait, nau skelim ol samting i bin kamap long Atens long yia 400 C.E. samting. Long dispela taim, klostu olgeta man long dispela biktaun ol i stap haiden yet. Wanpela bikpela bilaspasin holi bilong ol, em Elusinia, na i gat tupela hap bilong en,b na ol i mekim wanpela taim long olgeta yia long Februeri long taun Elusis em i stap 23 kilomita long hap not-wes bilong Atens. Bilong kamap long ples bilong mekim ol dispela bilaspasin, ol haiden bilong Atens ol i mas bihainim Rot Holi (Hi·e·raʹ Ho·dosʹ). Ol bikman bilong dispela taun, ol i laik kamapim narapela ples bilong ol man i ken mekim lotu. Long dispela Rot Holi, longwe long Atens inap 10-pela kilomita, ol i wokim wanpela haus bruder, nem bilong en Dafni, bilong pulim ol haiden i kam na bai ol i no ken go moa long ples bilong mekim ol bilaspasin. Haus lotu bilong dispela haus bruder, ol i wokim long ples bipo wanpela tempel i bin sanap long en, em tempel bilong lotuim god Dafnaios, o Pitios Apolo, bilong ol Grik.
Pasin bilong bungim lotu bilong ol god haiden wantaim pasin bilong adorim “ol santuman,” dispela i kamap ples klia tu long ailan bilong Kitira, Grik. Long het bilong wanpela maunten long dispela ailan, i gat tupela liklik haus lotu Bisantin—wanpela ol i dediketim long “Santu” Jos, na wanpela long Virgo Maria. Taim ol man i digim graun, ol i kisim save olsem wanpela alta bilong ol Minoa i bin i sanap long dispela hap em ol i bin mekim wok long en klostu 3,500 yia i go pinis. Long yia 500 o 600 C.E. samting, ol “Kristen” i wokim haus lotu bilong “Santu” Jos long ples stret dispela alta i bin sanap long en. I gat as na ol i mekim olsem; dispela ples lotu bilong ol Minoa i bin stap long solwara Ijien long hap ol sip i save go i kam. Olsem na ol i wokim dispela tupela haus lotu long dispela hap na bai ol man i ken i go long en na askim Virgo Maria na “Santu” Jos long helpim ol. Ol i mekim pasin bilong adorim “Santu” Jos long wankain taim olsem ol i mekim long “Santu” Niklas, em “man bilong lukautim ol boskru.” Wanpela nius i stori long dispela samting, na i tok: “Nau pris [Grik Otodoks] bai i go antap long maunten, wankain olsem pris bilong Minoa long bipo i bin mekim,” bambai em i ken mekim sampela wok bilong lotu!
Tru tumas, lotu Kristen giaman i bin larim pasin bilong lotu haiden bilong ol Grik i pulim ol, na wanpela savemeri i stori long dispela olsem: ‘Lotu Kristen i bin kisim planti bilip long ol haiden na ol i no senisim liklik, na dispela i kamapim klia olsem ol dispela bilip ol i gat strong.’
‘Lotuim Samting Yumi Save Long En’
Jisas i tokim meri Samaria: “Mipela Juda i save lotu long samting mipela i save long en . . . Olgeta man i laik lotu tru bai ol i lotu long Papa long strong bilong Holi Spirit na long pasin i tru. Na Papa i laikim tumas bai ol kain man olsem i mas lotu long em.” (Jon 4:22, 23) Em nau, ol man i mas lotu long pasin i tru! Olsem na sapos yumi no gat stretpela save na yumi no laikim tumas tok i tru, bai yumi no inap lotuim God long pasin em i laikim. As bilong lotu Kristen tru, em tok i tru; pasin bilong ol tumbuna na bilong ol haiden, nogat. Yumi save pinis Jehova i gat wanem tingting long ol man i wok long lotuim em long pasin i no stret. Aposel Pol i tokim ol Kristen bilong biktaun Korin bilong ol Grik bilong bipo, olsem: “Ating Krais i save stap wanbel wantaim Satan, a? . . . Olsem wanem, bai yumi bungim haus bilong God wantaim haus lotu bilong ol giaman god?” (2 Korin 6:15, 16) God i no laikim tru pasin bilong bungim haus bilong em wantaim ol god giaman.
Na Baibel i kamapim klia olsem yumi no ken beten long “ol santuman” bambai ol i ken askim God long helpim yumi. Long beten bilong Jisas, em i lainim ol disaipel bilong em olsem ol i mas beten long Papa wanpela tasol, na em i tok: “Yupela i mas mekim kain prea olsem, ‘Papa bilong mipela, yu stap long heven, nem bilong yu i mas i stap holi.’ ” (Matyu 6:9) Na Jisas i tok moa olsem: “Mi yet mi rot, na mi as bilong tok tru, na mi as bilong laip. I no gat wanpela man inap i kam long Papa long narapela rot. Nogat. Long mi tasol. Olgeta samting yupela i askim long nem bilong mi, em bai mi mekim.” Na aposel Pol i tok: “Wanpela God tasol i stap. Na i gat wanpela namelman tasol i sanap namel long God na ol manmeri, em dispela man Krais Jisas.”—Jon 14:6, 14; 1 Timoti 2:5.
Sapos tru yumi laik bai God i ken harim ol beten bilong yumi, em bikpela samting long yumi mas beten long em long rot em Tok Bilong God i makim. Pol i kamapim klia dispela wanpela rot tasol bilong i go klostu long God long beten, olsem: “Krais Jisas i bin i dai, na em i kirap bek tu. Na nau em i stap long han sut bilong God, na em i save askim God long helpim yumi.” “Oltaim em inap tru long kisim bek ol manmeri i kam klostu long God long nem bilong em, long wanem, em i stap laip oltaim, na em i save beten long God long helpim ol.”—Rom 8:34; Hibru 7:25.
‘Lotuim God Long Spirit na Long Pasin i Tru’
Lain bilong lotu Kristen giaman i no gat strong long ol samting bilong spirit na ol i no gat spirit holi bilong God, olsem na ol i no inap kirapim ol haiden long lusim lotu giaman bilong ol na bihainim ol tok i tru bilong Krais Jisas. Ol i laik kisim ol nupela man, na kisim strong bilong bosim ol man, na ol i laik ol narapela man i ken laikim lotu bilong ol, olsem na ol i kisim ol bilip na ol pasin bilong ol haiden. Olsem na dispela lotu i no bin kamapim ol Kristen tru em God na Krais inap orait long ol; dispela lotu i bin kamapim ol bilipman giaman, em ol i “gras nogut” i no inap go insait long Kingdom.—Matyu 13:24-30.
Nau long dispela taim bilong las de, Jehova i stiaim wanpela bikpela wok bilong strongim bek trupela lotu. Ol manmeri long lain bilong Jehova long olgeta hap bilong graun, maski ol i bilong narapela narapela lain na sindaun, o ol i bilong narapela lotu pastaim, olgeta i wok long stretim pasin na bilip bilong ol na bai i wankain olsem ol lo bilong Baibel. Sapos yu laik kisim sampela save moa long pasin bilong lotuim God long ‘spirit na long pasin i tru,’ plis askim ol Witnes Bilong Jehova long hap bilong yu. Ol bai amamas tru long helpim yu long kisim stretpela save long Tok Bilong God na long bihainim stretpela tingting, na bai yu inap lotuim God long pasin em i laikim. Pol i tok: “[“Yupela i mas givim bodi bilong yupela long God olsem ofa i stap laip na i holi na God i save laikim, em wok bilong God yupela i mekim wantaim stretpela tingting.” NW] Na yupela i no ken wokabaut wankain olsem ol man bilong dispela graun. Nogat. Yupela i mas larim God i mekim tingting bilong yupela i kamap nupela na bai pasin bilong yupela i kamap nupela tu. Olsem na bai yupela inap long save tru long laik bilong God. Bai yupela i save long ol pasin i gutpela na long ol pasin God i laikim tumas na long ol pasin i inap tru na i stret olgeta.” Na em i tokim ol Kolosi: “Stat long namba wan de mitupela i bin harim long gutpela pasin bilong yupela, oltaim mitupela i save prea na askim God long helpim yupela, bai yupela i ken save gut tru long laik bilong em. Na bai Holi Spirit i ken givim yupela olkain gutpela save na tingting, na dispela i ken pulap tru long yupela. Olsem bai yupela inap wokabaut long pasin bilong ol manmeri tru bilong Bikpela, na bai em i laikim olgeta pasin bilong yupela. Na bai yupela i mekim planti kain gutpela wok. Na bai yupela i save long God, na oltaim dispela save bai i kamap bikpela moa.”—Rom 12:1, 2; Kolosi 1:9, 10.
[Ol Futnot]
a Sampela Baibel i tanim tok Grik haʹgi·os olsem “manmeri bilong God,” na sampela i tanim olsem “santuman.”
b Ol i mekim Bikpela Elusinia long olgeta yia long Septemba, long Atens na Elusis.
[Blok/Piksa long pes 28]
Wok Bilong Partenon
Long rot bilong ol lo bilong biktaun Atens (438 C.E.), King Tiodosius Namba 2, em wanpela “Kristen,” em i pinisim ol bilaspasin bilong lotu haiden na pasim ol tempel haiden. Bihain ol dispela tempel i kamap olsem ol haus lotu Kristen. I gat wanpela samting tasol ol man i mas mekim na bai tempel i ken kamap olsem: tempel i mas kamap klin long rot bilong sanapim wanpela kruse insait long en!
Namba wan tempel bilong kamap tempel “Kristen,” em tempel Partenon. Ol i bin stretim planti samting bilong en bambai em inap kamap olsem. Long yia 869 C.E. na i kam, em i stap olsem bikpela haus lotu bilong Atens. Pastaim em haus lotu bilong “Gutpela Save na Tingting i Holi.” Ol i givim dispela nem long en bilong kirapim tingting bilong ol man olsem “papa” bilong dispela tempel long pastaim, em Atina, god meri bilong gutpela save na tingting. Bihain ol i dediketim long “Meri Aten Bilong Yumi.” Lotu Otodoks i bin mekim wok long en inap 800 yia, na bihain, dispela tempel i kamap olsem haus lotu Katolik bilong Santu Maria Bilong Atens. Wok bilong dispela Partenon i wok long senis senis i kam inap long yia 1450 samting, na long dispela yia ol Turki Otoman i mekim i kamap wanpela haus lotu bilong ol yet.
Long nau, planti tausen tausen turis i save go lukim Partenon, em tempel long bipo bilong Atina Partenos (“Virgo”), god meri Grik bilong gutpela save na tingting, tasol as tru na ol i go lukim, i olsem: ol Grik i bin wokim gut na i nambawan tru.
[Piksa long pes 26]
Haus bruder Dafni em narapela ples bilong lotu bilong ol haiden bilong Atens bilong bipo